Qarabağ və Zəfər mövzuları Naxçıvan ədiblərinin yaradıcılığında

Qarabağ mövzusu müasir dövr ədəbiyyatımızda mühüm yer tutur. Əslində bu, ümumiyyətlə Azərbaycanın bütövlüyü ideyasını özündə ehtiva edən genişmiqyaslı və xüsusi tədqiqata layiq bir mövzudur. Eyni zamanda, bu mövzu ermənilərin zaman-zaman iddiasında olduqları və 1990-cı ilin yanvarında ilk hərbi müdaxiləyə məruz qoyulan Naxçıvanın toxunulmazlığı kimi taleyüklü məsələni də əhatə edir.

Naxçıvan ədəbi mühitinin nümayəndələri həm birinci Qarabağ müharibəsinə, yəni problemin kökü və onun ilk mərhələsinə dair əsərlər ortaya qoymuş, həm də müharibənin ikinci və əsas, həlledici mərhələsi olan Vətən müharibəsi və parlaq Zəfərimizə aid əsərlər ərsəyə gətirmişlər. Bu əsərlərdə Azərbaycan xalqının, onun əsas hissəsindən ayrı düşmüş Naxçıvan əhalisinin mübarizəsi, əzmi, vətənpərvərliyi, qəhrəmanlığı, bu istiqamətdə baş verən hadisələr yer alıb, bədii şəkildə əks etdirilib.

Qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan xalqının tarixi taleyinə yazılan Qarabağ problemi və onun timsalında ərazilərinin işğal edilməsi mövzusu bütün Azərbaycan ədəbiyyatında, o cümlədən, Naxçıvan ədəbi mühitində müstəqillik illərinin başlıca mövzularından olub. Qarabağ mövzusu bədii ədəbiyyatda özünü üç istiqamətdə daha qabarıq göstərir: əvvəla, yersiz ərazi iddialarına hədəf olan Azərbaycan torpaqlarının ədəbi əsərlərdə vəsfi, tərənnümü və təsviri məsələsi. Belə ki, Azərbaycanın əzəli ərazləri olan bu torpaqlar bütün zamanlarda ədəbiyyat adamları tərəfindən vəsf və tərənnüm edilib, müxtəlif mövzulu əsərlərin çox zaman baş qəhrəmanına, hadisələrin mərkəzinə, məkanına çevrilib, qəhrəmanların ana vətəni olaraq təsvir olunub. İkincisi, ermənilərin ərazi iddialarının hərbi müdaxilələrlə müşayiət olunduğu Birinci Qarabağ müharibəsi dönəmini özündə əks etdirən əsərlərdir. Üçüncüsü isə, 44 günlük Vətən müharibəsi dövrünü və Zəfər mövzusunu əhatə edən nümunələrdir.

Xalq şairi Məmməd Araz və tanınmış şair-dramaturq Kəmalə Ağayeva da daxil olmaqla, Naxçıvan ədəbi mühitinin çoxsaylı nümayəndələri bu mövzuya olduqca həssas münasibət göstərmiş, Vətənimizin dilbər guşələri olan Qarabağı, Şuşanı və başqa müqəddəs məkanlarımızı tərənnüm ediblər. Asim Yadigar, Vaqif Məmmədov, İbrahim Yusifoğlu və başqaları poeziyada Qarabağ mövzusu və torpaqlarımızın erməni işğalına məruz qalması kədərini istedadla dilə gətiriblər. Naxçıvanda, ermənilərin Sədərəyə atdıqları güllələrlə başlanan qanlı müharibə - Birinci Qarabağ müharibəsi poeziyamızda bütün faciələri ilə əks etdirilib. Hələ 90-cı illərdə, müharibənin ilk dövrlərində bu mövzuda ən yaxşı əsərlər yazanlar sırasında Naxçıvan ədəbi mühtinin qiymətli nümayəndələrindən olan Həsən Fətullayev-Elsevərin "Qaçmaq igidlik deyil", "Kəşfiyyatçılar", "Girov" kimi hekayələrində, "Xankəndinin qartalı" pyesində məhz Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunmasında vətən övladlarının qəhrəmanlığı və qələbə uğrunda apardığı inadlı mübarizəsi öz əksini tapmışdı. Kəmalənin "Solan qönçələr", "Gözü yolda qalan var" poemaları, Vaqif Məmmədovun "Bizim ellər yaylağından dönmədi", "Xocalı haqqında düşüncələr", "Ağlama, bacı, ağlama", "Qara çadırlar", "Bu kənd niyə yetimdir", "Dərdin də qoşası, cütü olurmuş", "Dəyanət dəmiydi, qeyrət dəmiydi", "Şəhid ataları yerə baxırdı", "Nədir bu körpənin günahı, Allah", "Diz çökürəm bu qeyrətin önündə", Asim Yadigarın "Oğul dağı", "Qisas qiyamətə qalmaz" poemaları, "Hücum əmri ver mənə" və başqa şeirləri, Vəli Qaraxanın "Qaçqın çadırları", "Fevralın 25-dən 26-na keçən gecə", "Evində ermənilər tərəfindən qətlə yetirilən Zəhraya" əsərləri Qarabağ, ümumən Azərbaycanın ərazi bütövlüyü məsələlərini özündə ehtiva edib. Maraqlıdır ki, müharibənin ilk illərinə təsadüf edən dövrdə Həsən Fətullayev bədii nəsrdə bu mövzunu maraqlı şəkildə işləməyə müvəffəq olmuş və onun nəsrdəki ənənələrini formalaşdırmışdı. Əbülfəz Ülvinin "Üçüzlər", A.İmanlının "Müharibə başlandı" hekayələrində, eləcə də hərbçi və yazıçı Şükür Qafarın "Savaş hələ bitməyib" sənədli romanında bu mövzu əsas alınaraq maraqlı nümunələr ortaya qoyulub.

Birinci Qarabağ müharibəsi kimi tarixə yazılan qanlı savaşın ilk mərhələsində Azərbaycan xalqının sarsılmayan iradəsi, tükənməyən qeyrəti, nəhayətsiz qəhrəmanlığı və göstərdiyi el birliyinə baxmayaraq, siyasi və hərbi dəstək etibarilə tamamilə tək və tənha buraxılmış millətimiz güclü dövlətlərin ikiüzlü siyasəti və Ermənistana hərbi-siyasi dəstəyi nəticəsində məğlub duruma düşdü. Hələ bu azmış kimi də, 20 min şəhid verdi, 20 faiz torpaqları işğal edildi, Xocalı kimi misli görünməmiş soyqırımı faciəsini yaşadı və əlbəttə, dərindən sarsıldı. Amma mübarizə əzmi, torpaq sevgisi, vətənin bütövlüyü idealı öləzimədi, yaşadı və xalqımızı daha da güclənməyə, ölkəmizin qüdrətlənməsinə sövq etdi. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyev xalqın təkidli tələbilə siyasi hakimiyyətə qayıdandan sonra ölkəmiz inkişaf yoluna qədəm qoydu, ordumuz gücləndi. Heydər Əliyev siyasi kursunun ən layiqli davamçısı olan cənab İlham Əliyevin Azərbaycan Prezidenti seçilməsilə başlanan yeni mərhələ dövlətimizə daha böyük imkanların qazandırılması mübarizəsi ilə davam etdi. Ulu öndərin xeyir-duası, Azərbaycan xalqının birmənalı dəstəyi, böyük güvəni ilə Prezident İlham Əliyev ölkəmiz üçün taleyüklü məsələlərin həllində daha prinsipial və uğurlu, real nəticəli siyasi kurs yürüdərək ölkəmizə böyük nailiyyətlər qazandırdı. Əlbəttə, bu nailiyyətlər 44 günlük şərəf - Vətən müharibəsi dövründə özünü bütün əzəmətilə təcəssüm etdirdi. Bu həssas və çətin günlərdə məhz Prezident İlham Əliyevin ətrafında sıx birləşən, ona bütün varlığı ilə inanan həmrəy bir xalq, eləcə də Ali Baş Komandanının bütün tapşırıqlarını dərhal və uğurla yerinə yetirməyə qabil, qüdrətli Ordu var idi və bu, uğurlu bir rəhbərliyin məntiqi nəticəsini əks etdirirdi. 44 günə iki yüz ilin problemini kökündən sarsıdaraq həll edən Vətən müharibəsi Azərbaycan xalqına Zəfər müjdəsi verməklə ona sonsuz sevinc, qürur bəxş etdi.

Vətən müharibəsi günlərində də, Zəfər çağlarında da ədəbiyyat adamları hər zaman əsgərlərlə birlikdə döyüşdülər. Əlbəttə ki, söz və qələm cəbhəsində! Alman faşizmi üzərində qələbədən uzun illər sonra ümumən Azərbaycan yazıçıları, eləcə də Naxçıvan ədəbi mühitinin nümayəndələri indi erməni faşizminin üzərində inadlı qələbəni tərənnüm edərək, doğma, möhtəşəm Zəfərimizlə öyünərək bu sevinci, qüruru misralara, sətirlərə hopdurdular, qiymətli ədəbi əsərlər yaratmağa başladılar. Son dövrün Zəfər təntənəsini Naxçıvan ədəbi mühitinin tanınmış nümayəndələrindən olan Asim Yadigar, Xanəli Kərimli, Vəli Qaraxan, Ramiz Babayev, Əbülfəz Ülvi, Elxan Yurdoğlu, Qafar Qərib və başqaları poetik yaddaş nümunələrinə çevirdilər. X.Kərimlinin "Bayrağını uca qaldır, ana vətən!" lirik poeması, A.Yadigarın "Zəfər yolu" lirik poeması, Ramiz Babayevin "Mənim qalib komandanım", "Ey Vətən, qələbə günün mübarək", "Xoş gəldin, Şuşam" şeirləri, Ə.Ülvinin "Əsl dostluğun rəmzi", "Dəmir yumruq", "Xalqın bir xahişi var" şeirləri, E.Yurdoğlunun "Zəfər himni" əsəri, T.Arifqızının "Qarabağda 44 gün" şeirlər kitabı, həmçinin, Şükür Qafarın "Savaş Zəfərlə bitdi" sənədli romanı Qələbə əzmli Ali Baş Komandanımız İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Vətən müharibəsində düşmən üzərində qazandığımız şanlı Qələbəyə həsr edilib. Naxçıvan yazıçılarının ağsaqqalı, tanınmış şair Asim Yadigar "Zəfər yolu" lirik poemasında Azərbaycan xalqının qələbə sevincini və qazanılan nailiyyətləri açılan Şuşa yolunun - Zəfər yolunun timsalında ümumiləşdirərək yazır:

Soldurub baharını, gətirdik sərt qışını,

Axıdıb bu yerlərdə düşmənin göz yaşını,

Dəmir yumruqla əzdik onun murdar başını.

Bu yol qeyrət, cəsarət, bu yol hünər yoludur,

Bu yol Şuşaya gedir, bu yol Zəfər yoludur!

Ali Baş Komandanım, yaşa, var ol, yüz yaşa!

Saldığın Zəfər yolu tamaşadır, tamaşa,

Bu yolu tutmalıyıq başdan-başa qumaşa.

Bu yol ata arzusu - bu yol Öndər yoludur,

Bu yol Şuşaya gedir, bu yol Zəfər yoludur!

Naxçıvan ədəbi mühitinin istedadlı nümayəndələrindən olan şair Xanəli Kərimli isə azad olunan Qarabağı və 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra əldə edilən Zəfərin sevincini poetik misralarla bu cür dilə gətirir:

Qarabağım!!! Qarabağım!!!

İftixarım, şərafətim, baş tacımsan!!

Azadlığım, ucalığım, enməzliyim,

əbədilik amacımsan, əlacımsan.

Səndən ötrü qan tökmüşük

tarix boyu nəsil-nəsil, fəsil-fəsil,

Səndən ötrü qan tökürük

bu gün də biz şəhid-şəhid, əsil-əsil.

...İndi daha Günəş doğub -

zülmətlərin bağrın yaran yeni Günəş,

O Günəşin şəfəqindən güc alaraq

işıqlanır yeni duyğu, yeni həvəs...

Bundan sonra səni səndə

ovudacaq o Günəşin hərarəti,

Saflaşdırıb duruldacaq

hər arzunu, hər istəyi, hər niyyəti...

İnanırıq ki, bundan sonra ədəbiyyatımız yalnız Zəfər ruhuna köklənəcək, ədiblərimiz böyük şövqlə Qələbə nəğmələri yazacaqlar.

Ramiz Qasımov

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı

525-ci qəzet.- 2021.- 9 dekabr.- S.14.