Müqəddəs duyğuların nəfis toplusu

MAHİRƏ NAĞIQIZININ YENİ KİTABI HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR

Mahirə Nağıqızının (Hüseynovanın) 2021-ci ildə çap olunmuş "Yanından keçmə dağların" kitabını maraqla oxudum və kitab haqqında özümün oxucu təəssüratlarımı bölüşmək qərarına gəldim. Kitaba akademik Muxtar İmanov ön söz yazıb, mərhum professor Məhərrəm Hüseynovun yazısı isə son söz kimi verilib.

Əgər bu kitabdakı bayatıların məzmununu, ümumi ruhunu bir cümlə ilə ümumiləşdirib ifadə etmək mümkün olsaydı, belə deyərdim: Bu kitab (bayatılar) müəllifin iç dünyasından, könül aləmindən keçən ağrıların, düşüncələrin, hiss və duyğuların bədii inikasıdır.

***

Məlumdur ki, şifahi xalq ədəbiyyatının ən geniş yayılmış lirik janrlarından biri də bayatılardır. Bayatı tayfasının adı ilə bağlı olan bayatıların ilk nümunəsinə Mahmud Kaşğarinin divanında rast gəlirik. Bu bayatı Sak (Turan) hökmdarı Alp Ər Tonqanın (Əfrasiyabın) ölümünə həsr olunub. Sonrakı dövrlərdə də yazılı ədəbiyyatımızın bir çox nümayəndələri bu janrda yüksək bədii dəyərə malik sənət nümunələri yaratmışlar. Şah İsmayıl Xətainin, Məhəmməd Əmaninin, Məhəmməd Hüseyn Şəhriyarın, Mirvari Dilbazinin, Ənvər Rzanın və neçə-neçə söz xiridarlarının dərin mənaya, məzmuna malik bayatıları oxucuların yaddaşına yazılıb. Ancaq Azərbaycan ədəbiyyatında elə şairlər də var ki, onların külliyyatının böyük hissəsini bayatılar təşkil edir. Bu baxımdan XVII əsrdə yaşamış Sarı Aşığın bayatıları diqqəti daha çox cəlb edir. Cinas bayatılar yaratmaq baxımından da Sarı Aşıq hələ də bu janrda söz deyənlərin öncülü olaraq qalmaqdadır.

Mahirə Nağıqızının "Yanından keçmə dağların" kitabını oxuduqdan sonra qətiyyətlə demək olar ki, o, Sarı Aşıqdan sonra bayatı janrında yazıb-yaradan ən böyük qələm sahibidir.

İxtisasca filoloq, elmlər doktoru, professor olan Mahirə xanım ana dilinin incəliklərini dərindən bildiyi üçün onun əsərlərinin dili həm xalq dili kimi sadə, həm zəngin, həm də bədiidir. Onun bayatılarında müxtəlif mövzulara toxunulur.

Dağlar mövzusu poeziyada, o cümlədən, bayatılarda çox geniş yer tutur. Maraqlıdır ki, dağlar mövzusu poeziyada, adətən, əzəmət, vüqar, baba simvolu kimi işlənsə də, M.Nağıqızı bayatılarının birində dağlara "sənəm dağlar" deyə müraciət edir. Sənəm ərəb sözü olub gözəl, pərəstişə layiq mənalarında daha çox qıza, qadına şamil edilərək işlənir. Mahirə xanımın "sənəm dağlar" ifadəsindəki epitet yenidir, orijinaldır. Bu deyim tərzi müəllifin bənzərsiz üslubu kimi yaranmaqla bərabər, onun gözəlliyi duyan bir qadın, bir ana olmasını da sübut kimi ortaya qoyur:

Ay dağlar, sənəm dağlar,

Doludu sinəm, dağlar.

Gəlmişəm saz götürəm,

Söz deyib dinəm, dağlar.

Sərt, daşlı-qayalı dağlarla bərabər, sıx meşəli, göy biçənəkli, yaşıl otlaqlı dağları sənəmə bənzətmək ancaq həssas duyğulu bir qadın, bir ana qəlbinin xoş ovqatından yarana bilərdi.

Bu dünyada müvəqqəti olan insan, fikrimizcə, bəzən bir, bəzən də iki, üç halda ölməzlik qazanır. Kimisi yalnız övladının ömründə, kimisi övladı ilə bərabər işini, sənətini öyrətdiyi şagirdlərinin ömründə, kimisi də bunlarla bərabər, özündən sonra nəsillərə miras qoyub getdiyi elmi, bədii əsərlərində, kəşflərində, ixtiralarında yaşayır, öz adını ölümündən sonra da əbədiyyət yolçularının siyahısına daxil edir. Görkəmli elm xadimi, Milli Məclisin I çağırış deputatı, şair, müəllim Həsən Mirzə də sadaladığım bu sonuncu qrupa daxil olan insanlardan biridir. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində mənim də müəllimim olmuş Həsən Mirzəyə bayatılar həsr etmiş M.Nağıqızı özünü bu böyük insanın elmi, bədii yaradıcılığının davamçısı kimi görməkdən məmnunluq duyur, öz ömrünü H.Mirzə ömrünün davamı kimi təqdim edir:

Həsən Mirzə-yarı ömrüm,

Onda gördü barı ömrüm.

Dediklərin başa vuram,

Qismət edə barı ömrüm.

Müəllif H.Mirzənin ölümündən riqqətə gəlir, onun xeyirxahlığını, günahsızlığını, müqəddəslər səviyyəsində bir şəxs olduğunu yada salır:

Həsən Mirzə, köç eləmə,

Dünyamızı puç eləmə.

Özün öyrətmişdin bizə:

Ürək qırma, suç eləmə.

***

Dərdim, birin görünür,

Baxdım dərin görünür.

Həsən Mirzə, haray ver.

Elə yerin görünür.

Sonuncu bayatıda həssas oxucu, xüsusən Həsən Mirzəni tanıyanlar elə sözünü həm qüvvətləndirici ədat, həm həmişə, hər vaxt sözlərinə sinonim kimi zərf, həm də xalq, camaat mənasında isim kimi işləndiyini qəbul edə bilərlər.

"Yanından keçmə dağların" kitabında çap olunmuş bayatıların bir qismi də məhəbbət mövzusundadır. Əzəli və əbədi olan bu mövzuda yazılmış bayatılarda kövrək qız qəlbinin həyəcanları, sevən qadın könlünün intizar, həsrət dolu anları, övlad qayğısı ilə yüklənən ana ürəyinin mehri-məhəbbət dolu çırpıntıları öz əksini tapmışdır:

Əlim çatmır gülə, neynim,

Sevdiyimi bilə, neynim,

Açıb ağarda bilmirəm,

Düşər dildən dilə, neynim.

***

Fələyim kirkirədi,

Dərdim daşa dirədi.

Hara çıxıb gedibsən,

Gümanım min yerədi.

Əhdinə vəfalı olmaq, sevdiyin şəxsə ölənədək sadiq qalmaq əsl aşiqlərə və məşuqlara xas olan məziyyətlərdir. Sevən-sevilən şəxs eşq yolunda hər əzaba dözməlidir. Sevdiyi oğlanla qürbətə getməyi də özünə rəva bilən el gözəli onu sevən şəxsdən yalnız əhdə vəfalı olmağı istəyir:

Dili, ağzı pətək yar,

Buralardan gedək yar.

Tək el içində məni,

Etmə dili gödək, yar.

Vəfalı el gözəli sevdiyi oğlanın yolunda hər əzaba, hər ağrı, acıya dözməyə hazırdır:

Mənzili de, yön çəkim,

Qismətini ön çəkim.

Ağrı öyrəncəsiyəm,

Nə ağrın var, mən çəkim.

Dini kitablarda yazıldığına görə, yağış Allahın yer üzünə göndərdiyi nuru, bərəkətidir. Bundan başqa, bir qayda olaraq yeddi qat Göylər ata, yeddi qat Yerlər ana timsalı kimi qəbul olunur. "Yanından keçmə dağların" kitabında Göydən, Yerdən ilham alaraq yazılmış belə bir bayatı var:

Yağan yağışdı, dinmə,

Yerlə danışdı, dinmə.

Göyün Yer həsrətini

Yerə danışdı, dinmə.

Mahirə xanım bu bayatıda bir filosof kimi çıxış edərək Göylə Yer arasında yağışın bir vasitəçi olduğunu, Göyün həsrətini Yerə çatdırdığını bildirir. Əhsən, min əhsən olsun fikir səltənətinin sahibinə, bədii sözü fəlsəfi düşüncələrlə yoğurub yapan şair-filosofa!

Ümumiyyətlə, M.Nağıqızının bu kitabında toplanmış bayatıların bir çoxunda dərin fəlsəfi mənalar, idraki düşüncələr üstünlük təşkil edir. Müəllifin məna, məzmun etibarilə ağıları xatırladan bayatılarında da fəlsəfi düşüncələr, düşündürücü mühakimələr üstünlük təşkil edir. Sadə, lakonik, ümumiləşdirilmiş, zərbi-məsəllərə, atalar sözlərinə bənzər bayatılar müəllifin idrakı ilə irfanının, ağlı ilə ürəyinin, elmi ilə helminin vəhdəti kimi meydana çıxır:

Ev nədi, tikən bilər,

Bağ nədi, əkən bilər.

Vətən, sənin qədrini

Qəhrini çəkən bilər.

Mahirə Nağıqızının bayatılarının bir qismi formaca Sarı Aşığın cinas bayatılarına, bir qismi isə Kərkük xoryatlarına bənzəyir. Ancaq forma eyni olsa da, məzmun, mahiyyət yenidir. Cinas sözlər, emosionallıq yaradan vasitələr orijinaldır:

Yarı neynim,

Vəfasız yarı neynim...

Yarı bölüb aparıb,

Ürəyi yarı neynim...

Biz Sarı Aşığın bir bayatısından (Aşıq Qaramanlıdır) onun Qaraman tayfasına mənsub olduğunu ehtimal edirik. Mahirə xanımın bayatılarında isə yalnız onun ata yurdu Naxçıvanın, ana yurdu Dərələyəzin adı çəkilmir. Bu bayatılarda biz Kəlbəcərin, Şuşanın, Qaxın, Dəvəçinin, Qarsın, İstanbulun.., Kür çayının, Arpa çayının... adlarına rəst gəlirik. "Bütöv Vətəninə bütöv bağlı olan" bir vətənpərvər şair qəlbinin odu, alovu, ülfəti, məhəbbəti hopub bu misralara.

Bayatıların dil-üslub xüsusiyyətləri də özünə məxsus olsa da, ana dilimizin leksikasında olan əksər söz qruplarından məharətli istifadə yolu ilə bu bayatılar seçilib yaradılmışdır. Bayatılarda yağmalamaq, suç, kərt, rəfət, löyün, oda, əta, orman kimi bu gün ümumişlək olmayan sözlərin işlənməsi onu göstərir ki, dilimizin bütün laylarını, qatlarını müəllif gözəl bilir və yerinə görə bu gün üçün ümumişlək olmayan söz qruplarından da bacarıqla istifadə edərək sənət əsərləri yaradır.

Mahirə Nağıqızının "Yanından keçmə dağların" kitabında toplanmış bayatıların mövzu və məzmununa görə bütün növləri haqqında, dil və üslub xüsusiyyətləri haqqında bir kiçik məqalədə geniş danışmaq mümkün deyil. Nəhayət, son olaraq onu deyə bilərik ki, bu maraqlı bədii nümunələri oxumağa dəyər. Baxmayaraq ki, müəllif bir bayatısında:

Bir kədərli kitabam,

Məni çox varaqlama, - deyir.

Doğrudur, Mahirə Nağıqızının (Hüseynovanın) "Yanından keçmə dağların" kitabında müəllifin iç dünyasından gələn ağrılar, acılar, kədərli düşüncələr də müəyyən qədər yer tutur. Əslində isə bu kitabda yalnız kədər yoxdur. Bu kitabda mətləblər, mənalar çoxdur. Bu deyimdə ironik bir ifadə tərzi də yoxdur. Müəllifin təvazökarlıqla dediyi sözlərin əksinə olaraq bu kitabı çox varaqlamaq, tez-tez oxumaq, bu kitabdan təsirlənmək, duyğulanmaq gərəkdir.

Müəllifin yeni kitablarını oxumaq arzusuyla!

Salman BALAKİŞİYEV

Göygöl RTŞ-nin müdir müavini

525-ci qəzet.- 2021.- 14 dekabr.- S.12.