Qılınc və qələm yurdunun elm güzgüsü  

 

AMEA GƏNCƏ BÖLMƏSİNİN 40 YAŞI TAMAM OLUR

 

Gəncənin lap mərkəzində yerləşən, klassik üslublu, qarşısı sütunlu yaraşıqlı bina Nizami yurdunun tanınan simvollarından biridir. O, həm də Gəncə elinin bir ziya ocağıdır, desək, yanılmarıq. Bu əzəmətli bina düz 40 ildir ki, respublikamızın ikinci şəhərinin, eləcə də onu dörd bir tərəfdən əhatə edən bölgələrin elm, inkişaf,   mədəni-maarifçilik mərkəzinə çevrilib.

 

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Gəncə bölməsinin yerləşdiyi bu binanın qarşısındakı abidələr də milli təfəkkür və qüdrətimizin yüksəlişinə xidmətə əbədi çağırış simvollarıdır. Dahi mütəfəkkirimiz Nizamiylə yanaşı, bu binanın ön fasadını adları dövlətçilik, elm və mədəniyyət  tariximizə əbədi həkk olunmuş görkəmli şəxsiyyətlərin heykəlləri bəzəyir. İlk qadın şairimiz Məhsəti  Gəncəvi, poetik üslubunun incəliyi ilə Avropanı da fəth etmiş Mirzə Şəfi Vazeh, orta əsrlər Gəncəsinin  memarlıq incilərini yaradan Şeyx Bəhaəddin Amili, qüdrətli  Səfəvilər dövlətinin möhtəşəm hökmdarı və incə qəlbli şair Şah İsmayıl Xətai, dövrünü qabaqlayan ensiklopedik bilgili alim, dünyada ilk dəfə olaraq göy cismlərini müşahidə etmək üçün Marağa şəhərində rəsədxana qurmuş  Nəsirəddin Tusi dünya poeziya və fəlsəfi fikrinin əlçatmaz zirvəsi, bəşəri nizamçı Nizami ilə bir cərgədə düzülüblər.

 

Tarixçə

 

Respublikanın ikinci şəhərində Elmlər Akademiyasının çoxşaxəli bölməsinin yaradılması ideyası da Heydər Əliyevin hər an gələcəyi nəzərə alan düşüncəsinin məhsuludur.

 

Azərbaycanınn bütün sahələrdə inkişafının təmin olunmasının böyük strateji, Ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü və xeyir-duası ilə, elə onun respublikaya rəhbərliyinin ilk illərində, ölkəmizin regionlarında iri elm ocaqlarının yaradılması məsələsi gündəliyə gətirilmişdi. Bu məqsədlə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin 7 iyul 1972-ci il tarixli 33 saylı sərəncamına əsasən, Qərb regionu üzrə Kirovabad (Gəncə) şəhərində Respublika Elmlər Akademiyasının nəzdində Kirovabad (Gəncə) Elm Mərkəzinin yaradılması nəzərə tutulurdu. Amma bu işlərin gerçəkləşməsi, görünür, SSRİ-nin mərkəzi orqanlarının "tələsməməsi" səbəbindən yubanırdı. Müəyyən çətinliklərdən sonra Respublika Nazirlər Kabinetinin 22 avqust 1980-ci il 91 saylı sərəncamı ilə Kirovabad (Gəncə) Elm Mərkəzinə ayrıca bina ayrıldı.

 

Gəncədə qurulacaq elmi mərkəzin təşkili və regionun sosial-iqtisadi inkişafı naminə elmi tədqiqatların istiqamətinin araşdırılması üçün Azərbaycan SSR EA-nın Rəyasət Heyətinin 16 iyun 1980-ci il qərarı ilə görkəmli alimlərimizdən ibarət işçi qrup yaradıldı. İşçi qrupa Təbiət, texniki və humanitar elmlər üzrə işlərin təşkili üçün  akademiklər Musa Musayev, Maqsud Əliyev, Həbib Şaxtaxtinski, Cəmil Quliyev, Məmmədcəfər Cəfərov, İqrar Əliyev, Ziya Bünyadov daxil idilər.

 

1981-ci il may ayının 28-də Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin qərarı ilə Qərb regionunun sosial-iqtisadi inkişafı, milli-mənəvi dəyərlərin araşdırılması, Qərb bölgəsində elmi tədqiqatların koordinasiyası və elmi kadrların hazırlanması məqsədilə yaradılmış Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Kirovabad (Gəncə) Elm Mərkəzi fəaliyyətə başladı. Qeyd edək ki, ilk illər Gəncə Elm Mərkəzi Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Elmi-tədqiqat Aşqarlar Kimyası İnstitutunun kurasiyası ilə formalaşdırılırdı. Bu institutun o vaxtkı rəhbəri, akademik Əli Quliyev Gəncə Elm Mərkəzinin formalaşdırılması və işinin təşkilində müstəsna xidmətləri olan elm xadimlərimizdəndir.

 

Gəncə Elm Mərkəzinin apardığı tədqiqatların coğrafi əhatə dairəsinin genişliyinin təsdiqi kimi, 1995-ci ilin aprelin 15-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin qərarı ilə Mərkəzin bazası əsasında Gəncə Regional Elmi Mərkəz yaradıldı.

 

Daha sonra Mərkəz, respubikamızın bölgələrinin dayanıqlı inkişafi məsələlərinin elmi əsaslarıının geniş təminatı məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 19 dekabr 2012-ci il tarixli sərəncamı ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Gəncə Bölməsinə çevrildi.

 

Müasir tədqiqatların istiqamətləri

 

Həmin sərəncam müasir dövr üçün ölkənin böyük bir regionunun elmi həyatıda miqyaslı sıçrayış demək idi. Belə ki, AMEA Gəncə Bölməsininnin nəzdində 7 elmi-tədqiqat ocağı - Bioresurslar İnstitutu, Ekologiya və Təbii Ehtiyatlar İnstitutu, Aqrar Problemlər İnstitutu, Humanitar Tədqiqatlar İnstitutu, Diyarşünaslıq İnstitutu, eləcə də Nizami Mərkəzi və Nəbatat Bağı yaradıldı və fəaliyyətə başladı.

 

"Ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən bu elm ocağının yaranma ideyasının əsaslandırılması və qırx il bundan qabaq, 1981-ci ilin may ayının 28-də onun şəxsi iştirakı ilə açılması bu Böyük Strateqin ölkəmizin, onun bölgələrinin tərəqqisi naminə düşüncə və fəaliyyətinin neçə-neçə tarixi nümunələrindən biridir. Ümummilli liderin dövlətimiz və xalqımız üçün aydınlaşdırdığı inkişaf yolunu müasir dövrümüzdə Prezidentimiz İlham Əliyev müvəffəqiyyətlə, daha böyük yaradıcı enerji ilə davam etdirir. Ölkə rəhbərinin sərəncamı ilə AMEA Gəncə Bölməsinin və onun institut və digər elmi təsisatlarının yaradılması alim və mütəxəssislərimizin qarşısında Respublikamızın inkişafına töhfə vermək üçün daha böyük hədəflər və məsuliyyət qoyub. Hazırda Gəncə Bölməsinin tabeliyindəki institut və digər tədqiqat ocaqlarında aktual elmi-texniki, iqtisadi, ekoloji məsələlərin həllinə, mənəvi dünyamızın tərəqqisinə xidmət edən işlər aparılır",  deyə AMEA Gəncə Bölməsinin sədri, akademik Fuad Əliyev rəhbərlik etdiyi elm ocağının ümumi strateji məqsədlərini ifadə edir.

 

AMEA Gəncə Bölməsinin elmimizin ölkənin inkişaf perspektivlərinə uyğun fundamental nəzəri və əməli istiqamətlər strategiyası üzrə fəaliyyət göstərən tədqiqat ocaqları öz işlərini "Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatının əsas sektorları üzrə Yol xəritəsi",  "Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərinin 2021-2025-ci illər üzrə bərpası və dayanıqlı inkişafı Dövlət Proqramı", "Azərbaycan Respublikasında Bioloji müxtəlifliyin qorunması və davamlı inkişafına dair Milli Strategiya", "Alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə üzrə Dövlət Proqramı", "Azərbaycan Respublikasında ekoloji cəhətdən dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli proqram", "Ətraf mühit və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə üzrə Strateji Yol Xəritəsi" və "AMEA-nın Strateji İnkişaf proqramı" kimi vacib dövlət sənədlərinin müddəalarına uyğun qrub.

 

Gəncə Bölməsinin Nizami Gəncəvi Mərkəzinin yaradılması isə müasir nizamişünaslığın inkişafında yeni bir mərhələyə çevrilib. Görkəmli nizamişünas alim, əməkdar elm xadimi, professor Xəlil Yusiflinin rəhbərlik etdiyi Mərkəzin tədqiqatlarının əsas istiqamətləri dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkri Nizami Gəncəvinin irsinin araşdırılması, onun elmi-fəlsəfi fikirləri əsasında ensiklopediyanın hazırlanması, nizamişünaslığın aktual problemləri üzrə beynəlxalq elmi əlaqələrin yaradılması, şairin əsərlərinin müxtəlif dillərə tərcümə olunması və digər bu kimi məsələləri əhatə edir. Bu istiqamətdəki tədqiqatların nəticəsi olaraq, Nizami irsinə dair onlarla kitab ərsəyə gətirilib.

 

Mərkəzin böyük maraq doğuran orijinal araşdırmalarından biri   Nizami Gəncəvinin sələfləri və xələflərinin həyat və yaradıcılığının tədqiqidir. Bu xüsusda, Gəncənin Hacıkənd qəsəbəsində "Nizaminin sələfləri və xələfləri" adlı açıq səma altında muzeyin yaradılmasını olduqca təqdirəlayiq hal kimi qiymətləndirmək olar. Gəncə Bölməsinin əməkdaşları tərəfindən Nizamidən əvvəl və sonra yaşamış  26 tarixi şəxsin obrazları hazırlanıb və bunun əsasında həmin görkəmli söz adamlarının həyat və yaradıcılıqlarını əks etdirən kitabçalar Azərbaycan, fars və  ingilis dilərində nəşr edilib.

AMEA Gəncə Bölməsi tərəfində dahi mütəfəkkirimizin yaradıcılığına həsr olunan, o cümlədən, ölkə başçısının 2021-ci ili "Nizami Gəncəvi ili" elan etməsinin işığında, neçə-neçə elmi forumlar təşkil olunub.

 

Humanitar Tədqiqatlar  İnstitutunda isə maddi-mənəvi dəyərlərimizin qorunmasına xidmət edən elmi araşdırmalar, o cümlədən, müasir qloballaşma dövründə Azərbaycan dilinin saflığının qorunub saxlanılması yönündə işlər həyata keçirilir.

 

Diyarşünaslıq İnstitutunun əsas fəaliyyət istiqamətləri isə Qərb bölgəsində arxeoloji-etnoqrafik tədqiqatlar, həmçinin, "Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərinin 2021-2025-ci illər üzrə bərpası və dayanıqlı inkişafı Dövlət Proqramı"nın müddəalarına uyğun olaraq, Qarabağ ərazisinin tarixinin tədqiqi istiqamətində elmi araşdırmaları əhatə edir.

 

AMEA Gəncə Bölməsi özünün dövrü elmi nəşr orqanına da malikdir. AMEA Rəyasət Heyətinin 29 iyun 1995-ci il tarixli Qərarı ilə bölgədə ilk dəfə olaraq elmi xarakterli "Xəbərlər Məcmuəsi" jurnalı nəşr olunmağa başladı. Məcmuə Qərb bölgəsi üzrə aparılan elmi-tədqiqat işlərinin koordinatoru vəzifəsini yerinə yetirir.

 

Bölmənin daha bir dövrü elmi nəşri Nizami irsini əhatə edir.  Gəncə Şəhər İcra Hakimiyyətinin tövsiyəsi və AMEA Rəyasət Heyətinin qərarı ilə 2011-ci ildən  "Nizamişünaslıq" jurnal da nəşr edilir.

 

"Bizim Fuad müəllim"

 

Qırx il əvvəl cəmi üç kimya laboratoriyası ilə fəaliyyətə başlayan, indi çoxprofilli tədqiqat qurumlarını özündə birləşdirən bu elm ocağının nüfuzu, onun yarandığı andan bu günədək dəyişməz rəhbəri Fuad Əliyevin şəxsi keyfiyyətləri ilə sıx bağlı olub. Gənc, perspektivli kimyaçı alim kimi burada işə başlayan Fuad Əliyev Gəncədə davamlı bir elm salnaməsinin əsasını qoyaraq, öz bilik və istedadı ilə doğma şəhərinin bu elm ocağını akademik bir səviyyəyə qaldırmağa nail olub və özü də burada ən yüksək elmi zirvəyə çatıb.

 

 

 

Fuad Yusif oğlu Əliyev 1950-ci ildə Gəncə şəhərində, köklü Əlibəylilər nəslinə mənsub ziyalı ailəsində doğulub. Onun Mehdi bəy adlı ulu babalarından biri, Mirzə Şəfi Vazehin qardaşıdır. Digər ulu babası Kərbəlayi Sadıq isə memar olub. Onların hər ikisi Gəncə xanı Cavad xanın sarayında mənsəb Gənc Fuad 1972-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin kimya fakultəsini biririb. 1981-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin qərarı ilə kimya elmləri namizədi, Bakıdakı Aşqarlar Kimyası İstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini Fuad Əliyev Kirovabad Elmi Mərkəzinə rəhbər göndərilib.

 

O, 1991-ci ildə doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək kimya elmləri doktoru elmi dərəcəsi alıb. 2007-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına müxbir üzv, 2014-cü ildə isə AMEA-nın həqiqi üzvü (akademik) seçilib. O, 189 elmi əsərin, 17 elmi ixtiranın, 9 monoqrafiyanın müəllifidir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamları ilə Fuad Əliyev elmi və ictimai-siyasi fəaliyyətinə görə 2005-ci ildə "Tərəqqi" medalı, 2006-cı ildə "Əməkdar elm xadimi" fəxri adı, 2017-ci ildə 3-cü dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni və 2020-ci ildə "Şöhrət" ordeni ilə təltif edilib.

 

Ən yüksək elmi və ictimai məqam sahibi olan bu şəxsi Gəncədə Vətən təəssübkeşi, onun şanlı tarixinin, milli-mənəvi dəyərlərinin sevdalısı kimi də tanıyır və sevirlər. Ona hər zaman, hər bir məsələdə güvənmək mümkün olduğundan, Gəncədə cavanlardan tutmuş ahıllaradək hamı onun adının əvvəlində xüsusi rəğbət əlaməti kimi, "bizim" ifadəsi işlədir. Razılaşın ki, indiki  zəmanədə "bizim" olmaq hər kişinin işi deyil. Bu adı ən böyük sərvətə - səmimiyyət və sadəliyə malik olan və onu bütün ömrü boyu qoruya bilən nəcib insanlar qazanır.

 

Yazının sonunda əlavə edək ki, son dövrlərin Gəncəsinin şəhər simasının formalaşdıran bir sıra ictimai-mədəni obyektlərin, o cümlədən, Heydər Əliyev Mərkəzi, Nizami Gəncəvi Muzeyi, Məhsəti Gəncəvi Mərkəzi, Gənsə Qala Qapıları - Arxeologiya və Etnoqrafiya Muzeyi Abidə Kompleksi, Mirzə Şəfi Vazeh muzeyi kimi möhtəşəm  təsisatların qurulmasında və tərtibatında Fuad müəllimin rəhbərliyi ilə AMEA Gəncə Bölməsi əməkdaşlarının da böyük zəhməti var. Həmçinin, on yeddi il bundan qabaq Gəncə gerbinin hazırlanması məsələsi qaldırılarkən, bu məqsəd üçün qədim şəhərin Şah İsmayıl Xətai dövrünə gedib-çıxan simvolunun tövsiyə edilməsi və qəbul olunması da bu zəhmətin nəticəsidir. 

 

Zakir MURADOV,

Gəncə

 

525-ci qəzet.- 2021.- 15 dekabr.- S.10;19.