TUNEL

(Rus dilindən Hüseynbala Mirələmov tərcümə edib)

Məşhur İsveçrə yazıçısı Fridrix Dürrenmattın oxuculara təqdim etdiyim "Tunel" novellası fəlsəfi fantastika janrına aid olub hər cür ekoloji sarsıntılara məruz qalan dünyamız üçün rəmzi xəbərdarlıqdır. Hekayə o dövrün ictimaiyyəti tərəfindən yüksək qiymətləndirilərək bir çox dillərdə nəşr olunub.

Hələ iyirmi dörd yaşında ikən onu piy basmışdı. Elə bil bununla zirehli paltar geyib hələ görünməyən, lakin aydın hiss olunan və qarşısıalınmaz bir şəkildə ona doğru gələn nəhəng, qorxunc bir qüvvədən özünü müdafiə etmək istəyirdi. "Ormond Brazil-10" siqaretindan çəkən, gözündəki eynəyin üstündən daha bir qara eynək taxan, qulaqlarını pambıqla tıxayan və evlərindən qatarla iki saatlıq məsafədə yerləşən universitetin tələbəsi olan bu gənc hələ də valideynlərinin himayəsində idi.

İstirahət günlərinin birində o, həmişəki kimi saat 17:50- də yola düşərək 19:30-da mənzil başına çatan qatara mindi ki, ertəsi gün iştirak etməli olduğu, əslində isə gəzməklə əvəz edəcəyi seminara çata bilsin.

Yay idi. Qatar perrondan uzaqlaşanda buludsuz göydə günəş parıldayırdı. Ətəklərində mənzərəli kəndlər və kiçik şəhərlər yerləşən Yura və Alp dağlarının yamacları ilə burulub hərəkət edən qatar çay boyunca heç iyirmi dəqiqə getməmişdi ki, Burqdorfdan sonra birbaşa çox da böyük olmayan bir tunelə baş vurdu.

Vaqonlar ağzınacan dolu idi. Qabaq vaqonlardan birinə minən iyirmi dörd yaşlı cavan tər tökə-tökə, sərnişinlərin narazı baxışları altında qatarın bu başından o başına keçməyə başladı. Sərnişinlər bir-birlərinə sıxılmış, bəziləri də çamadan üstündə oturmuşdu. Hətta ikinci dərəcəli vaqonlar belə, adamla dolu idi, yalnız birinci dərəcəli vaqonda yer tapmaq mümkün idi. O uşaqlardan, tələbələrdən, orduya yenicə çağırılanlar və cavan sevgililərdən ibarət olan bu insan kələfini yararaq vaqonun hər ləngərində gah birisinin, gah da o birisinin üstünə yıxıla-yıxıla, qarınlar və gövdələr arasında müqavimət saxlaya-saxlaya gedirdi. Nəhayət gəlib öz yerinə çatanda o xeyli təəccüb etdi - üçüncü dərəcəli kupedə belə şeylər nadir hadisədir, - tək onun üçün bütöv bir skamya boş idi. Üzbəüzdə bir gombul oturub öz-özüylə şahmat oynayırdı. Dəhlizdəki oturacağın küncündə isə sarışın saçlı qız roman oxuyurdu.

Cavan oğlan pəncərə qabağında rahatlanıb "Ormond Brazil - 10" siqaret qutusunu çıxaranda çöldə tunel başlandı. Demək olar artıq bir ildi ki, şənbə və bazar günləri tələbə bu yeraltı yolu keçirdi və bəzən çölə baxmaq istəsə də onun mövcudluğunu belə heç vaxt hiss etməmişdi. Bəzən isə nə barədəsə düşünərək vaqona çökən bu bir anlıq qaranlığa heç diqqət də vermirdi. Bu dəfə isə bu tunel barədə əsla düşünməyərək hətta günəş çeşməyini belə gözündən çıxarmadı.

Günəş bütün qüdrətiylə parıldayırdı. Yolboyu pəncərə arxasından qızılı Alp dağ silsilələri, yamaclar və şəhərciklər görünürdü. Lakin hər yanı qərq edən qaranlıq tələbənin gözlədiyindən çox çəkdi. Kupeyə qaranlıq çökmüşdü, işıqları da yandırmamışdılar. Çünki bir neçə saniyədən sonra günəş işığı görünməliydi.

Cavan oğlan çeşməyini çıxartdı, qız siqaret yandırdı, açıq-aşkar hiss olunurdu ki, kitabdan ayrılmağa məcbur olduğu üçün narazıdır. Tələbə kibrit yandırıb saatına baxaraq 18:10 olduğunu gördü. Sonra öz nizamsız təhsili, getmək istəmədiyi sabahkı seminar barədə fikirləşdi. Lakin onun təhsilini qaydaya salmaq barədə təşəbbüsləri xəyal idi.

Bir az sonra elektrik lampaları yandı, tunel işıqlandı. Kök cavan öz-özüylə şahmat oynamağa davam etdi, sarışın qız romanını oxumağa başladı. Lakin orada, tuneli əks etdirən pəncərə arxasında hələ də həmin tunel idi.

O, boynuna qara şarf dolamış ucaboy bir kişinin var-gəl elədiyi keçidə çıxdı. "Bu istidə bu geyim?" deyə düşünüb cavan oğlan bir-birləriylə söhbət edən, qəzet oxuyan sərnişinlərə nəzər saldı və qayıdıb yerində oturdu.

Onun qol saatının əqrəbləri 18:20-ni göstərirdi və o heyrətlənib öz-özünü məzəmmət elədi ki, niyə indiyə qədər bu tunelə belə az əhəmiyyət verib? Axı on beş dəqiqə keçdi, tunel isə qurtarmaq bilmir, qatarın yüksək sürətini də nəzərə alsaq, aydın olar ki, bu çox uzun tunel - İsveçrədəki ən uzun tunellərdəndir. Buna görə də belə qərara gəldi ki, yəqin başqa qatara minib. Lakin eyni zamanda yaşadığı stansiyadan iyirmi dəqiqəlik yolda belə böyük bir tunelin mövcud olduğunu xatırlaya bilmirdi. Ona görə də o, kök şahmatçıdan soruşdu ki, həqiqətən bu qatar Sürixə gedir? Və müsbət cavab aldı. Hələ də şübhələnməkdə davam edən cavan oğlan qeyd etdi ki, yolun bu hissəsində bu qədər uzun bir tunelin mövcud olduğunu heç vaxt eşitməyib. Lakin görünür, şahmatçı onu oyundakı mürəkkəb bir kombinasiyanın həllindən təkrar ayırdığına görə əsəbi halda cavab verdi ki, hərçənd ki o, bu ölkəyə birinci dəfədir gəlir, ümumiyyətlə, İsveçrədə tunellər çoxdur və bu, addımbaşı gözə çarpır. Bundan başqa o, statistik məlumat da oxuyub ki, dünyanın heç bir ölkəsində İsveçrədə olduğu qədər tunel yoxdur. İndi isə o, həqiqətən ürəkdən təəssüf edir və xahiş edir ki, cavan oğlan onu bağışlasın, çünki indi o "Nimtsovic" sisteminin mürəkkəb bir variantının həlli ilə məşğuldur və bu məşğuliyyətindən ayrılmaq istəmir. Bu, nəzakətli, lakin kifayət qədər qəti cavab idi. Cavan oğlan şahmatçıdan istədiyinə nail ola bilmədi. Buna görə də konduktorun kupeyə girməsinə sevindi. Arıq, solğun bənizli və görünüşdən əsəbi adama oxşayan konduktor sarışın qıza Oltenddə düşüb başqa qatara minməli olduğunu bildirəndə iyirmi dörd yaşlı cavan hələ də əmin idi ki, bileti etibarsız çıxacaq və hələ böyük bir inamla güman edirdi ki, başqa qatara minib. "Ormond Brazil-10" markalı siqarını ağzından çıxarmadan öz biletini konduktora uzatdı və görünür, əlavə pul ödəyəcəyini söylədi. Axı o Sürixə getməlidir. Konduktor - hər şey qaydasındadır, - deyib bileti ona qaytardı. Nəhayət bütün bu qarışıqlıqdan baş açmaq üçün cavan oğlan - biz ki axı tunellə gedirik, - deyə həyəcanla səsləndi.

- Biz indicə Kortsenbuzdan keçib Lankeltala yaxınlaşırıq, - deyə konduktor cavab verdi, - elədir ki var, indi yeddiyə iyirmi dəqiqə işləyir.

- Axı biz iyirmi dəqiqədir ki, tunellə gedirik, - deyə cavan fikrindən dönmədi. Konduktor narazılıq və şaşqınlıq ifadə edən nəzərlərlə oğlana baxdı,

- qatar Sürixə gedir,- dedi və qeyri-ixtiyari pəncərəyə baxdı. - İndi yeddiyə iyirmi dəqiqə işləyib və bir qədər narahatlıqla təkrar etdi, - tezliklə 19:00-da Ultsində olacağıq. Qaranlıq isə havanın birdən-birə xarablaşmasından oldu. Görünür tufan olacaq. Əlbəttə, məsələ də elə burasındadır.

Bu anda "Nimtsovic" sistemində mürəkkəb müdafiə variantının həlli ilə məşğul olan kişi də söhbətə qarışdı. Uzanıqlı əlindəki bileti saxlamaqdan bezibmiş kimi əsəbiliklə - boş sözdür, - dedi.

Konduktor sanki onun varlığını unutmuşdu.

- Boş sözdür, biz tunellə gedirik. Doğrudanmı görmürsünüz? Bu ki qayalıqdır. Mən bilən, özü də qranitdəndir. Bütün dünyada İsveçrədə olan qədər tunel yoxdur. Mən bunu özüm məlumat kitabçasında oxumuşam.

Nəhayət konduktor şahmatçının bayaqdan uzanılı qalmış əlindəki biletə nəzər salıb az qala yalvarıcı bir tərzdə yenidən inandırmağa çalışdı ki, qatar Sürixə gedir. İyirmi dörd yaşlı cavan ona qulaq asmadan baş konduktoru tələb etdi.

- O hardasa qabaq vaqonların birindədir, - deyə konduktor cavab verdi, - bir də o sizin nəyinizə lazımdır? Qatar ki Sürixə gedir. İndi saat 18:25-dir. Yay cədvəlinə əsasən iyirmi dəqiqədən sonra qatar Oltenddə dayanacaq.

Cavan oğlan qalxıb çıxışa tərəf yönəldi. Yarım saat əvvəl əks istiqamətdə keçdiyi yolu bu dəfə keçib getmək daha çətin idi. Qatar böyük sürətlə getdiyindən dəhşətli səs saldığına görə iyirmi dörd yaşlı cavan bayaq qatara minərkən çıxardığı pambığı yenidən qulaqlarına taxdı. Onun toxuna-toxuna ötüb keçdiyi adamlar olduqca sakit idilər və onlardan heç biri kiçik bir narazılıq da etmirdi. Bu qatar da yol gedən başqa qatarlardan heç nə ilə fərqlənmirdi.

Qırmızı çantasından tanıdığı baş konduktor vaqon-restoranın girəcəyində dayanmışdı.

- Qulluğunuz? - deyə ucaboy, sakit görünüşlü, eynəkli, bığları səliqə ilə qırxılmış baş konduktor soruşdu.

- Artıq iyirmi beş dəqiqədir ki, hansı bir tunelləsə gedirik, - deyib cavan oğlan müsahibinin hər şeydən əvvəl pəncərəyə baxacağını gözlədi. Əvəzində isə baş konduktor ofisiantı çağırıb - mənə bir qutu "Ormond -10" siqareti gətirin, mən də bu cənab kimi bu siqaretdən çəkirəm, - dedi.

Tələb olunan siqaret vaqon restoranında olmadığından ofisiant baş konduktorun xahişini yerinə yetirə bilmədi. Bu təsadüfdən istifadə edərək cavan oğlan baş konduktora öz siqaretindən təklif elədi. O isə, - təkrar edirəm, çətin ki, özümə siqar ala biləydim, - dedi. - Siz mənə çox böyük xidmət etmiş olursunuz. Siqar çəkmək çox əhəmiyyətli bir şeydir. İndi sizə ardımca gəlməyi təklif edə bilərəmmi?

O, iyirmi dörd yaşlı cavanı vaqon-restorandan sonra gələn yük vaqonuna apardı. Bundan sonra lokomotivlə yük vaqonunun böyük hissəsini alaqaranlıqda qoyan zəif sarımtıl bir işıq yanırdı. Vaqonun yan qapıları bağlı idi və yalnız kiçik barmaqlıqlı pəncərədən tunelin ürək sıxan əksi görünürdü. Dörd tərəfində üstlərində müxtəlif otellərin nişanı olan çamadanlar, bir neçə velosiped və uşaq arabası var idi. Baş konduktor öz qırmızı çantasını qarmaqdan asıb soruşdu:

- Nə buyurursunuz?

Bu sözləri deyib cavan oğlana əhəmiyyət vermədən cibindən çıxardığı cədvəli doldurmağa başladı.

- Burqdorfdan sonra qatar tunelə daxil olub, - cavan oğlan qətiyyətlə sözə başladı. - Yolun bu hissəsində belə uzun tunel yoxdur, hər həftə gəlib-getdiyimdən yola yaxşı bələdəm.

Baş konduktor yazmaqda davam edirdi.

- Qulaq asın, - nəhayət o, cavana yaxınlaşdı, o qədər yaxınlaşdı ki, az qala sifətləri bir-birinə toxunacaqdı.

- Hörmətli cənab, mən sizə nə deyə bilərəm, heç özüm də bilmirəm, necə olub ki, biz bu tunelə düşmüşük. Baş açmıram ki, bu necə oldu, lakin icazə verin, diqqətinizi bir şeyə cəlb edim. Qatarımız relslərin üzəri ilə hərəkət edir, deməli, tunel bizi harasa müəyyən bir yerə çatdıracaqdır. Tunelin həddən artıq uzanmasını nəzərə almasaq, heç bir pis əlamət görünmür.

Baş konduktor ağzındakı "Ormond Brazil-10" siqaretini əməlli-başlı yandırmamış burada, yük vaqonunda vaqon-restorandakına nisbətən gurultunun daha bərk olmasına baxmayaraq asta, lakin elə bir inam, elə bir qətiyyətlə danışırdı ki, hər sözü aydın eşidilirdi.

- Onda qatarı saxlamağınızı xahiş edirəm, - deyə cavan oğlan səbri tükənmiş halda dilləndi. - Mən dediklərinizdən bircə kəlmə də anlamıram. Əgər tuneldə bir hadisə baş veribsə, onda siz qatarı saxlamalısınız.

- Bəli, elə mən də bu barədə düşünürdüm, - deyə baş konduktor dəftərini örtdü və onu yenidən qırmızı çantaya qoydu.

- Bəlkə stop-kranı açım, - cavan oğlan yenidən dilləndi və başının üstündəki əyləcin dəstəyinə əl atmaq istəyirdi ki, qəfildən bərkdən vaqonun divarına dəyib kənara düşdü. Onun dalınca da uşaq arabası və bir neçə çamadan aşdı.

Baş konduktor əllərini uzadaraq qəribə bir halda səndələyib onun üstünə gəlirdi, - biz məhv oluruq! - deyərək o, vaqonun ön divarının dibinə yıxılmış iyirmi dörd yaşlı cavan oğlanın yanına düşdü. Lakin qaya ilə gözlənilən toqquşma baş vermədi. Halbuki bir an belə getsəydi, vaqonlar bir-birini dağıdıb kibrit qutusunun çör-çöpləri kimi dağılacaqdı.

- Gəlin, lokomotivə keçməyə cəhd edək, - baş konduktor diqqətlə, hətta hədələyici nəzərlərlə cavan oğlana baxdı, sonra da dibinə qısıldıqları divardakı qapını açdı. Lakin qüvvətli bir külək onları yenidən divarın dibinə atdı.

- Biz maşinistin rubkasına keçməliyik!

Baş konduktor cavan oğlanın qulağına bu sözləri çığırıb maşinistin parlaq işıqlanmış rubkasının göründüyü dördkünc qapı çərçivəsinin arxasında gözdən itdi. İyirmi dörd yaşlı cavan oğlan bu müəmmadan bir şey başa düşməyərək onu təqib etdi. Lokomotivin yanlarından nazik kanat çəkilmişdi. Onların yuxarısında eyni səviyyədə lokomotivi əhatə edən əzik-üzük olmuş metal ox görünürdü. "Lokomotivin yolu budur" deyə cavan oğlan düşündü. O, gözəyarı ölçüb gördü ki, bir metrdən çox tullanmalı olmayacaq. Doğrudan da tullanıb oxdan yapışa bildi. O lokomotivin gövdəsinə qısılaraq yavaş-yavaş kanata tərəf irəliləyirdi. Lakin lokomotivin üstünə gələn qayalıq divardan uğuldayan tufanın qəzəbindən heç bir şeylə qorunmayan qapının yanına çıxanda irəliləmək həddən artıq çətinləşirdi. Onu ancaq baş konduktorun lokomotivin kiçik qapısından tutub içəri dartması xilas etdi. Cavan oğlan taqətsiz halda maşinistin rubkasının lokomotivin qalan yerindən ayıran divarın dibinə çökdü. Baş konduktor - əla "Ormond Brazil" siqarımızı da itirdik ha... Bura gəlməmişdən qabaq onları yandırmaq ağılsızlıq idi, - dedi.

Cavan oğlan pencəyinin sağ cibindən qəhvəyi rəngli qutulardan birini çıxarıb yenidən baş konduktora uzatdı.

- Mən bu "Ormond Brazil"i çox sevirəm, ancaq onları yaxşıca sümürmək lazımdır, yoxsa tez sönürlər.

Cavan oğlan hiss etdi ki, bu sözlər baş konduktorun orda, çöldə hələ də qurtarmayan tunel haqqında düşünmək istəmədiyi barədə xəbərdarlığıdır. O hələ də inanırdı ki, tunel bəzi pis yuxular kimi birdən qırılıb qalacaqdır. Onlar beləcə lokomotivin rubkasının divarına söykənmiş halda siqar çəkirdilər. Baş konduktor tüstünü sinəsinə çəkib: - Mənim familiyam Kellerdir, - dedi. Cavan oğlan yenidən sualına qayıtdı:

- Lokomotivə çıxmaq özü də mənim kimi öyrəşməmiş bir adam üçün təhlükəsiz bir iş deyil, bununla belə yenə də bilmək istərdim ki, siz nədən ötrü məni bura dartıb gətirmisiniz.

- Heç özüm də bilmirəm niyə, sadəcə olaraq baş vermiş hadisəni fikirləşməyə vaxt qazanmaq üçün.

- Vaxt qazanmaq üçün - deyə cavan oğlan onun sözlərini təkrar elədi.

- Bəli, - baş konduktor onun sözünə qüvvət verdi, - elədir ki, var - və nəzərlərini sümürdüyü siqarda cəmləşdirib susdu.

Qatar deyəsən yenidən yana əyilirdi. Baş konduktor:

- Biz maşinistin rubkasına keçə bilərik - dedi. Ancaq divarın dibində dayanmış cavan oğlan cavab verməyib rubkanın qapısına tərəf yeridi, qapını açan kimi yerində quruyub qaldı. Cavan oğlan ona yaxınlaşan baş konduktora tərəf çevrilib - heç kim yoxdur, - dedi. -Maşinist içəridə yoxdur, - deyə iyirmi dörd yaşlı cavan təkrar elədi.

Tunelin getdikcə daha dərinliklərinə girən qatarın ağlasığmaz sürəti nəticəsində onlar səndələyə-səndələyə rubkaya keçdilər.

- Bax, budur, - cavan oğlan baş konduktoru yanına buraxıb stop-kranın dəstəyini əydi. Lakin lokomotiv dayanmadı. Baş konduktor inamla - yəqin ki, maşinist ayrı yolla getdiyini bilən kimi qatarı saxlamaq üçün bütün imkanlardan istifadə etmişdir, - dedi və əlavə etdi, - lakin lokomotiv öz ağlasığmaz sürətini azaltmamışdır.

- O sürətini azaltmayacaq da... İyirmi dörd yaşlı cavan spidometri göstərdi: yüz altmış. Heç qatarın bu sürətlə getdiyi olubmu?

- Allah, özün saxla, belə sürətlə heç vaxt!.. Ən böyük sürət yüz on olub.

- Bax, elə bütün məsələ də burasındadır. Sürəti hələ də artır. Spidometr artıq yüz yetmişi göstərir. Biz məhv oluruq.

O, pəncərəyə yaxınlaşdı. Ancaq dikələ bilməyib özü pəncərəyə yapışmış halda qaldı.

- Güman ki, elə sürət əvvəldən beləcə ağlasığmaz imiş. İndi bəs neyləyək?!

- Biz nə etməliyik?

- Heç bir şey, - deyə cavan oğlan amansızcasına cavab verdi. Hər tərəfin şüşə qırıntıları ilə dolduğu, ölümün öz zəfər rəqsini oynadığı bu anda cavan oğlan üzünü gizlətmədən, hətta birdən-birə bu vəziyyətdən iblisanə bir ləzzət duymağa başladı. İçəri girən külək onun qulaqlarındakı pambığı alıb apardı. Pəncərə sınmağa başladı.

- Heç bir şey, - deyə o, yenidən təkrar etdi. - Hər şeyə qadir olan bizi naməlum, məchul məkana göndərir və biz də onun görüşünə tələsirik...

Fridrix DÜRRENMATT

525-ci qəzet.- 2021.- 22 dekabr.- S.20-21.