Həyatımızın saundtreki

VƏ YA ZEYNAL CABBARZADƏNİN KİNO MUSİQİMİZDƏ ƏBƏDİLƏŞƏN ŞEİRLƏRİ

Ömür tarixinin 100 illiyi ötən il tamam olan bu sənətkar həmin ömrün yarısında özü yaşayıb, qalan yarısında isə sənəti yaşadıqca yaşayır.

, 56 yaşında dünyadan köçən şair və publisist Zeynal Cabbarzadə 44 il də yaşasaydı, 31 dekabr 2020 -ci il onun 100 illik yubileyi olacaqdı. Təbii ki, pandemiya ili olmasaydı, Vətən öz sənətkarının yubileyini təntənəli şəkildə bayram etmək haqqını reallaşdıracaqdı.

Öz dövrünün məşhur şair və bəstəkarlarıyla yanaşı yazıb-yaradan Zeynal Cabbarzadənin əsərləri hələ sağlığındaykən dillər əzbəri olmuş, hətta xalq mahnıları səviyyəsində belə tanınmışdı el içində, Onun imzası ilə olan mahnı Ulu Öndərimizin də məşhur zümzüməsində yaşayır tariximizdə. "Alagöz"... Musiqisi Cahangir Cahangirovun, sözləri isə Zeynal Cabbarzadənin olan bu mahnının mətni çox sadədir. Bəlkə elə bu sadəliyi ilə də dahi rəhbərimizin qəlbinə yaxın və əziz olub. Özü isə bir dəfə belə dəyərləndirmişdi mahnının mətnini: "Heç bir mahnının sözləri yadımda qalmır, bundan başqa".

56 illik ömründə çox az xoş gün görən Cabbarzadənin poeziyasının bir xüsusiyyəti də nikbinlik idi. Belə ki, yaşadığı dövrün siyasi ideologiyası bunu bütün Azərbaycan xalqından tələb edirdi. Çünki o vaxtın sovet adamı öz xoşbəxt sosializm quruluşunu tərifləməklə seçilməliydi dünya miqyasında. Çünki insanların bərabərliyini təmin edən, zülm və istibdada son qoyan ədalətli kommunizm qurucusu olmaq missiyası yüklənmişdi onun çiyinlərinə. Bax həmin bu dövrdə İkinci Dünya Müharibəsindən kontuziya ilə Vətəninə dönən Zeynal Cabbarzadə ömrünün ən gözəl gənclik çağında əlil olsa da, özünü bədbəxt hiss etməməkçin qələmə sarılmış və yazıb-yaratmışdı.

Deyildiyinə görə, müharibədən qayıdandan sonra toyu olmuş və bu toyda o, nitq və eşitmə qabiliyyətini, demək olar ki, itirmiş bir bəy kimi qalmışdı toydakıların yaddaşında.

Yəqin ki, hamı "Onu bağışlamaq olarmı" filmindəki "Ağlaya-ağlaya" və ya "Qəmgin mahnı" adıyla tanınan məşhur mahnının sözlərini əzbər bilir:

Bir xoş gün görmədim, bil ki, dünyada,

Ah, nə dərdə düşdüm cavanlıqda mən.

Hər gülün rəngini salıram yada,

Ağlaya-ağlaya qaranlıqda mən...

Böyük bəstəkarımız Tofiq Quliyevin mahnısının bu sözləri film qəhrəmanı Tərlanın həyat hekayəsi olsa da, İkinci Dünya Müharibəsində gənclikləri şikəst olub yaşayan minlərlə azərbaycanlı, eləcə də şair Zeynal Cabbarzadənin həm kədəri, həm də dövrün tələb etdiyi nikbin "hayqırtısı" idi:

Ürəyim dəryadır, çağlayır coşur,

Gül-çiçək gətirir bahardan soraq.

Təbiət eşqimə nəğmələr qoşur,

Xoşdur bu dünyada bəxtiyar olmaq.

Bəli, müharibə əlili olan Zeynal Cabbarzadə bəxtiyar olmaq arzularını məhz şair olaraq reallaşdırmağı bacarmış və nəğməkar şair kimi şöhrət qazanmışdı sağlığında. Sözlərinə 250-dən çox mahnı yazılan şairin yaradıcılığına yüksək dəyər verən Rəsul Rza yazırdı: "Zeynal bizim nəğmə yazan şairlər sırasında birinci yer tutanlardandır".

Qeyd edim ki, Zeynal Cabbarzadə şeirlərinin çox sadə dili var, burda fikir ifadə edən sözlər musiqidəki notlar kimi azdır, lakin onlar məhz notlar kimi bir-birinə bağlanıb musiqi ahəngi yarada bilir, ritmə düşür. Uşaqlar üçün yazdığı məşhur "Qatar" mahnısına diqqət etsək, bu ən sadə əyani misal ola bilər:

Qatar gəlir uzaqdan,

Tak, tak, tak, tak, tak, tak, tak.

Gözləyirəm bayaqdan,

Tak, tak, tak, tak, tak, tak, tak.

Xeyr, tək uşaqlarçın deyil, sadə cümlələr, elə yuxarıda adını çəkdiyimiz, eşq məhəbbət mövzulu "Alagöz" mahnısında da musiqi ahəngiylə düzəlir:

Həsrətinlə hər zaman,

Gözüm qaldı bu yollarda, alagöz.

Bu sadə "Alagöz"ün ilk ifaçıları isə musiqimizin korifey sənətkarları Şövkət Ələkbərova və Rəşid Behbudov olub və bu ucalıq mahnıya, sözün əsl mənasında, xalq mahnısı olmaq şansı qazandırıb.

Xalq mahnısı statusuyla bağlı bir faktı da xatırladım. Zeynal Cabbarzadənin sözünə yazılan mahnılar sırasında bəzən xalq mahnısı kimi təqdim edilənlər də var ki, buna Tofiq Quliyevin bəstələdiyi "Neynim, neynim, yar"ı misal çəkmək olar. Eləcə də şairin sözlərinə yazılmış digər mahnıların xalq tərəfindən sevilməsi, ona xalq mahnılarının müəllifi adlamaq haqqı verir. Bu haqq əksər hallarda, digər xalq sənətkarı, deyildiyi kimi məşhur mahnılarımızın bəstəkarı Tofiq Quliyevlə yaradıcılıq tandemində həyata keçirdi. Şairin, xalq sənətkarımızla birlikdə yazdığı 60-a kimi mahnının 10-u xalqın döyünən ürəyi, paytaxtı Bakı haqqında idi.

Tofiq Quliyev xatirələrində qeyd edir ki, "dostum Zeynal, bizim digər bəstəkarlarımızla da mahnı yazırdı, buna görə onu çox qısqanırdım". Şair dostunun vaxtsız ölümünə yanan bəstəkarın ömrünün son illərində söylədikləri isə qəlb ağrıdır: "Mənim 82 yaşım var, hələ də yaşayıram, Zeynal da sağ olsaydı, 79 yaşı olacaqdı, amma gör nə vaxtdı, dünyadan köçüb. Yaşımın bu çağında əgər Zeynal sağ olsaydı, durub yenə də onunla birlikdə mahnı yazardım. Mahnı mətnlərini heç kəs onun kimi yaza bilmirdi".

Bəli, bu gözəl mahnılar həm də kino musiqimizin Qızıl fondunun mahnıları olaraq kinematoqrafımızın bir qolunu təşkil edir.

AUDİOVİZUAL MAHNILAR

"Kino musiqisi beş dəqiqə üçün bəstələnmir. O, müstəqil yaşaya bilər. Bu şərtlə ki, həmin əsərin buna haqqı olsun" - böyük bəstəkarımız Fikrət Əmirovun bu fikrini filmdə səsləndirilən mahnılara şamil etsək, kino musiqisinin bu növünü audiovizual mahnılar terminilə əvəz etmək", məncə doğru olardı. Müasir kino terminologiyasında onlara "saundtrek" də deyirlər. İngilis dilində "səs" və "yol" sözlərinin birləşməsindən yaranan bu terminə istinadən Amerikanın tanınmış estrada ustası Dik Klarkın gözəl bir deyimi var: "Musiqi insan həyatının saundtrekidir".

Filmlərdə də belədir. Tamaşa etdiyimiz hər hansı filmin varlığını musiqi daha dolğun, daha təsirli edir, təbii ki, bu da sintetik sənət olan kinonun həyatı əks etdirən təbiətindən doğur.

Filmə daxil olan mahnının bədii məziyyəti ilk növbədə musiqiyə və filmin süjet xəttində lakonik fikir yaradan mətnə, şeirə bağlıdır. Bu mənada filmə yazılmış elə mahnılar var ki, onlar filmdən ayrı, müstəqil ifa olunsa da, ancaq melodiyası ilə sevilə bilir. Bütöv bir əsər kimisə, ancaq daxil olduğu filmin bir hissəsi kimi təsəvvürdə canlandırılanda böyük məna kəsb edir; tamaşaçı filmi çox bəyənibsə.

Əgər kino tariximizdən bəhs edən kitablarda filmlərin yaradıcı heyyəti haqda verilən əksər siyahılara nəzər salsaq, ordakı mahnıların mətninin müəllifindən başqa bütün yaradıcı heyətin adını tapa biləcəyik.

Götürək, yuxarıda qeyd etdiyim kimi Tofiq Quliyevlə Zeynal Cabbarzadə tandeminin "Ögey ana", "Telefonçu qız", "Görüş" filmlərinə yazdığı mahnıları. Bu filmlərlə bağlı siyahılarda (filmin titrlərini deyil, yazılı materialları nəzərdə tuturam) bəstəkar qeyd olunsa da, mahnı mətninin müəllifini qeyd etməyi lazım bilmiyənlərə rast gəlinir. Bax bu "xırda" unutqanlıq müəllif haqqına girmək sayılmalıdır. Bəzənsə bu, anlaşılmazlıqlara səbəb olur. Fakt gətirə bilərəm. Zeynal Cabbarzadənin "Seçilmiş əsərləri" külliyyatının "Mahnılar" bölümündə "Yel əsər" adlı şeir "Yenilməz batalyon" filmində Teymurun mahnısı deyə təqdim olunsa da, bəzi müəlliflərin filmin yaradıcı heyəti haqda verdikləri siyahıda müəllif Qılman İlkin deyə qeyd olunur. Halbuki adı çəkilən yazıçımız filmin ssenari müəllifidir.

Daha bir fakt. 1962-ci ildə çəkilmiş "Koroğlu" filmində Anatollu Qəniyevin ifasında səsləndirilən "Dəli Həsənin mahnısı"nın bəstəkarı Cahangir Cahangirov, mətnin müəllifi isə Zeynal Cabbarzadədir. Burdan Türkiyəyə qədər dillər əzbəri olan "Bana, bana gəl" adlı bu mahnının mətninin mərhum şairimizə məxsus olduğunu bilməyənlər, onu türk xalq şarkısı zənn edir. Deyildiyinə görə, sovet senzurası məhz bu mətnə görə mahnının səslənməsinə mane olmaq istəmiş, lakin mahnının Osmanlı imperiyasına qarşı vuruşan, türk xalqlarının milli dastan qəhrəmanı Koroğlu haqda çəkilmiş filmin məzmununa bağlılığına görə öz qadağasından imtina etmişdir.

Bəli, yaxşı ekran əsərinin mahiyyətinə bağlı olan kino mahnıları, filmdəki obrazların ifasında deyil, aid olduğu filmdən kənar da müstəqil ifa oluna bilsələr də, bu müstəqillik şərtidir, çünki onlar audiovizual yaranıblar.

Sadə bir misal olaraq bir daha Tofiq Quliyev-Zeynal Cabbarzadə tandeminin bəhrəsi olan, "Ögey ana" filmindəki İsmayılın sevə-sevə dinlədiyim "Kəndimiz" mahnısına müraciət edək. Məşhur ifaçılarımızın illər boyu repertuarından düşməyən bu mahnı, filmdən ayrı, müstəqil ifa olunarkən belə, şəxsən mənim təsəvvürümdə, İsmayılın mahnısı kimi canlanır. Eyni zamanda, İsmayılın (filmdə mahnının ifaçısı Məsumə Manafovadır) mahnının bir yerində, ağacın yoğun budağı üstündə "aaaaaa" deyib zəngulə vurması da var təsəvvürümdə. Belə ki, mahnını, nəinki qulaqlarımla eşidib, gözümlə görürəm, hətta həmin anda həmən kəndin havasını da ciyərlərimə alıb, yarpaqların rayihəsini duyuram. Təbii ki, bütün bu duyğular, mahnının ifaçısı, aktyor oyunu, operator, rejissor, bütün yaradıcı heyətin sənətkarlığına rəğmən yaranır; mahnını filmdən kənar dinləyərkən belə.

Bunu Zeynal Cabbarzadənin kino üçün yazılıb sonra konsert repertuarlarında tez-tez səslənən bütün mahnılarına aid etmək olar. Hətta "Telefonçu qız" filminin qonaqlıq epizodunda Mirzə Babayevin ifa etdiyi "Gəlmədi" mahnısı sonralar ifaçı tərəfindən konsert proqramlarında oxunanda da gözlərimiz önündə Mirzə Babayevin təkcə konsert salonundakı obrazı deyil, həm də filmdəki çalsaqqal, eynəkli professor obrazı canlanır.

Çox vaxt filmə daxil olan mahnılar, məşhur müğənnilərimizin ifasında kadrarxası səslənərək kadrların müəyyən hissəsini, ayrılıqda, müasir dillə ifadə etsək bir klipə çevirir. "Görüş" filmində Şövkət Ələkbərovanın ifasında "Axşam mahnısı" səslənən hissə bu qəbildəndir, yəni bu hissə, mahnı deyil, audiovizual sənət növü olan klip, müstəqil klipdir və əlbəttə ki, həm də müstəqil ifa oluna bilən mahnıdır.

Audiovizual mahnılar deyərkən, onu da qeyd edək ki, bədii məziyyətləri yüksək olan ekran əsərlərindən gedir söhbət. Yəni pis filmdə də yaxşı mahnı səslənə bilər və bu halda həmən mahnı filmə göydəndüşmə şəkildə pərçim olunduğundan audiovizual mahnı deyil, elə filmin içindəki müstəqil mahnıdır. Zeynal Cabbarzadənin yaradıcılığını araşdırarkən sonralar müstəqil mahnı ola bilən çox sayda mahnı adı sadalamaq olar. Belə mahnılar, bəstəkarı Rauf Hacıyev olan "Romeo mənim qonşumdur"da da, Süleyman Ələsgərovla birgə yazılan "Ulduz"da da, Emin Sabitoğlunun musiqi yazdığı "Bizim Cəbiş müəllim" filmində də, Xəyyam Mirzəzadə ilə birlikdə yaradılan "Bakıda küləklər əsir"də də, digər filmlərdə də var.

Yuxarıda sadaladığım mahnılar Zeynal Cabbarzadənin kinolarımızda səsləndirilən saundtreklərlə, yəni audiovizual mahnılarla bağlı yaradıcılığından misallar olduğu üçün, şairin poeziyası haqda tam təsəvvür yarada bilmir məncə.

Bu külliyyata 250-dən çox mahnı, 10-a yaxın poema, publisistik məqalələr də əlavə etsək, 56 illik bir insan ömrü üçün az deyil. Ən əsası isə, musiqi ilə əl-ələ verib doğulan bu poeziya xalqımızın həyatının saundtreki ola bildiyindən yüksək dəyər kəsb edir.

Sədaqət KAMAL

525-ci qəzet.- 2021.- 22 dekabr.- S.18-19