Nizami Gəncəviyə Nəriman Həsənzadə baxışı

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində dahi Nizami Gəncəvi və onun mühitini ən uğurlu şəkildə canlandıran əsərlərdən biri Xalq şairi, görkəmli dramaturq Nəriman Həsənzadənin "Atabəylər" pyesidir. Bu əsər dövlətçilik ideyasının daşıyıcısı kimi və milli mənafelərin əks etdirilməsi baxımından zamanı qabaqlamış bir yaradıcılıq nümunəsidir. Əsərdəki Salnaməçi tərəfindən Nizami yeddinci personaj olaraq belə təqdim edilir: "Azərbaycanın böyük şairi Nizamidir. "Xosrov və Şirin" poemasını Cahan Pəhləvana həsr etmişdir".

Nizami Gəncəvi və Əcəminin səhnəyə gəlişi, İnanc xatunla qarşılaşmaları əsərin ekspozisiyasını təşkil edir. Azərbaycan ədəbi-bədii fikrində ilk dəfə olaraq XII əsrin iki müxtəlif qüdrətli sənətkarının - Nizami Gəncəvi ilə memar Əcəminin Naxçıvanda görüşməsi epizodu "Atabəylər" dramında verilmişdi ki, bu da tarixi həqiqət kimi sonrakı elmi araşdırmalarda da öz təsdiqini tapdı. Lakin dramaturq təxəyyülünün gücü Nizamini Naxçıvana gətirməklə həm də sanki elmi tədqiqatların sonradan təsdiq etdiyi bu məlumatı öncədəngörmə ilə xəbər vermişdir. Akademik İsa Həbibbəyli bu barədə yazır: "Görkəmli şərqşünas professor Rüstəm Əliyevin Nizami Gəncəvinin Naxçıvana səfəri haqqındakı elmi açıqlamaları bədii təxəyyüldə ehtimal olunan görüşün tarixi gerçəklik olduğunu yəqinləşdirdi. Bu fakt Nəriman Həsənzadənin tarixə bədii yanaşmasının elmi məntiqə əsaslandığını nümayiş etdirir". (İsa Həbibbəyli)

Nizami Gəncəvi obrazı dramın birinci pərdəsinin birinci şəklində, üçüncü pərdənin üçüncü şəklində səhnəyə çıxır. Səhnəyə birinci çıxışı Naxçıvanda Mömünə xatun türbəsinin açılışı mərasiminə dəvət alması və ziyarətə gəlməsi ilə bağlıdırsa, ikinci çıxışı Qızıl Arslanın Gəncəyə gəlişi zamanı Nizami ilə görüşməsinin təsviri ilə əlaqədardır.

Şairin memar Əcəmi ilə qarşılaşdığı zaman verilən dialoqlar şeir-sənət, tikili abidələrin tarixin yaddaşında silinməz iz kimi qalacağı haqqındadır. Nizami Gəncəvi Əcəmi sənətkarlığının ecazkarlığından bəhs edirsə, Əcəmi də Nizami Gəncəvi yaradıcılığına məftunluğunu ifadə edir. Memar Əcəmi Nizami Gəncəvi yaradıcılığından ilham alaraq bu abidəni ərsəyə gətirdiyini vurğulayır.

Türbənin divarına da Nizaminin beyti yazılmışdır:

Biz gedirik, ancaq qalır ruzigar,

Biz ölürük, əsər qalır yadigar.

Əsərin qısa ekspozisiyasında Nizaminin yaşadığı məkan, yazıb-yaratdığı ədəbi mühit də öz əksini tapıb. Nizaminin adı Gəncəni məhşurlaşdırdığı kimi, Gəncənin də Nizamini məhşurlaşdırdığı burada ifadə edilib.

Dramın birinci pərdəsində Salnaməçi Cahan Pəhləvanın ölümü haqqında məlumat verir. Hökmdarın ölümündən xəbərsiz olan Nizami Gəncəvi ilə memar Əcəmi isə türkəçarələrin köməyi ilə onun sağala biləcəyinə ümid edərək öz yardımlarını təklif edirlər. Nizami Gəncəvi xalq təbabətinin qüdrətinə arxalanaraq deyir:

Məlikə, Arandan, Gəncəbasardan,

Çiçək göndəriblər - min dava-dərman.

Deyiblər, çatdırın şah sarayına,

El ağzı duadır, inanın ona.

Bu güldən dəmləyib, içsə deyirlər,

Böyük hökmdara tez şəfa verər.

Əcəmi də Naxçıvanın daşduzunun faydasından bəhs edərək deyir ki, bu duzun suyunda yuyunan ağrısız yüz il ömür sürər. Birinci kənizin də gətirdiyi xəbər xalqın hökmdara göstərmək istədiyi kömək haqqındadır. Xalq içindən əli şəfalı qarı hökmdarın sarayına göndərilir ki, öz duası, ovsunu ilə kömək edə bilsin. Göründüyü kimi, dramda XII əsrdə Azərbaycan təbabətinin tarixi səhifələri vərəqlənir.

Cahan Pəhləvan tədbirli bir hökmdar kimi özündən sonra Azərbaycanın taleyini düşünərək ölkədə qarışıqlıq düşməsin deyə, Qızıl Arslanın hakimiyyətə gəlməsini vəsiyyət edir. Salnaməçi, Cahan Pəhləvanın hökmdarlıq keyfiyyətlərini nəzərə çatdıraraq ölkədə baş vermiş itkinin mahiyyətini anladır: "O, böyük hövsələ sahibi, xoşxasiyyət, ədalətli, müdrik bir hakim idi. Onun hakimiyyəti vaxtında tabeliyində olan ölkələr sülh şəraitində, təbəələri ilə əmin-amanlıqda yaşayırdılar".

Nəriman Həsənzadənin Cahan Pəhləvanın ədalətli hökmdar kimi qiymətləndirməsinin əsası tarixi faktlara söykənir: "Hələ öz sağlığında Məhəmməd Cahan Pəhləvan sultanlığı oğlanları arasında bölüşdürərək, onlara əmiləri Qızıl Arslana tabe olmağı, nominal hakim Toğrula və dini rəhbər olan xəlifəyə sədaqətlə qulluq etməyi tapşırmışdı".

Cahan Pəhləvanın şəninin tərifi Nizami Gəncəvinin sözləri ilə tamamlanır:

Yeddi göy altında ey dünya şahı!

Beşinci ölkənin sənsən pənahı.

Əmrində bu qədər ölkə, şəhər var,

Qapında sütundu saraylı şahlar...

Burada Nizaminin ömür və ölüm haqqında sufi görüşləri öz ifadəsini tapır. "Atabəylər" dramı məhz bu cəhəti ilə diqqətəlayiqdir ki, Nizami Gəncəvinin təriqət əhli kimi özəllikləri yeri gəldikcə nəzərə çarpdırılır. Üçüncü pərdənin üçüncü şəklində isə Nizami Gəncəvinin tərkidünyalığı öz əksini tapmışdır:

Nə qan qaraldıram, qibleyi aləm,

Nə qanım qaralır...guşənişinəm.

Nəriman Həsənzadənin "Atabəylər" pyesində dövrün görkəmli şəxsiyyətlərinin fəlsəfi fikirlərinin geniş yer aldığı haqqında İsa Həbibbəyli də bəhs edərək yazır ki, Nəriman Həsənzadə Atabəylər dövlətinin qüdrətini həm də sənətkar Əcəmi dühasının vüsəti ilə təqdim edir. "Atabəylər" dramında tarixilik Qızıl Arslanla yanaşı, Əcəmi ilə bağlı hadisələrlə də canlandırılır. Böyük memarın Atabəy hökmdarı Şəmsəddin Eldənizin xanımı Mömünə xatunun şərəfinə ucaltdığı möhtəşəm məqbərə dövrün əhəmiyyətli mədəniyyət hadisəsi səviyyəsində təqdim olunur. Bununla belə, türk-müsəlman dünyasında qadına ucaldılmış bu birinci nəhəng abidənin müəllifi Əcəmi Naxçıvani əsərdə həm də mütəfəkkir şəxsiyyət kimi nəzərə çarpdırılır. Nəriman Həsənzadənin təqdimatında "şeirdə, sənətdə duyduğu ovsunu hördüyü daşlarda" ifadə etmək istedadına malik olan, kaşı naxışlarla yazdığı kərpic hərfləri "divara hörülmüş sədaqəti" kimi qəbul edən Əcəmi milli təfəkkürə malik, geniş dünyagörüşlü sənət və fikir bahadırıdır.

Nəriman Həsənzadə Nizami və Əcəmini "dövrün məşəli" adlandırır. Atabəy Qızıl Arslanın dilindən "Sən quran əlisən, o yazan əli" deyərək sənətkarları tarixin yaradıcıları kimi görür. Qızıl Arslan şairi millətin taleyində əhəmiyyətli rol oynayan bir şəxsiyyət kimi dəyərləndirir, onu millətin dilmancı adlandırır. Nizaminin millətin tarixi taleyindəki rolunu dramaturq Qızıl Arslanın nitqində belə müəyyənləşdirir:

Nə vaxt yetişərsə böyük sənətkar,

Hər xalqın şöhrəti o vaxta düşər.

Nizami Gəncəvi həyatda öz əsərlərində öz cürətli çıxışları ilə olduğu kimi, "Atabəylər" pyesində də sarayda hökmdar qarşısında söz demək səlahiyyətinə malik bir möhtəşəm obrazdır. Nizami Gəncəvi obrazının bu xüsusiyyəti İsa Həbibbəylinin münasibətində də öz ifadəsini tapmışdır: "Qızıl Arslan, Nizami, Əcəmi, Cahan Pəhləvanın oğlu Əbubəkr, Bağban, Ozan Azərbaycan dövlətçiliyinin bütövlüyünü təmsil edən ümummilli idealı bütün enerjisi ilə ifadə edirlər".

Dramda Qızıl Arslanın Gəncədə Nizami Gəncəvi ilə görüşünün təsviri "Xosrov və Şirin" poemasında verilən məlumatlara əsasən öz ifadəsini tapır. "Xosrov və Şirin" əsərinin sonlarına yaxın o, Atabəy Qızıl Arslnla Gəncənin otuz ağaclığında baş vermiş görüş səhnəsini və şahın məclisini təsvir edərək yazırdı:

Müğənni düzəldib söz pərdəsini,

Hər dəfə qaldırır bir nəğməsini.

Müxtəlif nəğmələr, müxtəlif pərdə,

Birləşsə, xoş ahəng çıxar bir yerdə.

Dəstə-dəstə durmuş türfə gözəllər,

Dillərdə Nizami yazan qəzəllər.

Dramda Qızıl Arslanın Nizaminin görüşünə xüsusi hazırlaşdığı təsvir olunur. Hökmdar bunu "taleyin ən böyük töhfəsi" adlandırır. Nizami ilə görüşü üçün sakit, əyləncəsiz bir ortam düzənləyir və bunu belə qiymətləndirir:

Şairlə bir görüş, ya adi söhbət

Allaha xidmətdi, bəndəyə hörmət.

Qızıl Arslanın şairlə görüşünün təsvirində Həmdünyan kəndinin bağışlanması faktı da Cahan Pəhləvanın hədiyyəsi kimi öz ifadəsini tapıb. Burada hökmdarla şair arasında aparılan dialoqların ən əhəmiyyətli məqamı ana dilinə münasibətin işıqlandırılmasıdır. Nizami Gəncəvinin dilindən dövrün rəsmi dili olaraq fars dilinin vüsət alması, doğma dilimizdə isə "bir yazı" olmaması kimi ağrılarımız ifadə olunur. Qızıl Arslanın nitqində isə bu məsələyə belə münasibət bildirilir:

Şair, inanıram bir gün gələcək,

Azərbaycan dili çiçəklənəcək.

"Atabəylər" pyesində Nizami Gəncəvinin ədəbi siması üç epizodda ətraflı şəkildə öz bədii ifadəsini tapıb. Nizami bir mütəfəkkirdir, təbibdir, siyasi proseslərə müdaxilə edən söz sahibidir, həm də dünya nemətindən könlünü üzüb guşənişinliyə çəkilmiş bir zahiddir. Nizami Gəncəvinin əsərlərindən yeri gəldikcə misallar gətirilməsi surəti dolğunlaşdırır, əsərin məna gücünü artırır. Azərbaycan dilinin milli mədəniyyətimizin inkişafından kənarda qalması narahatlığının Nizami Gəncəvi yaradıcılığında öz ifadəsini tapdığı kimi, dramın da problematikasını zənginləşdirmişdir.

"Atabəylər" pyesində yer alan personajların adları həm də onların xarakterinin təmsilçisidir. Əbuşər "şərin atası" kimi məna ifadə edərək hadisələrin cərəyanındakı rolundan xəbər verir. Gülaçar, Bağban adları Azərbaycanın inkişafı və çiçəklənməsi arzusunun rəmzləri kimi çıxış edir.

Nəriman Həsənzadənin "Atabəylər" pyesi Nizami Gəncəvi obrazının yaradılması ilə ədəbiyyat tariximizdə şairin həyatına həsr olunmuş əsərlər siyahısında öndə dayanan əsərlərdən biri kimi diqqətəlayiqdir.

Əlimuxtar MUXTAROV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

(AMEA Gəncə Bölməsi Nizami Gəncəvi Mərkəzi)

525-ci qəzet.- 2021.- 22 dekabr.- S.14.