İpək yolu

Türk dövlətləri təşkilatının yaranması çağımızın ən önəmli hadisələrindəndir.

ittiham edirdilər ki, onlar türklərin üzlərini Qurandan Turana çevirməyə çalışırlar. Böyük əksəriyyəti müsəlman olan türk xalqlarını Qurandan, İslam mədəniyyətindən ayrımaq mümkün olmadığı kimi, türkçülükdən, Turan idealından da uzaqlaşdırmaq mümkün deyil. Həm Quran, həm Turan... Turan deyəndə bu gün mövcud olan altı müstəqil türk dövlətinin və bu gün-sabah tanınacaq Quzey Kipr Türk Cümhuriyyətinin vahid bir Turan superdövlətində birləşməsi əsla nəzərdə tutulmur, Ərəb əlkələri, yaxud ispandilli Latın Amerikası məmləkətləri vahid dövlətdə birləşmirlər ki... Türk ölkələri də tam müstəqilliklərini qoruyub saxlamaqla mənəvi-mədəni məkanda daha da yaxınlaşa bilərlər. Ulu öndərin dediyi kimi: BİR millət, İKİ dövlət... Bu gün BİR millət - BİR NEÇƏ dövlətdən danışa bilərik. TURAN da yalnız bağımsızlığına çatmış ölkələri deyil, başqa dövlətlərin tərkibində yaşayan türkləri də mədəni-mənəvi məkanda yaxınlaşdıra bilər.

Bu gün Türkiyəylə Azərbaycan arasında gün-gündən möhkəmlənən, dostluq, qardaşlıq əlaqələri bariz örnəkdir. Türkiyə və Azərbaycan doğma qardaşdırlar, amma böyük-kiçik yox, əkiz qardaşlardır.

Bu kimi və buna bənzər düşüncələri hələ otuz il bundan əvvəl qələmə aldığım "İPƏK YOLU" adlı yazımda ifadə etmişdim. Bu gün türk birliyi yeni, daha yüksək səviyyədə qədəm qoyduğu məqamda, Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik günü ərəfəsində bu yazımı bir daha oxuculara təqdim etmək istərdim.

15 dekabr 2021

***

Vaxt tarixi məfhum kimi müxtəlif sürətlə ölçülür. Elə dövrlər olur ki, onların gedişi duyulmur. Elə illər olur ki, zaman rəvan addımlayır. Nəhayət, elə aylar, günlər, saatlar olur ki, zaman sürətlə uçaraq hər şeyi - siyasi-fəlsəfi fikri, xalqların, ölkələrin taleyini, dəyərlər sistemini və sistemin dəyərlərini, son nəticədə, hər bir insanın dünyagörüşünü - fikir düzümünü, hisslərini, hərəkət məntiqini, yuxu obrazlarını dəyişir.

"Qobustan" toplusunun birinci nömrəsini buraxarkən, dilimizdə olmayan, lakin Türkiyə türkcəsilə səsləşən müəyyən sənətşünaslıq terminlərini dilimizə gətirmək, oxucuları müasir və klassik Türkiyə və Cənubi Azərbaycan mədəniyyəti ilə ətraflı tanış etmək cəhdlərinə görə məni pantürkizmdə günahlandırırdılar. Mən o vaxt təsəvvür edə bilərdimmi ki, gün gələcək, xalqların qarşılıqlı mənəvi yaxınlığında, biri digərinin tarixini, soy-kökünü daha dərindən öyrənmək arzusunda pantürkizm xofu bir maneə kimi aradan qalxacaq. Bu gün sədlər, maneələr, divarlar (Çin Səddi kimi, Berlin divarı kimi) uçurulduğu vaxt şüurlu və qarşılıqlı surətdə bütün sahələrdə - mədəniyyət, elm, ədəbiyyat, incəsənət sahəsinin inkişafında türk xalqlarının təcrübə və ideya mübadilələri labüddür.

Pantürkizm müəyyən ideoloji, fəlsəfi konsepsiya kimi öyrənilməyə, araşdırılmağa, təhlil edilməyə layiqdir. Bu gün pantürkizmi yalnız bütün türk xalqlarını vahid dövlət daxilində birləşdirmək məqsədi kimi düşünmək daha geniş, məhsuldar, tarixən əsaslandırılmış, başlıcası isə real olan arzuları - türk xalqlarının mənəvi birliyi, türklərin vahid mənəvi aləmini yaratmaq arzularını cılızlaşdırmaq, bəlkə də qəsdən təhrif etmək deməkdir.

Məgər iyirmidən artıq ərəb ölkəsi, yaxud ispandilli Latın Amerikası respublikaları bir dövlətdə birləşirlər? Yox. Lakin siyasi rejim və dövlət quruluşundakı fərqə baxmayaraq (respublika, dini və konstitusiyalı monarxiya, demokratiya, totalitarizm), ərəb ölkələri ümumi mənəvi-mədəni aləmə malikdirlər: bu ölkələrin vətəndaşlarının həyatını əks etdirən mətbuat, bütün ədəbi sahələri istiqamətləndirən ədəbi proses, film, audioviziya məlumatlarının geniş mübadiləsi, ümumi ictimai-siyasi ab-hava, ümumi mədəni, tarixi irs, ümumi əxlaqi və etik dəyərlər ümumi dünyagörüşünün əsası... Bir sözlə, Vahid Ərəb Dünyası haqqında danışmağa əsas verən meyarlar.

İngilisdilli ölkələrin - ABŞ və Kanadanın (fransızdilli Kvebek əyalətini nəzərə almaqla da), - mənəvi-mədəni inteqrasiyası, məncə, ideal qarşılıqlı münasibətlərin örnəyidir. Hələ bu ölkələrin bir-biri ilə və soy əcdadları İngiltərə ilə güclü intellektual əlaqələrini demirik.

Tarixi, dini və ideoloji fərqlərlə aralanmış, müxtəlif əlifbalara malik olan türk xalqları hələ qeyri-müəyyən vəziyyətdə olan türk aləmini - Vahid Türk Dünyasına çevirməyə qadir olan intellektual, mədəni inteqrasiya və koordinasiya mexanizmləri, institutları yaratmalıdırlar.

Bu, tarixən labüd prosesdir (hərçənd ki, mən daxili və xarici amillərin təsiri ilə türk xalqlarının ictimai-siyasi taleyində müəyyən dolanbacları da inkar etmirəm. Onlar bu prosesi yubada bilər, lakin dayandırmaq iqtidarında deyil).

Bu, tarixən təbii prosesdə Azərbaycan vacib rol oynamalıdır. Qismən Avropa meyilli türk sahələri (Türkiyənin özü, Kiprin türk hissəsi, Balkan türk anklavları) və Uyğur çöllərindən Qazaxıstan və Orta Asiyaya qədər uzanan türk əraziləri arasında körpü rolunu Azərbaycan oynamalıdır. O, həmin fəzanın mərkəzindədir. Həm coğrafi-siyasi mövqeyinə, həm də tarixən bir çox məsələlərdə birinciliyinə görə.

Şərqin ilk dramaturqu, dram və opera teatrı sənətinin ilk qaranquşları, Rusiya imperiyasında ilk müsəlman qəzeti, ilk respublika dövlət quruluşu (bu sahədə bütün müsəlman Şərqində birinciliyimiz vardır), 1921-ci ildə Şərq xalqlarının Bakıda Birinci qurultayı, Birinci Türkoloji Qurultay (1926-cı il) - bütün bunlar həm Azərbaycan, həm də türk mənəviyyat tarixinin şərəfli səhifələridir.

Təəssüf ki, türk xalqlarının həyatındakı rolumuzu Stalin irticası dövründə, lap elə sonralar da itirdik. Təşəbbüsçüsü olduğumuz və ilk tətbiq etdiyimiz latın əlifbasını da qoruya bilmədik.

Latın qrafikalı əlifbanın bərpası mənəvi birliyimiz üçün mühüm addımdır. Bu iş türk dilləri ailəsinə daxil olan hər bir dilin xüsusiyyəti nəzərə alınmaqla həyata keçirilməlidir. Yeni sözlərin (neologizmlərin) və terminlərin yaranması sahəsində işlər də bu cür istiqamətləndirilməlidir. Bu məsələlər İkinci Türkoloji Qurultayın çağırılması zərurətini göstərir. Qurultayın Bakıda - Türk dünyasının qəlbində keçirilməsi ədalətli olardı. Türkoloji qurultay nəinki yuxarıda qeyd olunmuş məsələlərin həllinə, həm də müəyyən daimi orqanın yaradılmasına təkan verə bilərdi.

Bu orqanı türk xalqlarının humanitar problemləri ilə, onların tarixi, ədəbiyyatı, incəsənəti, memarlıq və mədəniyyət abidələri ilə məşğul olacaq "Türk YUNESKO-su" kimi bir təşkilat şəklində təsəvvür edirəm. Bu təşkilat bütün müstəqil türk dövlətləri tərəfindən müəyyənləşdirilə və maliyyələşdirilə bilərdi (Bu məsələ TÜRKSOY-un yaradılmasıyla öz həllini tapdı).

Azərbaycanın yaradıcı ittifaqları tərəfindən təsis edilmiş, eyni adlı qəzetinin bir neçə nömrəsi nəşr edilmiş "Oğuz eli" assosiasiyası mahiyyət etibarilə bu tip ümumtürk humanitar-mədəni təşkilat, qurum kimi nəzərdə tutulmuşdur. Məhdud maddi imkanlar, binanın olmaması (hərçənd şəhər hakimiyyəti bina boyun olub), texniki bazanın olmaması; perspektivli bir təşkilatın fəaliyyətini məhdudlaşdırır. Bu cür humanitar-mədəni Türk Mərkəzi böyük bir fəzanın mənəvi simasını dəyişə bilərdi. Mədəniyyət və humanizmə, sivilizasiyalı, tolerantlı (dözümlü), dünyəvi və demokratik əqidələrə əsaslanan qurum hər cür totalitarizmə - istər kommunist, istər millətçi - faşist, istər təməl dinçi - totalitarizmə sədd ola bilər.

Artıq bu əsrin sonu, gələcək minilliyin əvvəlində türk ölkələri dünyanın coğrafi-siyasi strukturunda mühüm amillərdən olacaqlar. Avrasiyanın qarşılaşacağı problemlər bu böyük regionun mentalitetindən - ruhundan, mənəviyyatından, düşüncə yükündən asılıdır. İlk növbədə, türk xalqları bir-birini yaxşı tanımalıdırlar.

"Türk YUNESKO-su" təhsil prosesini də nizama sala bilər. Belə ki, ali türkoloji təlimin olmasına baxmayaraq, heç bir türk ölkəsində, o cümlədən, Türkiyədə, azərbaycanşünaslıq, qazaxşünaslıq, özbəkşünaslıq və s. fənlər yoxdur.

Ayrı-ayrı türk ölkələrinin tarixi, dili, ədəbiyyatı, incəsənəti, coğrafiyası və iqtisadiyyatını peşəkarcasına bilən adamlar - yalnız elmi işçilər yox, geniş profilli mütəxəssislər - ölkəşünaslar hazırlamaq lazımdır. Türkiyədə olarkən həm mətbuat səhifələrində, həm də söhbətlər zamanı İstanbul, Ankara, İzmir və başqa şəhərlərin universitetlərinin türkologiya fakültələrində Bakıdan müəllim kadrlarını cəlb etməklə Azərbaycan şöbəsinin təşkil edilməsi məsələsini qaldırmışam. Azərbaycanın öyrənilməsinə həsr edilmiş xüsusi fənlərlə yanaşı, kiril əlifbasının öyrənilməsinə də diqqət yetirilməlidir. Bu əlifbanın xoşumuza gəlib-gəlməməsindən asılı olmayaraq, onu bilmədən son əlli ildə Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatını öyrənmək mümkün deyil.

Azərbaycanın Türkiyədə mədəni mərkəzi olmalıdır. Cari ilin yanvarında Türkiyə və Azərbaycan Prezidentlərinin imzaladıqları sazişdə də belə bir mərkəz haqqında bənd vardı. Əgər rəsmi Azərbaycan səfirliyinin Ankarada yerləşməsi təbiidirsə, mədəni mərkəzin İstanbulda açılması məqsədəuyğundur. Çünki əsas ziyalı potensialı, sanballı qəzet redaksiyaları, nəşriyyatların çoxu, bir çox teatrlar, muzeylər burada yerləşir. Mədəni mərkəz həm də informasiya mərkəzi olmalıdır. Axı, mövcud məlumat blokadası şəraitində Azərbaycan, o cümlədən, Qarabağ münaqişəsi haqqında həqiqəti dünya ictimaiyyətinə məhz Türkiyə kanalı vasitəsilə çatdırmaq imkanı var.

"Türk YUNESKO-su" formalı təşkilatın yaradılması məsələsinə qayıdarkən qeyd etmək istərdim ki, o, yalnız təhsil, tələbə və müəllim mübadiləsi ilə deyil, həm də tibbi, idman, turist əlaqələri, teatrların, musiqi kollektivlərinin qastrol səfərləri, bədii sərgilərin açılması, filmlərin birgə çəkilişi məsələləri ilə də birbaşa məşğul ola bilər.

"YUNESKO KURYERİ" tipli jurnalı da Bakıda nəşr edə bilərdik. Jurnalımız üçün gözəl ad da seçmişik: "İpək yolu". Çindən Avropaya qədər uzanan Böyük "İpək yolu", əsasən, türk torpaqlarından keçib. Bu ticarət yolu Asiya və Avropanın qarşılıqlı münasibətində misilsiz rol oynamaqla, ətrafdakı digər xalqları da birləşdirmişdir. Tarixən qonşu olduqları Çin və Monqolustan, Rusiya və Qafqaz, Hindistan və İran, Ərəb və Balkan ölkələri ilə münasibətdə türk xalqları digər ölkələrin mədəni nailiyyətlərindən faydalandıqları kimi, bu ölkələri də öz mənəvi sərvətləri ilə zənginləşdirirdilər.

İpək yolu özünün geniş tarixi-mədəni anlayışına görə yalnız Şərqi və Qərbi birləşdirən yol deyil, eyni zamanda, Şimal və Cənub arasında da körpüdür.

Əsasən, islam dininə etiqad edən türklərin başqa dinlərə hörmətlə yanaşması onlara xaçpərəstlər, yəhudilər, buddaçılarla sıx əlaqə saxlamağa imkan verirdi. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, bəzi türk xalqları keçmişdə, elə indinin özündə də müxtəlif dinlərə etiqad edirlər; məsələn, qaqauzlar - xaçpərəst, qaraimlər - iudey, qədim uyğurlar - buddaçı, manixey dininə tapınırdı, bəzi türk xalqları isə qədim etiqadlarını - şamanlıq və tenqriçiliyi qoruyublar.

"İpək yolu" özünəqapılma meylindən uzaq bir jurnal olmalıdır. Türk mənəvi varlığını, türk qəlbinin zənginliyini bütün bəşəriyyətə açıb göstərməli, başqa xalqların yüksək mədəni, fəlsəfi, estetik və əxlaqi nailiyyətləri ilə türkləri tanış etməlidir. "İpək yolu" adının özündə belə tarixilikdən başqa, yumşaqlıq, parlaqlıq, əlvanlıq da əks olunur.

Beynəlxalq məişətdə "Qərənfil inqilabı", "Məxməri inqilab" kimi ifadələr var. Türk xalqlarının mənəvi təkamül yolunu, mədəni dirçəliş və qarşılıqlı yaxınlaşma yolunu İpək yolu kimi təsəvvür edirəm. Bu sülh və xeyirxahlıq, insansevərlik və demokratiya, azadlıq və ləyaqət yoludur.

1991

ANAR

Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri

525-ci qəzet.- 2021.- 28 dekabr.- S.8;9.