Şeirin dairəvilik mahiyyəti

Bədii ədəbiyyatda məlum və məşhur dairəvilik anlayışı var. Bu anlayış ən kiçik parçanın belə bütövlə qırılmaz bağlılığı şərtinə əsaslanır. Belə hesab edilir ki, bədii əsərdə söz cümlə ilə, cümlə abzasla, abzas o biri abzaslarla, abzaslar isə bütöv mətnlə vahid orqanizm yaradır və yaxud yaratmalıdır. Əlbəttə, bədii ədəbiyyatdakı (bütövlükdə incəsənətdəki) dairəvilik heç də bununla bitmir, yəni dairəviliyi hansısa şeir, hekayə, pyes daxilində axtarmaqla kifayətlənmək olmaz. Dairəviliyi hər hansı yazıçının ayrı-ayrı əsərləri arasında, həmin yazıçının əsərləri ilə başqa-başqa yazıçıların əsərləri arasında da axtarmaq mümkündür və bu cür axtarışlar çağdaş ədəbi prosesi milli ədəbiyyatın keçmişdən süzülüb gələn ənənələri ilə vəhdətdə götürməyə, həmçinin, vahid dünya ədəbi prosesinin tərkib hissəsi kimi dərk və təqdim etməyə yaxından kömək edir. Gülşən Əliyeva-Kəngərlinin yeni çapdan çıxan "İdrak və xəyalın vəhdəti" kitabı məhz xatırlatdığımız məsələ - dairəvilik məsələsi baxımından maraq doğurur. Müəllif çağdaş şeirimizin Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz, Əli Kərim, Fikrət Qoca, Vaqif Səmədoğlu, Ələkbər Salahzadə, Ramiz Rövşən, Vaqif Bayatlı kimi nümayəndələrindən məhz yaxın və uzaq ətrafla qırılmaz bağlılıq müstəvisində söhbət açır. Təsadüfi deyil ki, müxtəlif üslublu çağdaş şairlərdən bəhs edən kitabın, əgər belə demək mümkünsə, baş qəhrəmanı XVI əsrin və özündən sonrakı bütün əsrlərin danılmaz sənətkarı Məhəmməd Füzulidir. Niyə Məhəmməd Füzuli? Ona görə ki, 1960-cı illərdən sonrakı mərhələdə - ədəbiyyatın dirçəlib-dirilib özünə gəldiyi, əsl sənət yoluna qayıtdığı bir dövrdə şairlərimiz klassiklərdən ən çox Füzuliyə üz tutdular, çağdaş şairlərin Füzulidə tapdıqları və tapındıqları ən başlıca ədəbi dəyər isə fərdin daxili hiss-həyəcanının yüksək bədiiliklə ifadəsindən ibarət oldu.

1960-cı illər ədəbiyyatının yenilikçi ədəbiyyat olması ədəbi tənqiddə artıq mübahisə doğurmayan bir qənaətdir. Amma bu dövr ədəbiyyatına inqilabçı ədəbiyyat da demək olarmı? Suala doğru-düzgün cavab vermək üçün altmışıncı illər ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələrindən biri olan Bulat Okudcavanın sözlərini xatırlatmaq yerinə düşür. Bulat Okudcava deyir: "Təbii ki, altmışıncılar öz zəmanələrinin övladları idilər. Onlar inqilabçı deyildilər, sadəcə olaraq namuslu insanlardılar. O şəraitdə yaşamaq istəmirdilər. Rejimi devirməyi düşünmürdülər, onu azacıq da olsa, insaniləşdirməyə çalışırdılar ki, bir az asudə nəfəs ala bilsinlər". Bulat Okudcavanın doğru dediyini, yəni altmışıncıların inqilabçı mövqe tutmadıqlarını onların 1920-30-cu illər Sovet yazıçıları ilə müqayisəsindən daha aydın görmək olar. 1920-30-cu illərin Sovet yazıçıları inqilabın "qələbə"sindən sonra köhnə siyasi rejimin kökünü kəsmək yolunda heç də az iş görmürdülər və bu yolda onların başlıca vəzifələrindən biri inqilabi ruhdan uzaq olan "köhnə" ədəbiyyata qarşı çıxmaqdan, bəzi hallarda isə ifrata varıb "köhnə" ədəbiyyatı inkar etməkdən ibarət idi. Belə ifratçı meylləri altmışıncılara aid etmək özünü doğrultmur. Rejimi devirmək fikrinə düşməyən altmışıncılar rejimə könüllü-könülsüz bağlı olan otuzuncuları topa tutmaq kimi "inqilabi" addımlar da atmırdılar. Altmışıncıların başlıca işi yaranmış yumşalma şəraitindən maksimum yararlanmaq, əvvəlki ədəbi nəsillərin məcburiyyət ucbatından yol verdikləri nöqsanları təkrar etməyib, ədəbiyyatı əsl ədəbiyyat məcrasına qaytarmaq idi. Gülşən Kəngərli Azərbaycan şeirinin altmışıncı illər mərhələsi ilə iyirmi-otuzuncu illər mərhələsi arasında müqayisəni ənənə və novatorluq müstəvisində aparmaq istərkən, hər şeydən əvvəl, lirik "mən" məsələsini diqqət mərkəzinə çəkməli olur. Məlumdur ki, lirik "mən"in - şair subyektinin ön planda olması və şairin fərdi hiss-həyəcan, duyğu-düşüncələrinin ümumiləşdirilməsi və başqaları üçün də maraq kəsb etməsi bineyi-qədimdən poeziya üçün ilkin şərtlərdən biri sayılıb. O da aydın və mübahisəsiz məsələdir ki, fərdi-subyektiv aləmin ifadə dərəcəsi nisbi səciyyə daşıyır, müxtəlif şairlərdə müxtəlif dərəcə və səviyyələrdə ortaya çıxır. Gülşən Kəngərlini məsələnin məhz bu tərəfi maraqlandırır və o, haqlı olaraq fərdi-subyektiv aləmin arxa plana keçməsini otuzuncu illər şeirində səciyyəvi cəhətlərdən biri sayır. Gülşən Kəngərlinin ümumi şəkildə xatırlatdığı bu məsələ istər-istəməz həmin dövrə aid bəzi misraları yada salır. Məsələn, Süleyman Rüstəmin bu misralarını:

Mənim "mən, mən" deməyim sanmayın boş əməkdir,

Mənim bu "mən, mən"lərim, bir sözlə, "biz" deməkdir.

"Mən"in, eləcə də "sən"in arxa plana keçməsi və "biz" anlayışının lirikada baş qəhrəman yerini tutması Süleyman Rüstəmlə yanaşı, otuzuncu illərdə başqa şairlərin yaradıcılığı üçün də aparıcı xəttə çevrilmişdi. O vaxt gənc şair "mən" deyərkən yalnız özünü yox, özünün də qoşulduğu şairlər ordusunu nəzərdə tuturdu. Bu ordu Sovet yazarlarının "köhnə", "köhnəlmiş" hesab etdikləri ədəbiyyata qarşı müharibə elan etmişdi. Şairlər ordusunun hər bir döyüşçüsü tərəddüd və sarsıntıdan uzaq olmalı, ordunun qalibiyyət əzmini hər şeirdə var gücü ilə hiss etdirməli idi. İniltili, sızıltılı şeirlər yazıb mübariz dəstəyə qoşulmaq, o dəstədə münasib yer tutmaq mümkün olmayan bir iş idi. Təsadüfi deyildi ki, o illərdə Səməd Vurğun özünün nakam məhəbbət şeirlərini dilə gətirmək belə istəmirdi:

Mən and içmişəm ki, bir də qələmim,

Gözəllərdən ilham almayacaqdır.

Gülşən Kəngərlinin ümumi tənqidi fikirləri əsasında xatırladığımız bu kimi nümunələr müqayisə aparmağa və altmışıncı illər şeirində fərdi-subyektiv aləmin yerini müəyyənləşdirməyə yaxından kömək edir. Otuzuncu illər şeirindən tezisvari bir şəkildə bəhs edən Gülşən Kəngərli altmışıncı illər şeirini poetik parçalardan gen-bol misal çəkməklə nəzərdən keçirir:

İndi hər səsdən-küydən

Sükuta dönmək vaxtıdır.

Millət, dövlət zirvəsindən

İnsana enmək vaxtıdır.

(Vaqif Səmədoğlu)

Altmışıncı illərdən çox-çox sonralar yazılmış bu şeiri Gülşən Kəngərli altmışıncı illər poeziyasının "bədii yol xəritəsi" adlandırır. Doğrudan da, Vaqif Səmədoğludan gətirilən nümunədə şeirimizin altmışıncı illərdən başlayıb gələn inkişaf yolunun aparıcı istiqamətinə işarə edilir. "Millət, dövlət zirvəsindən insana enmək" sadəcə insanın fərdi-subyektiv aləmini şeirdə ön plana keçirməklə məhdudlaşmır. "İnsana enmək" həm də şeirin poetik sistemində, ümumi ifadə tərzi və üslubunda köklü dəyişmələrə səbəb olur. Şeirdə "möhtəşəmlikdən adiliyə, pafosdan konkretliyə, potetikadan bədii dəqiqliyə keçid" - tənqidçi Asif Əfəndiyevin xatırlatdığı və Gülşən Kəngərlinin təqdir etdiyi bir cəhət məhz "insana enmək" sayəsində mümkün olur. İnsan qəlbinin dərinliklərinə varmağın təzahürüdür ki, altmışıncı illər şeirinin ilk ən uğurlu nümunələrindən biri başqa bir mövzuda yox, məhəbbət mövzusunda - vaxtilə Səməd Vurğunun ehtiyatla yanaşdığı bir mövzuda qələmə alınır. Həmin uğurlu nümunə Əli Kərimin "İki sevgi" şeiridir:

Gözəl qız, sən saf susan,

İki qəlb arzususan.

Mənsə səni sevirəm

Susuzluğun od vurub köz kimi yandırdığı

dodaq su sevən kimi.

O isə səni sevir

rahatca bardaş qurub

Kabab üstən sərin su pis olmaz deyən kimi.

Bu şeirin altmışıncı illər poeziyası üçün səciyyəvi bir nümunə sayılması potetikadan uzaq olması ilə, incə duyğular ifadə etməsi ilə məhdudlaşmır. "İki sevgi"nin dövr üçün səciyyəviliyi həm də ondadır ki, bu şeirdə daxili kolliziya ahənginə maraq, meyl və canatma var. Lirik qəhrəman öz sevgisini bizlərə başqa birinin sevgisi ilə qarşılaşdırmada çatdırır. Və daxili kolliziya əlamətləri də məhz bu qarşılaşdırma sayəsində ortaya çıxır. Diqqət etdikdə görmək çətin olmur ki, tərəflərin qarşılaşdırılması - "İki sevgi"də müşahidə etdiyimiz bir cəhət altmışıncı illər lirikasından ana xətlərdən biri kimi keçir. Ən işlək qarşılaşdırmalardan birini Gülşən Kəngərli insan və zaman qarşılaşdırmasında görür və Bəxtiyar Vahabzadənin 1964-cü ildə çap olunmuş kitabının "İnsan və zaman" adlandırılmasına ədəbi gedişatın ümumi ab-havasından xəbər verən bir fakt kimi baxır. Altmışıncılar, o cümlədən, Bəxtiyar Vahabzadə şeirində zaman hansı poetik məna və mahiyyət kəsb edir? Bu suala Gülşən Kəngərli tanınmış tənqidçi-ədəbiyyatşünas Yaşar Qarayevin sözləri ilə cavab verir: "Bəxtiyar poeziyasında zaman anlayışı dəqiq sərhədlərə sığdırılan konkret-tarixi bir dövrün - müasirliyin hüdudlarından çox-çox kənara çıxır. Zamanla ünsiyyət burada həm də tarix və əbədiyyətlə, gələcəklə müsahibə deməkdir; dərin bəşəri düşüncələrə dalan, dünyanın taleyi üçün həyəcan keçirən şairin daxili nitqi, öz vicdanı ilə müsahibəsi deməkdir. Geniş fəlsəfi mənada zaman və düşünən lirik şair "mən"i Bəxtiyar şeirində poetik dialoqun iki dəyişməz, iki daimi qütbüdür". Lirik "mən"in zamanla dialoqunda Gülşən Kəngərlinin seçib-ayırdığı, altmışıncı illər şeiri üçün səciyyəvi saydığı motivlərdən biri zaman və sürət motividir. Belə bir motivi qabarıq şəkildə ifadə etməyin göstəricisidir ki, Bəxtiyar Vahabzadənin "həyatı həyat kimi yaşamaq istəyən", ömrün mənasını çarpışıb-vuruşmalardan və təlatümlərdən keçib getməkdə görən lirik qəhrəmanına səs sürəti bəs etmir, ona fikrin sürəti gərək olur. Oxşar ehtiras Əli Kərimin də lirik qəhrəmanında özünü göstərir. Bakı küləyinə üz tutub "sındır pəncərəmi, döy pəncərəmi" deyən, evdə xumarlanıb yatmağı gerilik bilib səfərlərə, yürüşlərə can atan lirik qəhrəman "xəyalın üfüqlərinə çatan", "bir göz qırpımında insanı yüksəkliklərə və dərinliklərə yetirən" bir sürətin təşnəsidir.

Gülşən Kəngərli "dəyişən epoxalarda şeirin özü şairlərin sevimli mövzusuna çevrilir" (Yuri Tınyanov) kimi ədəbi gerçəkliyə əsaslanıb "Altmışıncılar söz sənəti barədə nə düşünürlər?" sualına aydınlıq gətirməyi vacib bilir. Gülşən Kəngərli söz sənəti ilə, bu sənətin tarixi sınaqlardan çıxmış görkəmli nümayəndələri ilə bağlı çoxsaylı şeirlərə nəzər salır və altmışıncıların yaradıcılıq manifestinin başlıca parametrlərini üzə çıxarmağa çalışır. Aydın olur ki, "qəlibləşmiş ənənələrin buzunu sındırmağa cəsarət edən" (İsa Həbibbəyli) altmışıncılar yeniliyə ədəbiyyatın pozulmaz və dəyişməz qaydaları əsasında, özündən əvvəlki sənətkarlara böyük hörmət və ehtiramla yanaşaraq nail olmaq istəyirlər. Bədii sözü insana daha çox yaxınlaşdırmaq yolu tutan altmışıncıların klassik ədəbi irsdən əxz etdiyi pozulmaz və dəyişməz ədəbi qaydalardan biri insanı bir fərd olaraq siyasi proseslərin ayağına verməmək, onun dərd-sərini çəkinmədən dilə gətirməkdir. Altmışıncıları (eləcə də sonrakı ədəbi nəsilləri) Füzuliyə bağlayan məqamlardan biri bu nöqtədə axtarılmamalıdırmı? İnsan dərd-sərinin yüksək bədiiliklə ifadə olunması Füzuli cazibəsinin başlıca səbəblərindən biri deyilmi? Bu sayaq suallara cavab axtara-axtara Gülşən Kəngərli altmışıncı illər şeirində lirik "mən"lə yan-yanaşı addımlayan lirik "sən"ə diqqəti yönəldir. Maraqlı müşahidədir ki, altmışıncı illər lirikasında "sən" bir fərd olaraq aparıcı qəhrəman mövqeyi tutmağa, sənsizlik əsas motivlərdən birinə çevrilməyə başlayır, otuzuncu illər şeirindəki "biz" obrazını altmışıncı illər şeirində lirik "mən", əsasən, "sən" obrazı ilə birlikdə əvəz edir. Yeni epoxada şair "sən" həsrətilə yanıb-yaxıldığını, qəm-qüssəyə qərq olduğunu uca səslə söyləməkdən çəkinmir. "Hər kədəri səadət, hər sevinci qəm izlər" deyən Bəxtiyar Vahabzadə sənsizlikdən bəhs edərkən lirik "sən"i "əzablarımın, qəmlərimin bəzəyi" adlandırır. Əli Kərim "Qayıt" adlı məşhur şeirində sənsizliyi dünya nizamının pozulması kimi mənalandırır və sevgilisinə üz tutub "Qayıt yerinə qoy Ayı, Günəşi, Qayıt sahmana sal bu kainatı" deyir. Sənsizliyin oxşar poetik ifadəsini Məmməd Araz şeirində görürük:

Ot kimi, su kimi bilmirəm niyə,

Hər yerdə yaradıb

bu torpaq səni...

Mən səni gecələr unutsam - gecə,

Gündüzlər unutsam -

gündüz olursan.

Məhəmməd Füzulidə məhəbbət dünyanı dərk etməyin bir vasitəsi olduğu kimi, çağdaş şeirimizdə də lirik "mən" və lirik "sən"dən söhbət açmaq insan qüdrətini ifadə etməyin bir vasitəsidir. Tamamilə təbii haldır ki, Gülşən Kəngərli intellektual poeziya təmayülünü izləyərkən, hər şeydən əvvəl, məhz məhəbbət mövzulu şeirlər üzərində dayanır.

Çağdaş intellektual poeziyadan danışarkən Rəsul Rza yaradıcılığından yan keçmək mümkün deyil. Ona görə mümkün deyil ki, əllinci illərin sonu, altmışıncı illərin əvvəllərində Azərbaycan şeirində başlanan yeniləşmə prosesinə əslində, Rəzul Rza başçılıq etdi, novatorluq yolunda ən cəsarətli addımları Rəsul Rza atdı. Çağdaş şeirimizin inkişafında, bu şeirin üslubi müxtəliflik və rəngarənglik qazanması kimi son dərəcə vacib bir işdə Rəsul Rzanın rolunu düzgün qiymətləndirmək üçün Nazim Hikmətin sözlərini xatırlatmaq lazım gəlir. Nazim Hikmət deyir: "Onun şeirlərini bəyənib-bəyənməmək öz işinizdir, ancaq siz onun şeirlərini başqa şairlərin şeiri ilə qarışdıra bilməzsiniz. Məncə, şairin şeirlərinin bəyənilib-bəyənilməməsindən daha çox özümlü və bənzərsiz olması gərəkdir. Rəsul Rza xalq ədəbiyyatı və klassik ədəbiyyata vərəsəlik edən bənzərsiz bir şair, Azərbaycan poeziyasının novatorlarından biridir". Bu sözləri deyərkən daha çox "Rənglər" silsiləsi üzərində dayanan Nazim Hikmət poeziyanın dairəvilik mahiyyətini unutmur, novator Rəsul Rzanı həm də xalq ədəbiyyatının və klassik ədəbiyyatın varisi sayır. Gülşən Kəngərli belə yanaşmanı təqdir etməklə kifayətlənmir və rənglər mövzusunun "Kitabi-Dədə Qorqud"dan, Nizami "Xəmsə"sindən, xüsusən onun "Yeddi gözəl" poemasından süzülüb gələn cəhətləri üzərinə işıq salır. Başqa sözlə desək, Gülşən Kəngərli "Rənglər" silsiləsindəki novatorluğu ənənə ilə müqayisə müstəvisində araşdırmaya cəlb edir.

Bu cür yanaşma və araşdırma prinsipini "Xəyal və idrakın vəhdəti" kitabında ana xəttə çevirdiyinə görədir ki, Gülşən Əliyeva çağdaş şeirimizin Fikrət Qoca, Vaqif Səmədoğlu, Ələkbər Salahzadə, Ramiz Rövşən, Vaqif Bayatlı kimi nümayəndələrinin də lirikasında özünəməxsus cəhətlərə diqqəti yönəldə bilir.

Muxtar KAZIMOĞLU

525-ci qəzet.- 2021.- 30 dekabr.- S.10.