Ceyhun Allahverdiyev: "Mövzunun doğmalığı "Tac Mahal"ı yazmağıma böyük təkan verdi"

Tanınmış bəstəkarımız, Əməkdar incəsənət xadimi, professor Ceyhun Allahverdiyev daha bir ciddi yaradıcılıq uğuru ilə sevindirib sənət mühitimizi və musiqisevərləri.

Bu yaxınlarda o, "Tac Mahal" adlanan üçhissəli balet əsərini tamamlayıb.

Onunla görüşümüzdə bu baletin yaranma səbəbi, tarixi mövzusu, eləcə də ümumən bəstəkarın yaradıcılığı haqqında söhbətləşdik.

***

- Ceyhun bəy, belə bir balet yazmaq qərarına necə gəldiniz?

- Orkestr üçün əsər yazmaq fikrim çoxdan vardı. Ötən il karantinin yeni başladığı günlərdə həmin əsəri yazmağa başladım. Bir neçə günə bitirdim. Balet yazmaq üçün isə illərdir mövzu axtarışında idim. Çünki səhnə əsərinin özünün spesifik xüsusiyyətləri var. Librettonun müəllifi dəyərli alimimiz, Xəzər Universitetinin rektoru Hamlet İsaxanlı ilə ara-sıra görüşəndə o, təklif edirdi ki, iri həcmli bir əsər yazım. Karantin vaxtı mövzu üçün zəng elədim. Danışıq nəticəsində Tac Mahalla bağlı mövzu təklif olundu, xoşuma gəldi. O, mənə bir libretto göndərdi, özüm də tarixini araşdırdım, sənədli filmlərə baxdım və maraqlı gəldi. Birincisi, ona görə ki, dünyada məhəbbət mövzulu əsərlər çoxdur, amma onların demək olar ki, hamısında aşiqlər dünyadan nakam gediblər. Bu isə bəlkə də yeganə əhvalatdır ki, burda cütlük nakam həyat yaşamayıb.

İkincisi isə, Tac Mahalın tikilməyinin səbəbkarı Cahan şah türk tarixiylə bağlıdır. Ərazinin Hindistanda yerləşməsinə baxmayaraq, XVII əsrin əvvəllərindən ortalarına kimi - bu hadisələr yaşandığı zamanda orda türk, İran və Hindistan mədəniyyətləri qovuşuq idi. Hökmdarların hamısı isə türk idilər.

Həmçinin, çox maraqlı bir fakt da tapdım ki, Tac Mahalın şərəfinə tikildiyi Mumtaz Mahal xanım Asəf xanın qızı idi, o da Azərbaycan əsillidir. Abidənin memarları da türklər olublar. İstanbuldan çağırılmış Memar Sinanın tələbələri tikiblər. Tac Mahal abidəsi bu gün dünyanın yeni 7 möcüzəsindən biri hesab edilir. Hətta belə bir ifadə deyirlər ki, dünyada iki insan tipi var: Tac Mahalı görənlər və görməyənlər.

- Siz hansı qrupa aidsiniz?

- Orda olmamışam. Amma inandırım sizi ki, mən o abidəni görmüşəm artıq. Çünki görmək təkcə fiziki mənada deyil. O hadisələri iç dünyandan keçirib bu əsəri yazmaq mümkün idi. Mən də ruhən o hadisələrin içərisində idim artıq. Beləcə, ötən ilin mart ayında başladım əsəri yazmağa, mayın sonlarında bitirdim, özü də birbaşa partiturayla. Demək olar ki, 3 ay yatmadım, gecə-gündüz çalışdım, üçhissəli bu əsəri yazdım. Mövzunun doğmalığı "Tac Mahal" baletini yazmağıma böyük təkan verdi. Görkəmli sənətkarlarımızla, musiqi bilicilərimizlə görüşüb əsəri dinləmişik, müzakirə etmişik. Əsər haqda onların da çox maraqlı fikirləri var.

- Baletin aqibəti haqda nə düşünürsünüz?

- Bizim balet tariximiz XX əsrin 40-cı illərindən başlayıb. Dünya musiqi tarixi isə bizdən çox-çox qabaqdadır. Amma onunla belə bu qısa zamanda Azərbaycan dünya musiqi tarixinə çox böyük baletlər bəxş edib. Əfrasiyab Bədəlbəyli, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Arif Məlikov, Aqşin Əlizadə və sair kimi sənətkarların yazdığı əsərlərlə kiçik respublika olmasına baxmayaraq, Azərbaycan XX əsr üçün dünya musiqi tarixində möhtəşəm baletlər silsiləsi yaratdı. Ona görə də bizdə balet ənənəsi çox güclüdür. Bu, bir tərəfdən, şərəfli məsələdir, digər tərəfdən isə bəstəkar üçün çox çətindir. Çünki özündən əvvəlki bu nümunələrin qarşısında balet yazmaq böyük cəsarət tələb edir. Bütün dövrlərdə iri həcmli əsərlərin yaranmasında vasitə olan qüvvələr olub. Mən bu gün öz dövlətimizə, aidiyyatı orqanlara arxalanıram ki, bu əsərin üzə çıxmasında öz dəstəklərini əsirgəməyəcəklər. Çünki əsər təkcə bəstəkarın çiynində gedə bilməz, mütləq dövlət dəstəyi lazımdır. Vaxtilə Aqşin Əlizadə "Babək" baleti haqda deyirdi ki, əgər Heydər Əliyevin köməyi olmasaydı, bu əsər səhnə üzü görməyəcəkdi. Baletin səhnələşdirilməsi çox ağır işdir. Sənət mühitinin məlumatı var, inanıram ki, kömək göstəriləcək. Çünki bu, tək mənim məsələm deyil, Azərbaycan mədəniyyətinin davamı, professional bəstəkarlıq məktəbinin yaşaması məsələsidir. Hazırda müəyyən səbəblərdən irihəcmli əsərlərin yazılması məhdudlaşıb. Digər ölkələrdə də balet çox yazılmır artıq.

- Nə kimi səbəblərdir onlar?

- İlk növbədə mövzu tapmaqdır. Çünki sənə qədər bir çox mövzu artıq işlənib. Mən balet üçün mövzu axtararkən fikirləşirdim ki, həm xalqımıza yaxın olsun, həm də bəşəri mövzu olsun. "Tac Mahal" deyilən kimi bütün dünya tərcüməsiz də anlayacaq. Ona görə də çox axtarışdan sonra bu nəticəyə gəldim ki, bunu yazmalıyam. İri həcmli əsərin dramaturgiyasını tapmaq çox ağır məsələdir. Eyni zamanda, bunun texniki mərhələlərdən keçməsi, səhnə həlli də çətindir. Bu da bəstəkardan əlavə güc, səbr tələb edir. Bugünkü həyat tempiylə də hər bəstəkar bu işi üzərinə götürə bilmir.

- Bu müddət ərzində əsərinizi haralara və kimlərə təqdim etmisiniz?

- İlk olaraq Bəstəkar İttifaqında dinləmə oldu. Hətta sədrimiz Mədəniyyət Nazirliyinə məktub yazdı, əsər haqqında yüksək fikirlərini qeyd elədi. Həmçinin, Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin sədri, millət vəkili Qənirə Paşayevayla görüşdük, o da bu əsəri çox sevinclə qarşıladı, uğurlu iş kimi qəbul etdi və dəstək olacağını dedi. Görək, nəticə necə olacaq.

- İstərdim bir az da musiqiyə qədəm qoyduğunuz 40 il öncəyə gedək. Dayınız Tağı müəllim tarzən idi, qardaşınız da musiqiçi. Yəni musiqinin içərisində böyümüsünüz. Həmin illəri necə xatırlayırsınız?

- Ümumiyyətlə, xoşbəxt insanam ki, ailəmdən də, qohumlarımdan da həmişə qayğı görmüşəm. Valideynlərimin də sözləri və öz xatırladıqlarım qədəriylə, demək olar ki, 3 yaşımdan musiqiylə maraqlanıram. Əvvəl tar alətini istəyirdim. Çünki dayım da tarzəndir. Qardaşım Vasifin də, mənim də ilk müəllimimiz o sayılır. Onun uzaqgörənliyi, iradəsi bizi belə bir yola çıxartdı. Dayım və qardaşım tarı evdə məndən gizlədirdilər. Çünki onlar olmayanda götürüb tar çalırdım, ancaq öz eşitdiklərim qədəriylə. Hacı Xanməmmədovun konsertini sırf suluxla çalırdım. 1977-ci ildə - 5 yaşımda Sumqayıt Musiqi məktəbində Ümumrespublika Musiqi müsabiqəsi keçirilirdi. Dayım da orda iştirak edirdi. Məni də özüylə götürüb aparmışdı. Hacı Xanməmmədov da orda idi. Tara gücüm də çatmırdı, dizimin üstündə çaldım. O, məni qucağına qaldırdı, musiqi məktəbinin direktoruna dedi ki, bu uşaq sizə əmanətdir. Dayıma isə dedi ki, tara yox, fortepianoya qoyun. Etiraf edim ki, çox pis olmuşdum, heç istəmirdim fortepianonu, tar istəyirdim. O da dedi ki, tar çalmağı öyrənəcək, amma ona piano lazımdır. İllər sonra başa düşdüm ki, Hacı müəllim nə qədər uzaqgörən imiş. Çünki fortepiano gələcəkdə bəstəkarlıq üçün də, onun dünya musiqisinə daxil olması üçün də ilk açardır. Beləliklə, 7 yaşımda mən həm orta məktəbə, həm də musiqi məktəbinə başladım. Həmin vaxt 6 uşaq əsəri yazdım. Əlbəttə, nota yaza bilmirdim, mən çalırdım, qardaşım Vasif nota köçürürdü. Onun xəttiylə də həmin dəftər qalıb evdə. Sonra dayım bizi maestro Niyazinin yanına apardı. O, mənimçün ən təsirli görüşlərdən biri idi. Elə insanla canlı ünsiyyətdə olmaq, fikirlərini almaq böyük hadisə idi. Niyazi bizə qulaq asıb 2 saat sonra gəlməyimizi istədi. 2 saat sonra gələndə gördük Tofiq Quliyevi də çağırıb. Həmin musiqiləri mənə yenə ifa etdirdilər. Niyazi bütün məlumatlarımı aldı ki, sən mütləq Bülbül adına məktəbə gəlməlisən. Dedi, Sumqayıtdan Bakıya gəlməyin üçün ev də kömək edəcəyik. Sonra qəzetdə öz adıyla bir məqalə də yazdı haqqımda. Qısa müddətdən sonra maestro rəhmətə getdi. Həmin o 6 pyesi Niyazinin xatirəsinə həsr elədim və kitaba daxil etdim.

O dövrdə çox müsabiqələrdə iştirak etdim, "13 yaşlı bəstəkar 100-ə yaxın musiqi bəstələyib" başlığıyla çox sayda qəzetlər haqqımda yazdı, televiziyada süjet yayımlandı. 1987-ci ildə Musiqi Kollecinə daxil oldum. 2-ci kursda oxuyanda Moldovada ümumittifaq musiqi müsabiqəsində pianoçular arasında 1-ci yeri tutdum. Beləcə, 3 ilə 4 illik kolleci bitirdim. Sonra Musiqi Akademiyasında Arif Məlikovun sinfinə daxil oldum. Eyni vaxtda paralel Elmira Əliyevanın fortopiano sinfini oxudum. 1995-ci ildə diplom işim kimi ilk simfoniyam olan "Azərbaycan" simfoniyasını yazdım. Ona qədər 3-cü kursda Arif Məlikova həsr elədiyim fortopiano üçün sanata yazmışdım, 60 illik yubiley tədbirində səsləndirmişdim. Orda Arif müəllim əlimi qaldırıb demişdi ki, bu soyadı yadda saxlayın, vaxt gələcək onu bütün Azərbaycan tanıyacaq. İllər sonra Arif müəllim bu fikri bir daha mənə xatırlatdı və gerçək olduğunu dedi. Fəxr edirəm ki, mən həm də onun 27 cildlik külliyyatının rəsmi redaktoruyam. Düz 6 il o kitablar üzərində işlədim. Şərəf duyuram ki, orda adım müəllimimin adıyla qoşa yazılıb.

- Ustadınız Arif Məlikovdan sizə qalan ən böyük miras nəyi hesab edirsiniz?

- İnsanlıq. Onun bütün həyatı, yaradıcılığı ilk növbədə insanlığa bağlı idi. O, deputatlıq dönəmlərində belə ölkəmizin ən çətin zamanlarında xalqımız üçün çalışıb, nə qədər insana kömək edib. Hətta bununçün dəfələrlə həyatını da riskə atıb. O, mənə kitabını bağışlayanda da belə bir söz yazmışdı: "İnsan ol, hər şeyə nail olacaqsan!"

- Bir pedaqoq kimi gənclərimizin musiqi zövqündən razısınızmı?

- Mən gənclik, orta yaşa bölməzdim. Maraqlı, maraqsız tərəflər var. Elə gənc olar ki, onun marağı da, zövqü də böyüklərdən qat-qat artıqdır. Biz bu gün maraqsızıqsa, ya maraqlandırmağın yollarını tapmalı, ya da doğru istiqamətləndirməliyik. Əgər bu gün açdığımız efir bizim zövqümüzü korlayırsa, gəncliyi necə təqsirkar bilək? Mən istərdim ki, məktəb, kollec və universitetlərdə yaradıcı insanlarla, elm adamlarıyla mütəmadi görüşlər keçirilsin. Sənət insanlarıyla görüş tələbələr üçün, auditoriya üçün nümunə ola bilir. Mənə elə gəlir ki, bu işdə sistem qurulmalıdır və o sistem geniş şəkildə işləməlidir. Bəs nədən başlamaq lazımdır? Məncə, hər kəs özündən başlamalıdır. Yaxşı həmişə dərində olur, onu tapıb ordan çıxarmaq lazımdır.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2021.- 3 iyul. S. 18.