Musiqiyə və muğama Nizami Gəncəvi baxışı

XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq muğamın tarixi köklərini və onun lad məqam sisteminin araşdırılması ilə bağlı tədqiqat aparan dahi Üzeyir Hacıbəyli 1919-cu ildə "Azərbaycan türklərinin musiqisi haqqında" məqaləsində yazırdı: "Qədim fars kitablarından musiqiyə aid olan böylə bir rəvayət oxudum.

Adəm Peyğəmbər əleyhüssəlam torpaqdan yaradıldıqdan sonra, ruha əmr olundu ki, onun bədəninə daxil olsun, lakin ruh təkəbbürlük edib, torpaqdan yaranmış olan bir bədənə girmək istəmədi; o halda Cəbrayıl əleyhüssəlam nazil olub "Rast" muğamında bir hava oxurkən, ruh bu havanın təsirindən Adəm peyğəmbərin bədəninə bir rəğbət hiss edib, həmən dəm bilatərəddüd bədənə daxil oldu".

Dahi bəstəkarın bu fikri muğamın islamdan çox-çox qabaq dövrlərdə mövcud olmasına işarədir.

XI əsrin yazılı abidəsi olan Keykavusun "Qabusnamə" əsərinin "Musiqişünaslıq qaydaları haqqında" fəslində, o dövrdə mövcud olmuş muğamlar haqqında danışılır. Burada Nizami dövründə ifa olunan muğamlardan dördünün adı çəkilir ki, bunlar "Rast", "Üşşaq", "Əraqi", "İsfahani"dir.

Görkəmli Azərbaycan musiqişünası Səfiəddin Urməvinin XIII əsrlə səsləşən "Kitabül-ədvar" ("Dairələr kitabı") əsərində əsas muğamlar "Uşşaq", "Rast", "Əraq", "İsfahani", "Zəngulə", "Hüseyni" və "Hicaz" hesab edilmişdir. Bu muğamlar sırasında yenə də "Uşşaq", "Rast", "Əraq", "İsfahani" Nizami dövründə ifa olunan muğamlardır.

Digər Azərbaycan musiqişünası Əbdülqadir Marağainin XIV-XV əsrlərin musiqi mədəniyyətini əks etdirən "Came əl-əlvan", "Məqasid əl-əlvan" və "Fəvaid əşəra" risalələrində ilk dəfə olaraq, 12 klassik muğamdan əmələ gəlmiş 24 şöbənin adların göstərir. Görkəmli musiqişünas bu fəsilləri belə başlayır ki, musiqi sənətinin ustadları dairələrdən 6 avaz, 12 pərdə və 24 şöbə seçirlər və hər birinə elmi adlar verməklə, əsərlərini də onların əsasında qururdular.

Muğamın tədqiqi sahəsində Qubad Qasımovun "Nizami və Azərbaycan musiqisi" R.Zöhrabovun "Muğam", G.Abdullazadənin "Qədim və orta əsrlərin musiqi mədəniyyəti" xüsusilə də S.Abdullayevanın "Nizamidə Musiqi, Musiqidə Nizami" əsəri dahi Azərbaycan şairinin dövründə səslənən və əsərlərində yer alan muğamların öyrənilməsi baxımından çox əhəmiyyətlidir.

XII əsrdə yaşayıb-yaratmış dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin əsərlərində o dövrün musiqi mədəniyyəti haqqında geniş məlumatlar var.

Qubad Qasımov Nizaminin əsərlərində, xüsusilə "Xosrov və Şirin" poemasında 8 muğamın adının çəkilməsini qeyd edir: Bu muğamlar "Rast", "Üşşaq", "Hesari", "Iraqi", "Novruzi", "İsfahan", "Rəhavi" və "Zirəfkənd"dir. Poemada bu muğamların o dövrün iki məşhur ifaçısı - Barbədlə Nəkisanın ifasında səsləndirilməsi təsvir olunur.

Nəkisa oxudu cadugar kimi,

"Rəhavi" üstündə köklədi simi.

Barbəd ilə Nəkisanın musiqi ifası səhnəsində Nizami onların oxuduqları muğamların müəyyən ardıcıllıqla adını göstərir ki, bu da, Q.Qasımovun fikrincə, o dövrdə məhz dəsgahın quruluşu ilə bağlı idi.

Musiqişünas Səadət Abdullayevanın "Nizamidə musiqi, Musiqidə Nizami" əsəri muğamların araşdırılması sahəsində xüsusilə böyük əhəmiyyətə malikdir.

Dahi Nizami əsərlərində muğamın insanlara ruhi təsirindən və musiqinin şəfaverici xüsusiyyətlərindən danışır. Böyük sənətkar bunu Xosrovun mahir ud ifaçısı Barbədin çalğısından bəhs edərkən belə qələmə alıb:

Dünyanı bürüyüb asiman kimi,

Barbəd gətirmişdi təvana simi.

Nəğməylə dostlara səfa verirdi,

Xəstə ürəklərə şəfa verirdi.

Qalxıb ucaldıqca udunun səsi,

Hər teli çalırdı Davud nəğməsi.

Zəngulə xoş səslə axıb gedirdi,

Nəfəsi İsa tək can bəxş edirdi.

Muğamın yaranma tarixi, arealı, inkişafı, tərkibinə daxil olan hissələrin təhlili, məqam-lad xüsusiyyətləri tədqiqatçılarımız tərəfindən ən aktual mövzu kimi araşdırılıb. Bu baxımdan Nizami Gəncəvinin əsərlərində muğamla bağlı misralar böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu məsələ bir sıra məqalələrdə öz əksini tapıb. Muğamlar şairin dövründə. İndiki kimi dəsgah şəklində oxunub və sözlər üçün müxtəlif mövzulu qəzəllər seçilib. Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poemasında əsər qəhrəmanlarının dilindən Nəkisa və Barbədin növbə ilə müxtəlif pərdələr əsasında qəzəl oxuması, "Xəmsə"yə daxil olan poemalar əsasında ən maraqlı səhnələrdən biridir. Bu "deyişmə" vaxtı əvvəlcə "Nəkisa o sənəmin istədiyi tərzdə cəngin müşayiətilə bu qəzəli "Rast" pərdəsində oxuyur və Şirinin dilindən Xosrova xitabən söylədiyi qəzəldə onu düzgünlüyə, həqiqətə çağırır". Burada musiqi ilə poeziyanın vəhdəti ən yüksək səviyyəyə çatır. Musiqi poeziya kimi pafosla oxunur, poeziya isə musiqi kimi həzin səslənir. Nəkisa çəng ilə qəzəl deyəndən sonra, Barbədin setarı saz ilə qoşalaşır.

Bu pərdədə oxuduğu qəzəldə Barbəd Xosrovun eşqindən, Şirinə vurğunluğundan danışır. O, rudda nəğməni tamamladıqdn sonra "Nəkisa tez öz çəngini çalır, "Hesari" adlanan o pərdədə növbəti qəzəlini oxuyur".

Göründüyü kimi, dahi şair öz əsərində mahir ifaçıların deyişmələrində 8 pərdənin-məqamın adını çəkir. Əlbəttə, Nizami məqamları "Rast", "Üşşaq", "Hesari", "Əraq", "Novruzi", "İsfahan", "Rəhavi" və "Zirəfkənd" kimi ardıcıllıqla verməklə Şirin və Xosrovun adından Nəkisa və Barbədin apardığı dialoqun məğzindən asılı olaraq bu və ya digər məqama uyğun qəzəllər seçib. Nizami rübailərinin birində "Əraq"ın adını bir daha çəkir.

"İsfahan" və "Zirəfkənd"ə gəlincə, onlar orta əsrlərdə yaxın və Orta Şərq xalqlarının klassik musiqinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan 6-cısı və 7-cisi idi. "İsfahan" əvvəllər kiçik şöbə şəklində ifa edilmişdir.

Nizaminin əsərlərində səciyyələndirdiyi məqamlardan 6-sı müasir dövrdə xanəndələrimizin repertüarına daxil olan muğamlardır.

Onlardan "Rast" - "Novruz rəvəndə", "Rast", "Üşşaq", "Hüseyni", "Vilayəti", "Xocəstə", "Xavəran", "Əraq", "Pəncgah", "Rak", "Əmiri" və "Məsihi" şöbə və guşələrindən ibarət olan dəsgahdır.

"Uşşaq" - "Rast" dəsgahının "Mayə"sində ifa olunan guşələrdən biridir. "Orta Mahur" və "Mahur Hindi" dəsgahlarında şöbə kimi ifa edilir.

"Hasar" kimi tələffüz olunan "Hesari" "Zabul Segah"ın "Əraq" və "Aşiq-guş" şöbələri arasında "Yədi-hasar" adıyla və ya "Mübərriğə" və "Manəndi-Müxalif" arasında, "Bərdaşt" şöbəsindən sonra "Manəndi-hasar" guşə kimi ifa edilir.

"Əraq" - "Rast" , "Mahur Hindi" və "Rahab" dəsgahlarının kulminasiya nöqtəsini özündə əks etdirən və əzəmətli səslənən şöbədir.

"Novruzi" - "Humayun" dəsgahında şöbədir.

"Rəhavi" - altı şöbə və guşədən ibarət olan, "Şur" ailəsinə mənsub kiçik həcmli muğamdır.

"Zirəfkənd" - "Mahur" dəsgahında "Fili" ilə "Əbu" arasındakı guşədir.

"İsfahan" - "Bayatı-İsfahan" muğamının əvvəlki adıdır, hazırda "Bayatı-Şiraz" muğamının şöbələrindən biridir.

Deməli, zaman keçdikcə muğam silsilələri ya dəyişikliklərə uğrayaraq müstəqil muğamların şöbəsinə çevrilib və ya əksinə, dəyişməz qalmışdır.

Maraqlıdır ki, Nizami Gəncəvinin adını çəkdiyi məqamlar sırasında "Rast" öz mayə ucalığını zəmanəmizə qədər mühafizə edə bilmişdir. Əbəs yerə orta əsr musiqişünasları onu "Muğamların anası" adlandırmayıblar. Yerdə qalan muğamlar isə zaman keçdikcə şöbə və ya avaz səviyyəsinə enmişlər.

Üzeyir Hacıbəylinin "Zabul Segah" muğamına əsaslanaraq Nizaminin sözlərinə yazdığı "Sənsiz" romansı və "Segah" muğamı motivləri əsasında bəstələdiyi "Sevgili canan" romansları dünyanın ən möhtəşəm konsert salonlarında səslənib və böyük rəğbətlə qarşılanıb.

Ü.Hacıbəyli ənənələrini davam etdirən Azərbaycan bəstəkarları öz yaradıcılıqlarında müxtəlif muğamlardan yararlanaraq, dahi Nizaminin şeirlərinə çoxlu sayda gözəl əsərlər bəstələmişlər. Buna ilk misal olaraq, Əfrasiyab Bədəlbəylinin "Nizami" operasını göstərmək olar. Qeyd edim ki, Nizami obrazı ilk dəfə bu opera əsərində yaradılmışdı. Zülfüqar Hacıbəylinin "Nüşabə", Soltan Hacıbəyovun "İsgəndər və Çoban", Fikrət Əmirovun "Nizami" simfoniyası, maestro Niyazinin "Xosrov və Şirin" lirik romantik operası, Ramiz Mustafayevin "Şirin" diplom işi, Rəşid Şəfəqin "Bayquşların söhbəti" üç hissəli nağıl-operası, Eldar Mansurovun "Yeddi gözəl" rok operası, Qara Qarayevin "Yeddi gözəl" adlı 4 pərdə və 10 şəkilli baleti, Tofiq Bakxanovun "Xeyir və Şər" baleti də bu baxımdan parlaq əsərlərdir. Bundan əlavə, Nizami Gəncəvinin əsərlərinə "A capella" xoru üçün əsərlər, vokal poemalar, instrumental əsərlər, vokal silsilə, elegiya, musiqili qəzəllər, mahnı və romanslar yazılıb ki, onların sırasında Ərtoğrul Cavidin məşhur "Yar gəlmiş idi" əsəri də var.

Bənövşə RZAYEVA

525-ci qəzet.- 2021.- 9 iyul. S. 13.