"İtvuran"dakı bumeranq effekti

Sayın oxucular! FBM-in bu dəfəki müzakirə predmeti tanınmış yazar Əyyub Qiyasın "İtvuran" hekayəsidir. Maraqlıdır ki, bu hekayə haqda, demək olar ki, tənqid yazılmadı. Görəsən, nə üçün? Hekayə buna əsas verirmi? Müzakirəni oxuyaq...

Layihənin ideya rəhbəri və moderatoru Əsəd Cahangir

***

Şəfəq Abdullayeva: Çox duyğulu hekayədi. Bu həyatda nə ediriksə, özümüzə qayıdır, balamızın qabağına çıxır...

Amin Namazlı: Əyyub Qiyasın əsərlərində film havası dərhal duyulur. "İtvuran"da da həmçinin... Dəhşət hekayədi, çox ağırlıdır. Bu hekayədə bütün predmetlər əzab çəkir, əşyaların dili olsa, ağlayasıdılar. Belə hekayəni yazmaq da çətindir, oxumaq da, haqqında nəsə yazmağa çalışmaq da...

Müşfiq Şükürlü: Hekayə mövzusuna görə yenidir. İtlərin qətli hələ də davam edir. Hekayənin bir özəlliyi də paralel təhkiyənin olmasıdır. Oxucu həm insanın, həm heyvanın, həm qatilin, həm məqtulun duyğularını görə bilir. Bu, həm də insanlığın faciəsidir. Hekayənin qəhrəmanı Səftər kişi itlərə kağız pul kimi baxsa da, bala köpəkləri gələcək çörəkpulu kimi görsə də, ana itə güllə atanda onun gözlərindəki acını, yalvarışı duya bilir. Amma sözünü etdiyim səhnədən başqa, Səftər kişinin müsbət keyfiyyətləri barədə bircə məqam yoxdur. Həm müasir, həm də tərbiyəvi məzmunlu hekayədir.

Nüsrət Hacıyev: "İtvuran" hekayəsi sosial problemlərin gətirdiyi çətinliklərdən doğan acıları göstərməklə yanaşı, ilahi ədalətin varlığını sübut edən ədəbiyyat nümunəsidi. Hekayədə yazıçının doğulduğu mühitdən irəli gələn ruhsal duyum var. Düzdür, hekayədə bir neçə yerdə yazıçı priyomlarının yeri də görünür. Hekayənin əsas məğzi və finala aparan ana xətti isə, əlbəttə ki, Əyyub Qiyasın insan sevgisi, qəlbindəki Allah xofudur. Yazıçının mütaliəsi, dinlər haqda bilgiləri hekayəni beynəlxalq müstəviyə çıxa biləcək səviyyəyə gətirib çıxarıb.

Heyvansevərlik mövzusu hekayəni Avropa insanının qavraya biləcəyi bir yazı edir. Hekayənin ən böyük milli və dini dəyəri isə yazının ana xəttidir - hər bir əməl sonda sahibinə qayıdır.

Elvin İntiqamoğlu: Maraqlı təsir bağışladı. Hekayəni ənənəvi ədəbi detallar və çağdaş kretaiv ideyanın sintezi də adlandırmaq olar. İtin fonunda cəmiyyətin qeyri-insani hissləri nadir mövzulardandı... Əyyub Qiyasdan ədəbiyyatın, xüsusilə gənclərin öyrənəcəyi çox şey var!

Almaz Ərgünəş Bəyazid: "İtvuran" hekayəsini ikinci dəfə oxudum. Bütün canlıların öz həyatı var. Bütün canlılar bir-birlərindən qidalanır, bir-birlərini dolandırır. Etdiyi amansızlıq insanın qarşısına çıxır nə zamansa. Həm də mütləq. Əyyubun hekayəsinin sonunda olduğu kimi. Əslində, itvuran kimi adamvuranlar da var. Mən itləri sevmirəm. Yaşadığım şəhərdə körpə bir qızı parçalayıb öldürdüyü üçün. İtlər vəfalı olduqları qədər də amansızdırlar. İnsanlar kimi.

Turan Novruzlu: Yazıçı demək istəyir ki, başqasına nə yaşatsan, dönüb-dolaşıb səni tapar. Tamara bacısına deyir ki, Səftər də kişidir bəyəm? Uşağı məktəbə göndərə bilmir. Hekayədəki bu cümlə cəmiyyətdə dəyərlərin necə acınacaqlı vəziyyətə düşdüyünə bir işarədir, kişilik pulla, maddi nemətlərlə ölçülür. Səftər itin qanını tökdü, Tanrı da Səftərin qızının qanını tökməklə ədaləti bərpa elədi. Bəzən kənardan amansızlıq, qəddarlıq kimi görünsə də, Tanrı qədər ədalətli olmalıyıq. Axı, həyat doğrudan da bumeranqdı.

Tahirə Bədəlova: "İtvuran" hekayəsində diqqətimi birinci cəlb edən iki canlının eyni amal uğrunda çırpıntılarıdır... Hər ikisinin məqsədi balasını ac qoymamaqdır! Səftərin itin gözlərində kədəri duyması, mərhəmət hissinin, insani duyğuların yaranmasıdır. Amma arvadının gileyi, övladının ehtiyacı bu hissə qalib gəlir və güllə açılır. Yaralı it də balalarının xilası üçün ölümü seçir. Yazıçı çox peşəkarcasına hadisələri paralel davam etdirir. Final çox acı və ibrətamizdir. Belə bir misal var: "Etdiklərini yaşamayınca, bu dünyadan köçməzsən". Hekayəni həyacansız oxumaq mümkün deyil.

Pərviz Axundov: Hekayə xoşuma gəldi. İki süjetin bir-biriylə kəsişməsi maraqlıdır. Həm də mövzu yenidir. Müəllifin təhkiyəsi də axıcıdır, oxucunu yormur. Bəzi iradlarım var. Dərhal bilinir ki, müəllif oxucunun hisslərinə, kövrək damarına xitab etməyə çalışır. Bunu isə gözlənilmədən, anlaşılmaz şəkildə edir. Başqa texniki səhvlər də var. Əsas odur ki, hekayə gözəl alınıb, qalanları təfərrüatdır.

Murad Süleyman: Bu hekayə nə dedi: - Ey bəşər, sənin kimi mən bütün kəhkəşanı yaratdım. Bütün yaratdıqlarıma sən hörmət etməlisən. Yaradan yaratdı deyə... Bu, məncədir, bəlkə də belə deyil.

Varis Yolçiyev: Əyyubun bu hekayəsini illər öncə oxumuşam. Çox bəyənirəm. Mükəmməl bir hekayə nümunəsidir. Təhkiyə gözəl, mövzu çəkici, ictimai məna yükü dərindir. Burada it insan kimi düşüncəlidir, insan it kimi yırtıcıdır. Əksliklərin vəhdəti həm bilavasitə, həm dolayısıyla ortaya qoyulub, vəhşi cəmiyyətin qanunlarının ali canlını belə necə dəyərdən saldığı mövzu olaraq hədəfə alınıb. Üstəlik, valideynlərinin azğınlığına qurban gedən kiçik qızın taleyi də ustalıqla qələmə alınıb.

Aida Eyvazlı Eyvazova: "İtvuran"ı illər öncə oxumuşam. Əyyub Qiyas dəhşətdir. İnsanın faciə dramını elə çəkir ki... Yazmır, çəkir. Hər sətirdə hadisəni görürsən. Dostumuz insanın ağrı və dərdini yazmağı bacaran qələm sahibidir. Öz içərisindən keçirir həmin ağrıları.

Etibar Yaqubov: Çox ustalıqla yazılmış hekayədir. İnsan qəddarlığı da, biganəliyi də, heyvan fədakarlığı da çox təsirli təsvir olunub. Təsirli, yaddaqalan, ibrətamiz əsərdir.

Zemfira Vəliyeva: "İtvuran"ı indicə birnəfəsə oxudum və ... hələ də o əsərdən ayrıla bilmirəm... Əyyub Qiyas poeziya, nəsr, dramaturgiya sahələrində qələmini sınamış, maraqlı bədii nümünələr yaratmışdır və zaman kimin kim olduğunun hökmünü verməkdədir. "İtvuran" hekayəsinin baş problematikası, məncə, İnsan ləyaqətidir... Mən bu hekayəni oxuduğum zaman keçirtdiyim hissləri eynilə Ç.Aytmatovun "Cəllad kötüyü" romanını oxuyarkən keçirmişəm! Uğurlar sizə, Əyyub Qiyas!

Nazilə Gültac: Mən bu hekayəni göz yaşları içində oxudum. Əyyub Qiyas bu hekayədə necə böyük ürək sahibi olduğunu göstərib. Canlılara qarşı amansızlığın bədəli olduğunu yazıb. Axı, canlıların da yaşamağa haqqı var. Pula hərislik, qazanc əldə etmək insan mənəviyyatını həmişə zədələyib, aşındırıb. Uca yaradan haqqı nahaqqa verməyib heç vaxt. Hər kəs etdiyi əməlin dəyərini gec-tez qazanır. Səftər və onun kimilər ürəksiz yaşayır və cəzasını yaxınları çəkir. Əyyub Qiyas Abasov bizim çox dəyərli yazıçılarımızdandır. Mən canlıları çox sevirəm. Şəxsən bu hekayəyə görə minnətdaram ona.

İradə Aytel: Əyyub Qiyasın nəsrini sevirəm. O, mövzularını real həyatdan götürür və bədii cizgilərdən çox ehmalca istifadə edir. Konkret olaraq, bu hekayə son illərdə oxuduğum ən gözəl hekayədir. Hekayədə iki sujet xətti var - əkiz küçükləri naminə yaşamağa məhkum dilsiz-ağızsız, Allahın yaratdığı ana it və bədbəxt, kasıb bir ailə, işsiz, başıaşağı ev böyüyü, pulgir qadın və itlər qədər məsum körpələr... Ağrıdım hekayəni oxuduqca... Bumeranq! Ümumiyyətlə, Əyyub Qiyasın yaradıcılığı hisslərə toxunmağı - sevməyi, sevdirməyi, ağlatmağı, güldürməyi bacarır. Əyyub Qiyas yaradıcılığını oxuyanda düşünürsən, müəllif bu ağrıya necə dözüb? Ağrıya-ağrıya yazmasaydı, ağrıya-ağrıya oxumazdıq, axı... Əyyub Qiyas nəsri çox gözəl bilir. Dil axıcılığı, fikri lakonik ifadə tərzi, həyatı çılpaqlığıyla göstərmək məharəti, mövzuya diqqət oyatmaq bacarığı... Yox, bunları sadalamaqdansa bir kəlmə ilə demək daha yaxşıdır: Əyyub Qiyas ürəyi olan yazıçıdır.

Xəyyam Rəfili: Gözəl hekayədi. Hadisələrin bir-birini əvəz eləməsi, paralellər, təsvirlər əladı. Hekayəni bir daha redaktə edib, məsələn it barədə danışanda "fikirləşdi" sözünü işlətməsə, yaxud da "Qadın telefonla bacısına zəng vurub danışırdı" kimi cümlələri daha yaxşı redaktə etsəydi, zənnimcə, daha mükəmməl mətn alınardı. Amma bunlar irad deyil, mənim subyektiv fikrimdi. Hekayə isə həqiqətən gözəldi.

Həcər Paşayeva: İkinci dəfə - bütün detalları nəzərə almaqla yenə oxudum. Hardan başlayım, bilmirəm. İtin həyatı və it günündə yaşayan insanın həyatı paralel işlənib. Biri digərindən daha məşum və biri digərindən asılı. Zibilxanada eşələnib əkizlərinə qida axtaran it və it qanı ilə övladına paltar almaq istəyən it günlü insan. Hansı daha acınacaqlıdır? Cəmiyyət insanı nələrə məcbur edir? Ailədə atanın - kişinin yeri başqadır. Özünü erkək arı kimi aparan alfonssayağı atalar da var. Ancaq Səftər ailə məsuliyyətini hiss edir, qızının ehtiyacını ödəmək üçün səhərəcən qan tökməyə məcbur qalır. Çünki ona iş yoxdur. Qazanc yeri yoxdur: "Qabaqlarına üçdən-beşdən qoysaydın...." - prinsipi cəmiyyəti səftərləri it günündə yaşamağa, it qanı ilə pul qazanmağa məcbur edir. "Səftər kişidir ki? Bir uşağı məktəbə göndərə bilmir.." - bir atanın, ailə başçısının eşitməkdən qorxduğu çox böyük ittihamdır. Bu ittiham Səftəri günah işlətməyə məcbur edən səbəblərin sonuncusudur və başlanğıcıdır. Dairə burda qapanır. O pulu qazanır, itin qanının pulu ilə aldığı palto həmin itin küçüklərini xilas edərkən qızının əynində lazımsız bir əşyaya çevrilir. Onun ən qiymətlisi, canının bir parçası İlqarın (məmurun!) maşınının təkəri altında qalıb məhv olur! Qana qan, dişə diş! İlahi qanun aşağıdan yuxarı (böyüklərin ölümü) və yuxarıdan aşağı (qızın ölümü) ziqzaqvari hərəkət edərək özünün əbədi sarsılmaz hökmünü yerinə yetirir.

Əsəd Cahangir: Artıq iki aya yaxındır iki, FBM-də hekayə dartışması gedir və sanıram ki, düşüncələrimi sizinlə bölüşmək üçün yetərincə əsaslarım var. Beləliklə, müzakirənin 7 qızıl qaydasını sizə təqdim edirəm:

Hər şeydən öncə, bir çox şeylər var ki, onları yazmağa gərək yoxdur. Tutalım, sizin çox sevdiyiniz "hekayəni oxudum" cümləsi. Əgər açıqlama yazırsansa, deməli oxumusan, bunu özəl vurğulamaq nəyə lazım?

İkincisi, "bu söz yox, digər söz olmalıydı" sayaq qınaqlara gərək görmürəm. Məncə, bu qınağı ilk dəfə yazan gənclərə eləmək olar, daha Əyyub Qiyas kimi 5-6 romanın müəllifinə yox.

Üçüncüsü, özünüzdən öncə deyilən fikri qayıdıb yenidən demək nəyə lazımdır ki?

Dördüncüsü, şərhlərinizi sadə, anlaşıqlı yazın. Filosofluq, alimlik eləməyin. Bu baxımdan, Elşən Əzimin şərhləri çox sərrast idi, o da təəssüf ki, artıq müzakirələrdə görünmür.

Beşincisi, bəzi yazarlar, xüsusən də gənclər öz hekayələrinin müzakirəsindən sonra artıq FBM-də görünmürlər. Özəlliklə də, Müşfiq Şükürlü, müəyyən qədər Bahəddin Salman.

Altıncısı, bəziləri öz hekayələrinin müzakirəsinə qatılmırlar ki, ağır oturub, batman gəlsinlər. Aslan Quliyev qatıldı, pis oldu bəyəm? Gəlin, özümüzün "dahilik" kompleksimizi bir kənara qoyaq.

Yeddincisi, bir-birimizə qarşı diqqətli olaq, müzakirələrdə səmimi, fəal olaq. Bu baxımdan Varis Yolçiyevin sadəliyi, necədirsə, elə görünməsi, avropasayağı davranış tərzi hamımız üçün örnəkdir. Bu, artıq məktəbdir. Varislik məktəbi.

Bu qədər. Hamınızı çox sevir və hər birinizə uğurlar arzulayıram.

525-ci qəzet.- 2021.- 10 iyul. S. 15.