"Səs"in yüz bir notu

Əsəd Cahangirin 55 yaşına və yaradıcılığının 30 illiyinə

"Əsəd Cahangirin yazılarında yeni ədəbi-bədii fikrimizin nəzəri ibtidası qoyulub, ədəbi prosesin təxminən 10-15 illik prioritet istiqamətlərinin fəlsəfi-estetik əsasları müəyyənləşib".

Akademik Nizami Cəfərov

55 yaşını və ədəbi-bədii yaradıcılığının 30 illiyini bir neçə gün əvvəl qeyd etdiyimiz ədəbi-tənqidçi, şair, esseist, publisist Əsəd Cahangirlə şəxsi tanışlığım yoxdur. Onu çoxsaylı yazıları, müxtəlif tədbirlər və televiziyadakı çıxışlarından tanıyıram. Amma Ə.Cahangirin heç bir əsəri məni Qarabağ şəhidlərimizin ruhuna ithaf etdiyi "Səs" essesi qədər ovsunlamayıb. Bu esse Şərq və Qərbin mifik-kulturoloji və milli-mənəvi keçmişini, gələcək istiqamətlərini müəyyənləşdirən, ona güzgü tutan, kreativ ideyaları ilə təəccübləndirən qeyri-adi, şedevr bir əsərdir.

Üç hissəyə bölünən esse ümumilikdə 101 müddəadan ibarətdir. Səsin yeddi notu var. Ə.Cahangir isə səsin yüz bir "not"undan danışır. Nə üçün məhz 101? Bu, Allahın 101 adına işarədirmi? Bəlkə, hə, bəlkə də, yox! Allahın 101-ci adı kimi bu məsələ essedə də sirli qalır. Təsadüfi deyil ki, esse nöqtə yox, sual işarəsiylə bitir: "Məqsədimə nə qədər çatdım? Bunu yalnız Allah bilir. Çünki hər şeyin doğrusunu bilən Odur".

Qarabağ şəhidlərinə ithaf olunan essenin "Səs" adlanması da məntiqidir. Tanrı kainatı "Ol!" deyə səslə yaradır. Ana bətnində duyğu üzvlərimizdən ən əvvəl eşitmə orqanı formalaşır. Qarabağ da bizim səs incəsənətimizin bətnidir. Odur ki, Qarabağ uğrunda şəhadət özünü milli varlığımız uğrunda qurban vermək deməkdir. Səsin ilahi mahiyyətini Qarabağ hadisələri ilə paralel izah edən esseist tarixi olaylara metatarixi rakursdan baxır: "Qarabağ bizim ümummilli sənətimizdir və onu itirmək xoşbəxtliyimizi, rifahımızı itirməkdir. Ona görə Qarabağsız qaldığımız bu otuz ildə ən ağır ağrı-acılarla üz-üzə qaldıq". Ədib, bununla da, Qarabağın milli özünütəsdiq faktı olduğunu bildirir: "Qarabağ Azərbaycan türklərini göyə bağlayan bir bağdır. Onun neçə yüz ildən bəri Azərbaycan mədəniyyətinin Ötükəni olması bununla bağlıdır. Mədəniyyətin beşiyi olan Qarabağı itirmək öz varlığını itirməkdir, çünki bu zaman yeri göyə bağlayan dayaq nöqtəsi itirilir". Essedə Qarabağın bizim üçün konkret bir məkan - vətən olmaqla bərabər, müqəddəs mənəviyyat mərkəzi, türklüyümüzün Ötükəni olması ideyası irəli sürülür.

Əski türk yazarı Yolluq Tigin Orxon-Yenisey kitabələrində yazırdı: "Türk xaqanı Ötükən ormanında olarsa, elin sıxıntısı olmaz". Ə.Cahangir isə göstərir ki, indi bizim üçün Ötükən Qarabağ, Bilgə xaqan dəfələrlə Qarabağda olan, Şuşada "Xarıbülbül" səs festivalı keçirən Prezident İlham Əliyevdir. Əgər səsimiz göylərə Qarabağdan ucaldısa, demək, Yolluq Tiginin diliylə desək, elin sıxıntısı da zamanla keçəcək. Deməli, daha gözəl gələcək bizimdir!

Ə.Cahangirin fikrincə, ermənilərin ən böyük milli faciəsi də məhz özlərinə aid olmayan bu mədəniyyət mərkəzini qəsb etmək cəhdlərindədir. "Ermənilər iyirminci yüzilə qədər bu dünyada özlərinə nəinki bağ, hətta ayaq basmağa bir parça torpaq tapa bilməyən iki xalqdan (digəri qaraçılardır) biridir. Qaraçılar da, ermənilər də dünyaya Hindistandan - "qaralar ölkəsi"ndən yayılıblar. Ermənilərin də, qaraçıların da Allah yanında üzləri qaradır. Ermənilər də, qaraçılar da öz təkəbbürləri qarşılığında göylər tərəfindən cəzalandırılıblar".

Lakin milli qürur Ə.Cahangirdə milli özündənrazılığa gətirib çıxarmır: "Ermənilərin keçmişə bağlılığı ifrat olduğu kimi, bizim keçmişi unutmağımız da təfritdir. Bunlar bir medalın iki üzüdür və hər ikisi yolverilməzdir. Bu üzdən Bilgə xaqan xalqı öz tarixi yaddaşını daim oyaq saxlamağa çağırırdı: "Ey türk, özünə dön, sən özünə dönəndə böyük olursan!"

Ermənilərin bir millət kimi qonşuluğumuzda olmasının günahkarı bəzi məqamlarda özümüz olduq - sadəlövhlüyümüz, düşməni tanımamağımız, torpağımızda düşmənə yer verməyimiz! Ə.Cahangirin dili ilə desək, "Musanın qövmü kimi, biz də öz suçumuzdan səhralara düşdük".

Türkləri soyqırımda günahlandıran, tarixi faktları saxtalaşdıran, daim "məruz qaldıqları əzablardan" danışan ermənilərin sonunun bu cür faciəli olacağına əminlik bizə də ədibi ürəkdən dəstəkləməyə haqq qazandırır: "İrəli baxmaq təkamülün yüksək, geri baxmaq aşağı səviyyəsinin əlamətidir. Ermənilər Lut peyğəmbərin zövsəsi Vailə kimi elə hey geri boylanırlar. Onların gözü sanki üzlərində yox, peysərindədir. Və Allahın "Geri baxmayın!" əmrini pozan Vailə kimi onları da daşa dönmək gözləyir".

Essedə səsin 101 çalarından biri də onun fəlsəfi-metafizik mahiyyətidir. Bu mahiyyəti açmağa uğurla nail olan filosof-ədib yazır: "Hegel terminləriylə desək, səs sözün təbiət, söz səsin məntiq mərhələsidir. Səs təbiətlə bağlıdır və odur ki, sonludur. Təbii olan hər şeyin əvvəli olduğu kimi, sonu da olur. Düşüncə formasında olan söz isə əbədiyyət meyvəsidir. Onun nə əvvəli, nə də sonu var. O, Allahın özüdür".

Esse müəllifinin fikrincə, yaradıcı insanla Tanrı arasındakı vertikalda üç əsas məqam var - söz, səs və rəng məqamları. Söz ən ucadadır, sonra səs, axırda isə rəng gəlir. Ə.Cahangirin fikrincə, söz enerji, səs dalğa, rəng isə maddədir. O, söz deyəndə düşüncəni, səs deyəndə onun dilə gəlməsini, rəng deyəndə isə onun maddiləşməsini nəzərdə tutur. Və buna uyğun olaraq, Azərbaycanı üç geokulturoloji məkana ayırır: "Geokulturoloji yöndən baxanda ölkəmizin ərazisi üç yerə bölünür - söz, səs və rəng bölgələri. Söz bölgəsi olaraq Naxçıvan, Göyçə, Qazax və Borçalını götürmək olar. Bakı və onun ətraf kəndləri rəng, bu ikisi arasında orta mövqe tutan Qarabağ isə səs bölgəsidir".

"Səs" modernist təfəkkürlə yazılan essedir. Odur ki, üçlü bölgünü müəllif həm də insanın daxilində aparır və yazır: "Əgər kiminsə sözünü sevirsizsə, bilin ki, onun ağlını, rəngini sevirsizsə cismini, səsini sevirsizsə, qəlbini sevirsiz (demək, səsimizin sultanı Qarabağ bizim qəlbimiz, Azərbaycanın ürəyidir - H.P.) Kimin səsi necədirsə, qəlbi də elədir."

Və bu əsasda klassik bədii mətnlərə orijinal yozum verir: "Niyə, görəsən, Nizaminin dastanında Xosrov Şirinin portretini görüb, Fərhad isə pərdə arxasından səsini eşidib vurulur? Çünki Xosrovun sevgisi rəng, Fərhadınkı səslə bağlıdır. Xosrovun hissi dayaz, Fərhadınkı dərindir. Xosrovun istəyi cismani, Fərhadınkı mənəvidir. Bu üçbucaqda Şirin sözü təmsil edir".

Bütün modernizmi ilə bərabər, Ə.Cahangir klassik divan ədəbiyyatı kurallarını unutmur. Onun qənaətincə, səsin 101 çaları ona öz daxilindən açılmaqla yanaşı, həm də kənardan təqlin olunur. Çünki yaradcılıq ilahi mənşəyə malikdir. Bu fikir essedə kifayət qədər təvazökar şəkildə belə ifadə olunur: "Bu üç "kəmalı" (söz, səs, rəng) intuitiv sezmək və qələmə almaq iradəm dışında oldu. Olsun ki, bu güvənc göstəriləndə üç geokulturoloji bölgənin heç birindən olmadığım və bu üzdən məsələyə obyektiv yanaşacağım göz önünə alındı. Mən də göstərilən güvənc qarşılığında bacardığım qədər obyektiv olmağa çalışdım".

Ə.Cahangirin "Səs"i Haqqın səsidir. Əbədiyyət və ədəbiyyat, əvvəl və son, keçmiş və gələcək haqda düşüncənin səsidir. Amma onun yaradıcılığı sadəcə "Səs"dən ibarət deyil. "Söz", "Dəmirbaşlar", "Aprel tezisləri" esseləri, "O adam", "Namaz", "Xarıgülnar" poemaları, "Qədim türk ədəbiyyatının linqvstik poetikası", "Ağ saç, qara saç", "Kim yatmış, kim oyaq", "On üçüncü gecə" kitabları, 300-dən artıq məqalə, resenziya, müsahibə və icmal da hələ onun bütün yaradıcılığını ehtiva eləmir. O, "Yeni əsrin ibtidası", "Minillərin ayrıcında", "Dionsin sağlığına" kimi bədii fikrin əsas istiqamətlərini müəyyən edən yazıların müəllifidir.

Ədəbi gəncliyin təbliğ və tədqiqində də Ə.Cahangirin xidmətləri əvəzsizdir. Azərbaycan Tərcümə Mərkəzinin hazırladığı "Yeni səs", H.Əliyev fondunun hazırladığı "Gənc yazarların vətənpərvərlik mövzularında şeirlər toplusu" antologiyaları da Ə.Cahangirin redaktorluğu və tərtibatçılığı ilə işıq üzü görüb. O, ilk ədəbi-tənqid jurnalımız "Körpü"nün, ilk teatr jurnalımız "Teatral"ın baş redaktorudur. "Erməni genosidi: mif, yoxsa həqiqət" kitabını ruscadan dilimizə tərcümə etməsi onun Qarabağ həqiqətlərinin oxuculara çatdırılması işinə dəstəyidir. Moskvada çıxan "Drujba narodov" jurnalında dərc olunan "Qloballaşma, yoxsa millilik: dilemmadan çıxış yolu nədədir?" - adlı geniş icmalı onun ədəbiyyatımızı ölkəmizin hüdudlarından kənarda təbliğ etməsini göstərir. Türk xalqları incəsənət nümayəndələrinin Türkiyənin Yalova şəhərində düzənlənən rəqs festivalı haqda "Yalovada türk boyları kültür şöləni", Gəncədə keçirilən Ümumrespublika Teatr Festivalı barədə "Bir çarə var ancaq - yeniləşmək" yazıları da Ə.Cahangir qələminin məhsuludur. "Mədəniyyət" televiziya kanalının "Məclisi-üns" proqramında Ə.Cahangir artıq neçə illərdir ki, klassik ədəbiyyatımızı təbliğ edir və proqramın aparıcı şəxslərindən birinə çevrilib.

Təsadüfi deyil ki, görkəmli ədibin ədəbi-bədii fəaliyyəti AYB və dövlət tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. O, "Səs" essesinə görə, AYB-nin təsis etdiyi müsabiqədə "İlin tənqidçisi" adını almış, "Namaz" poemasına görə Beynəlxalq Cəlaləddin Rumi poeziya yarışmasında birincilik qazanmışdır. "Kim yatmış, kim oyaq" esselər və məqalələr kitabı Yaşar Qarayev və "Qızıl kəlmə" mükafatlarına layiq görülüb. Ə.Cahangir özünün "Divani-lüğət it türk" əsərinə həsr olunmuş "Qədim türk ədəbiyyatının linqvistik poetikası" kitabı ilə Azərbaycan kaşqarlışünaslığında monoqrafik tədqiqatların əsasını qoyub.

Ulu öndər Heydər Əliyevin anım gününə həsr olunmuş "Möhtəşəm məktub", Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyevaya dair "Çiyninə Pikassonun göyərçinləri qonub", Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla xanım Əliyevanın şeir yaradıcılığından bəhs edən "Bütün yollar eşqdən keçir" kimi esse və məqalələrin də müəllifi Ə.Cahangirdir. Azərbaycan dövlətçiliyinin maraqlarına xidmət, dövlətçiliyimizin ideyalarını öz əsərlərində əsas mərama çevirmək Ə.Cahangirin başlıca məsləkidir.

Bir sözlə, Ə.Cahangirin ədəbiyyat sahəsindəki 30 illik gərgin zəhməti, məhsuldar fəaliyyəti göz önündədir. O, ədəbiyyat sahəsində sözün həqiqi mənasında Fərhad kimi külüng vurub. Çoxları kimi mən də onun zəhmətinin dövlətimiz tərəfindən yüksək qiymətləndirilməsini, layiq olduğu səviyyədə təltif olunmasını gözləyirik. Zəhmətə dəyər vermək dövlətimizin sənət adamlarına qayğısının həmişə təzahürü olub. Əsəd Cahangir bu dəyərə layiqdir və onun ədəbi-bədii yaradıcılıq gündəliyinə bir müəllim kimi qoşa beşləri məmnuniyyətlə yazıram.

Həcər PAŞAYEVA

525-ci qəzet.- 2021.- 10 iyul. S. 20.