"Qarabağ dastanı" - parlaq Zəfərin bədii salnaməsi

Qarabağ əzəldən söz adamlarının əsas ilham mənbəyi olub. O yerlərin təbiətindən, gözəlliyindən tutmuş ən ağrılı günlərinə qədər bütün məqamlar bədii ədəbiyyatda öz əksini tapıb.

Hər bucağı şeir pıçıldayan əzəli torpaqlarımız Azərbaycanın mədəni həyatına nəhənglər bağışlayıb. O yerləri görməyən gənc nəsil belə Qarabağın şəhdi hopmuş şeirlər, hekayələr, esselər yazıb. Amma ötən ilin sentyabrın 27-si başlayan əks-hücum tədbirlərindən Zəfər gününə uzanan qalibiyyət yolu "oraları görməyən nəsil" ifadəsini leksikonumuzdan birdəfəlik silib ata bildi. Məmməd Arazın "Ana vətən, hər daşına üz qoyum" misrası bu günlərdə Qarabağa yönəlmiş arzularda pöhrələnir. Bu yaxınlarda Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təşəbbüsü ilə çap olunan "Qarabağ dastanı" kitabı isə təntənəli zəfər ədəbiyyatımızın, qalib ruhlu nəşrlərimizin xoş qədəmli başlanğıcıdır. "Qarabağ dastanı" kitabı ötən əsrlərin təkzirələri qədər dəyərli bədii salnamədir. O əski təkzirələrdə əks olunan hər bir söz, misra nə qədər əhəmiyyətlidirsə, bu kitab da gələcək nəsillər üçün o qədər maraqlı, könüloxşayan olacaq.

Kitabın redaktoru, AYB sədrinin müavini, "525-ci qəzet"in baş redaktoru Rəşad Məcid ön sözdə müharibə günlərindəki həssas məqamlara qısa xronoloji səyahət edib. "Şuşa havasının əritdiyi nisgil" adlı ön sözdə müzəffər ordumuzun şücaəti barədə yüksək şövqlə bəhs edən Rəşad Məcid Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin çıxışlarındakı qətiyyəti, inamı, dönməzliyi barədə düşüncələrini oxucularla bölüşüb, Prezidentin leksikonunun, danışıq üslubunun, ürəkdən tikan çıxaran sözlərinin insanlarda necə xoş aura yaratdığını qeyd edib. Rəşad Məcid ön sözdə kitabın strukturu barədə məlumat verib, bir sıra yazılara xüsusi toxunaraq təəssüratlarını bölüşüb.

Kitab AYB-nin sədri, Xalq yazıçısı Anarın ideyası ilə ərsəyə gəlib. Bu barədə Rəşad Məcid yazır: "Anar müəllim müharibə günlərində Qarabağdan olan yazıçıları, şairləri arayaraq təbrik etdi və arzuladı ki, onlar işğaldan azad olunan doğma yurdları haqqında yazılar yazsınlar. Bu kitabın da əsas mahiyyəti o oldu ki, hər bir yazıçı uşaqlığının keçdiyi, yaddaşının ən gözəl yerlərinə həkk olunmuş doğma torpaqlar haqqında xatirələrini, duyğularını qələmə alsın. Nəticədə belə bir kitab yarandı".

"Qarabağ - Doğma yurdum" sərlövhəli birinci hissədə bir sıra qələm adamı öz daş yaddaşını dilə gətirərək xatirələri sözə köçürüblər. Yazılarla tanış olduqca 30 yaşlı bir həsrətin 44 günlük sevinc kölgəsində yavaş-yavaş buxarlandığını hiss edirik. Bu hissə Xalq yazıçısı Elçinin "Şuşanın dağları başı dumanlı" yazısı ilə başlayır. Aqil Abbasın "Evimi sökə bilərsən, torpağımı yox", Rəşad Məcidin "Qorxu", "Gecikmiş Ağoğlan bələdçiliyi", Seyran Səxavətin "Adəm ilə Həvvanın yataq otağı", Elçin Hüseynbəylinin "Xiffət... lənət və sevgi", Nəsiman Yaqublunun "Xatirələrimdə yaşayan Zəngilan", Ramiz Rövşənin "Qapısız açarlar", Şirindil Alışanlının "Su səltənəti Laçın", Adil Cəmilin "Tanrının Kəlbəcər möcüzəsi", Jalə Əliyevanın "Əziz Kəlbəcər! Sən azadsan" yazıları adı çəkilən ədiblərimizin həsrətinin yekunu, böyük zəfərin sevinci, illərdir nisgilin qıfılladığı şirin xatirələrin bədii təcəssümü idi. Yazılarla tanış olduqca daş yaddaşın içindən çiçəklərin pöhrələndiyinin şahidi oluruq. Ədiblərimiz bu yazıların yazılacağı günü böyük həsrətlə gözləyirdilər. Düşmən o doğma yerləri viran qoysa da, xatirə xəritəsi bütün izləri yenidən canlandırdı. Bu yazılar Qarabağın işğal olunmamış vaxtlarından zəfərə qədər uzanan ağrılı illər arasında bədii körpü saldı: "Heç kəs unudulmur, heçnə yaddan çıxmır". Ötən illərə sadiq qələm nümunələri müəlliflərin vəfa borcunu ödədi...

"Qarabağ sənət yaddaşımızda" bölməsi Qarabağın mədəni həyatının zənginliyi haqqındadır. Vilayət Quliyevin "Qarabağ ədəbi həyatımızda" adlı yazısı həmin mühitin ədəbiyyatımıza bağışladığı dahilər barədədir. Müəllifin özünün qeyd etdiyi kimi, bu mövzunu icmal xarakterli bir yazıya sığışdırmaq çox çətindir. Amma nə qədər lokanik olsa da, bir o qədər zəruri məlumatlarla zəngindir. Akademik Zemfira Səfərovanın "Şuşa Azərbaycan musiqisinin qalasıdır" yazısı Qafqazın konservatoriyası haqqında əhatəli bilgi verir. Mir Möhsün Nəvvabdan üzü Rəşid Behbudova qədər Şuşa musiqi mühitinin yetirmələri yazıda qeyd olunub, bir çoxu haqqında qısa məlumat verilib. Məlumatlar vikipedik xarakterdən uzaqdır, dolğundur, maraqlı nüanslar qeyd olunub. Vasif Quliyevin "XVIII əsr Qarabağ poeziya məktəbi" adlı yazısı dövrün poetik zənginliyi barədədir. Bu məqaləni XVIII əsrin bədii portreti adlandırmaq olar. Əsəd Cahangirin "Səs" essesi Qarabağın milli koloriti, özünəməxsusluğu, xüsusi ab-havası barədədir, son cümləsi isə xüsusən təsirlidir: "Musa qövmünün meditasiyası qırx, bizimki isə, 30 il çəkdi". Yazıçı, ədəbiyyatşünas Pərvinin "Qarabağı vərəqləmək" adlı yazısı Qarabağ mövzusunun Azərbaycan kinosu və ədəbiyyatındakı inkası haqqındadır.

"Yaddan çıxmaz Qarabağ" bölməsi Mehriban Vəzirin Qarabağın məşhur xanımları barədə yazılarından ibarətdir. Ağabəyim ağa Cavanşir, Gövhər ağa Cavanşir, Xurşidbanu Natəvan, Həmid xanım Cavanşir haqqında geniş məqalələr əks olunan bu hissədə adını çəkdiyim əzəmətli Qarabağ qadınlarının ucalığı, isməti, iradəsi barədə söhbət açılıb.

Belə bir fikir mövcuddur ki, ən təsirli, möhtəşəm əsərlər kədər motivli əsərlərdir, yazıçını dərd-ələm yazdırır. Amma mütəmadi eyni ton bir müddətdən sonra oxucunu yorur, pessimistləşdirir. İşğal dövründə Azərbaycanda yaxşı əsərlər yazıldı. Amma Zəfər ədəbiyyatımız ağlar gəlininin qara yaylığını açacaq və son aylarda da bunun şahidi ola bilirik. "Qarabağ dastanı" kitabının "Nisgil, ümid, zəfər ədəbiyyatı" hissəsində nisgildən zəfərə doğru uzanan ümidli bədii xətlər göstərilib. Xalq yazıçısı Kamal Abdulla "Müharibə və onun ədəbi-bədii əks-sədası" adlı yazısında qalibiyyətdən doğacaq əsərlərin ruhu, bunun kökləri, səbəbi barədə fikirlərini oxucularla bölüşüb.

Sabir Rüstəmxanlının "Biz qayıtmışıq" adlı yazısı çox güclü təsir oyadır. Doğrudan da, sanki Qarabağın bardağının daşmasına bir damla qalmışdı: "Adama elə gəlir ki, o torpaqlar bu baharı da bizsiz qarşılasa, bizdən həmişəlik üz döndərərdi". Sabir müəllimin "Qarabağa dönüş" poemasının isə, bu kitabda toplanan bədii nümunələr içərisində xüsusi yeri var. Qalibiyyətdən sonra yazılmış ilk iri həcimli lirik poemadır. Şair bu poema ilə tarixə nəzər salaraq xalqımızın mücadiləsini təqdir edir.

Günel Anarqızının "Ataya" və "Arzu" hekayələri işğal dövründə yazılmış təsirli epik əsərlərdəndir. Xüsusən, "Ataya" hekayəsində Qarabağın dərdi hopan iki xarakterik obraz var: Məktubu yazan Qarabəxtdir. Qarabağa həsrət qalan övladları Qarabəxtin timsalında ümumiləşib. Məktub ünvanlanan isə, ata - Qarabağdır. Bu hekayədə ağrılarımız bədiiləşib...

"Qarabağ: dostlar və düşmənlər" adlı bölmə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev və Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Zəfər günündə keçirilən paraddakı çıxışlarından hissələrlə başlayır. Bu hissədə Türk dünyası yazarlarının Ermənistanın Azərbaycana qarşı apardığı terror siyasətinin dayandırılmasına dair bəyanatı da yer alıb. Türkiyə Yazarlar Birliyinin başqanı Musa Kazım Arıcan, Türkiyə Ədəbiyyatı Vəqfi idarə heyətinin başqanı Sərhat Kabaklı və "Türk Ədəbiyyatı"dərgisinin baş redaktoru Bəxtiyar Aslanın Xalq yazıçısı Anara ünvanladığı məktublar da oxucuların nəzərinə çatdırılıb.

Günay Əfəndiyevanın "Qarabağ cazibəsi" adlı yazısında "Dəmir yumruq" əməliyyatını xalqın iradəsinin ifadəsi kimi qiymətləndirir, erməni vəhşiliyini isə, qeyri-insani kinin əlaməti kimi qələmə verir. Anar müəllimin "Növbəti sayıqlamalar və bəzi başqa məsələlər haqqında", Çingiz Abdullayevin "Zori Balayanın Vladimir Putinə ünvanlanmış açıq məktubuna aid qeydlər" adlı yazılarında isə, emənilərin uzun illərdən bəri mahiyyətsiz ədavəti və bunun absurd səbəbləri barədə fikirlər öz əskini tapıb.

"Şeir çələngi" bölməsində çoxminillik ədəbiyyat tariximizin bir parçası kimi Qarabağ mövzusunda yazılmış şeirlər yer alıb. "Şeir çələngi" bölməsi Vaqif Bayatlı Odərin ön sözü və şeirləri ilə başlayır. Səməd Vurğundan, Rəsul Rzadan üzü çağdaş poeziyamıza qədər yazılmış bədii nümunələrin bir hissəsi "Qarabağ dastanı"na rəng qatır, kitabın estetikasını daha da gözəlləşdirir. Mənim üçün qürurverici məqam isə odur ki, pərəstiş etdiyim bəzi qələm adamları ilə eyni kitabda altında imzam olan şeirim çap olunub, sonuncu şeirin müəllifi mənəm. Amma "Qarabağ dastanı"nı mənim üçün xüsusiləşdirən məqam bu deyil. Kitabın ərsəyə gəlmə zərurəti bütün yazılanlardan daha özəldi. Qələm sahiblərini vəcdə gətirən də elə budur.

Xalq yazıçısı Anarın "Ötən günlərin yazıları" bölməsində yer alan essesi, şeirləri həm düşündürür, həm heyrətləndirir, həm kədərləndirir... Anar müəllimin 80-ci illərin ortalarında qələmə aldığı "Qarabağ şikəstəsi" essesi şirin, kövrək xatirələr toplusudur. Ona görə kövrək ki, bu esse hələ gələcək müsibətlərdən xəbərsiz yazıçının o yerlərlə bağlı xoş təəssüratlarıdır. Anar müəllim özü də qeyd etdiyi kimi, o, burada doğulmayıb, burada böyüməyib, əsli-nəsli bu şəhərdən (Şuşadan) deyil, qohum-əqrabası burada yaşamır, amma "Qarabağ şikəstəsi" essesindən kökləri dərindən-dərin olan elə əsrarəngiz sevgi yağır ki, bunu ifadə etmək çətindir, tam anlamaq üçün mütləq esseni başdan-ayağa oxumaq gərəkdir. Anar müəllimin "Şuşa nisgili" şeirinin bu essenin ardınca çap olunması ayrı bir hüzn doğurur. O körpə uşaq sevinci kimi xoş gülümsəyən yazıdan sonra bu nisgilin qələmə alınmağı mənə belə təəssürat bağışlayırsa, müəllif üçün 10 qat ağrılı olub. "Qədim xalq mahnısını dinləyərkən" şeirini oxuyanda ustad xanəndə Zülfi Adıgözəlovun "Mən gedirəm Zəngilana" mahnısı qulağımda cingildədi. Elə bu şeir də Zəngilan işğal olunandan sonra yazılıb. Anar müəllim bu mahnıya qulaq asa-asa Zəngilana gedə bilməməyin faciəsini şeirə köçürüb...

"Zəfər günlərinin yazıları"nın içərisində Anar müəllimin "Cocuq Mərcanlı çoçuqları" essesinin yer alması böyük anlam kəsb edir. Bu qalibiyyətin rüşeymləri hələ Cocuq Mərcanlı azad olunanda cücərmişdi. Hələ o zaman yazıçı bayrağımızın kölgəsini bütün işğal altında olan ərazilərin üzərində sezmişdi...

Akif Rəfiyevin təşəbbüsü ilə çap olunan "Gəncəyə səyahət" jurnalını oxuyanda Anar müəllimin "Gəncəm mənim" adlı yazısı ilə tanış olmuşdum. "Qarabağ dastanı"nda görən kimi xatırladım. Müharibənin gedişatında yazılan bu yazıda ən təsirli məqam bu idi: "Ona da inanıram ki, öz ad gününə bir gün qalmış və bir daha heç vaxt ad gününü özü qeyd edə bilməyəcək on beş yaşlı Nigarın - anamın adaşı Nigar Əziz qızı Əsəgərovanın qanı da bütün şəhdilərimizin qanı kimi yerdə qalmayacaq". Qalmadı da...

Anar müəllimin "Erməni mifinin süqutu", "Senatorlar və paraşütçülər", "Gözün aydın, Şuşam, gözümüz aydın!" yazıları da bu bölmədə öz əksini tapıb.

"Zəfərdən sonra" bölməsi "Qarabağ dastanının" şövqlü finalıdır. Anar müəllimin "Yaşa, Şuşa" şeirində Şuşaya tapılan qafiyələr insana xoş aura bağışlayır, bədii zövq verir.

Günel Anarqızının "Şuşaya məktub" yazısı, sanki, bayaq müəllifin adını çəkdiyim "Ataya məktub" yazısının xoşbəxt sonluğu idi. "Ataya məktub"da oğlu Qarabəxtdən Qarabağa məktub ünvanlanmışdı. "Şuşaya məktub"da isə, övladları ilə Qarabağın qovuşmasının bəxş elədiyi xoşbəxtlik əks olunub.

Rəşad Məcidin "Şuşa gör nələr eylər" ("Qələmsiz yazılanlar" silsiləsindən) essesi müəllifin uzun illərdən sonra Şuşaya səfəri, bəzi şuşalıların torpaqlarına qovuşması, "Xarıbülbül festivalı"nın bağışladığı təəssüratlar barədədir. Rəşad müəllimin Şuşanın dağıdılmış hissələrinə rəğmən vaxtilə olduğu yerləri hövlnak axtarışı, polis Fəridlə dialoqu, Aqil Abbasla telefon danışığı səfərinin böyük hərarətindən xəbər verir. Rəşad müəllim Məmməd Arazla birgə Şuşaya gəlişini xatırlayır...

Rəşad Məcidin bir şeiri var:

Tanrının yerdəki əziz bəndəsi,

Məni də mülkündə kirəkeş eylə.

Artır qüvvətimi, çoxalt gücümü,

Sıfırı bir eylə, biri beş eylə.

Şuşaya səfəri zamanı yazdığı şeirdə isə bu misralar var:

Biri beş edəndir, güc artırandır,

Qoşundur, əsgərdir, ordudur Şuşa.

Şeirdə də deyildiyi kimi, Şuşa bizim güc-qüdrət mənbəyimiz, Qarabağ daim çağlayan İlham Bulağımızdır...

Nadir YALÇIN

525-ci qəzet.- 2021.- 13 iyul. S. 8.