Qərib yolçu, dayan bir az söhbət edək

Yaxud Allahverdi Aqil aldı görək nə dedi

Tələbə idim onda. Naxçıvan Dövlət Universitetinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı ixtisası üzrə dördüncü kursda oxuyurdum.

Rəhmətlik qrup yoldaşım, şair dostum İlqar Qulusoyla şeir kitablarımızı və bəzi şeirlərimizin əlyazmasını götürüb üz tutduq "Şərq qapısı" qəzeti redaksiyasına. İlqarın "Ölüm şairlərin əyləncəsidir" kitabı yenicə nəşr olunmuşdu, mənim də bir il əvvəl "Qızlar gözlərində sevgi gəzdirir" adlı ilk kitabım çapdan çıxmışdı. Naxçıvanın ilk mətbu orqanı olan "Şərq qapısı" qəzetində nəşr olunmaq arzusunda idik.

Redaksiyada gəlişimizin məqsədini deyəndə bizi otağını siqaret dumanı bürüyən gur qara saçlı, telləri alnından aşağı sürüşüb gözünün üstünə tökülən, səliqəli qalın bığları olan bir adamın yanına apardılar. Əlindəki işi yarımçıq qoymamaq üçün başını qaldırmadan salamlaşıb, əliylə işarə edib oturmağımız üçün yer göstərdi. Barmaqlarının arasındakı siqareti tüstüləyir, közü az qalırdı cızmaqara elədiyi kağızın üstünə tökülsün, yenə də fikri redaktə etdiyi yazının yanında idi. Yazıya elə aludə olmuşdu ki, yenə başını qaldırmadan "eşidirəm, buyurun" deyəndə şeir gətirdiyimizi söylədik. O andaca başını qaldırdı, siqaretini külqabında söndürüb səmimi və canayaxın şəkildə bizə baxdı. Həəəə. Hər şey elə o gün başladı, dostluğumuz da, bugünədək davam edən münasibətimiz də. Həmin gün xeyli söhbət elədik, şeirlər oxuduq, həm o, həm biz. Hər ikimizə nəşr olunmuş ilk və hələ ki son (üzərindən düz 20 il keçir!) kitabını imzalayıb verdi. Həmin kitabı bu günlərdə bir daha oxudum. İndi "Mən bir qərib yolçuyam" adlı şeirlər kitabının müəllifi, qərib yolçu Allahverdi Aqildən, onun şeirlərindən, yaradıcılığından danışmaq istəyirəm.

Unutmadan bir məqamı da deyim. Şeirlərimizi və kitabımızı Allarverdi müəllimə verib bir həftə sonra İlqar da, mən də hərbi xidmətə yollandıq. Ondan sonra hər ikimiz qəzetin ədəbiyyat səhifələrinin daimi sakin olduq. İlqardan fərqli mən hərbi xidmətimi başa vurub qayıdandan bir ay sonra "Şərq qapısı" qəzetində müxbir kimi işə başladım və şairlə daha yaxından tanış olduq, doğmalaşdıq, bədii və publisistik cəbhədə çiyin-çiyinə addımladıq. Hətta elə zaman oldu ki, o, qəzetdə məsul katib, mən isə onun müavini işlədim. Özümüzün və sözümüzün çəp gələn vaxtları da oldu, amma heç vaxt sayğı sərhədlərini aşmadıq. Eyni ilə bir-birimizi anlayıb ortaq fikirdə olduğumuz məqamların da sayı-hesabı yoxdur. 2003-2007-ci illərdə birlikdə çalışdığımız qəzetdə eyni ildə də ayrıldıq. O, 2007-nin martında qəzeti öz peşə ixtisasına - tikinti sahəsinə dəyişdi, bir müddət Naxçıvanda, sonra isə birdəfəlik Bakıda tikinti sahəsində fəaliyyətini davam etdirir. Mən isə elm sahəsinə üz tutsam da, jurnalistika ilə, qəzetçiliklə, yazı-pozu ilə daim iç-içə oldum. Hər dəfə Bakıya gedəndə, yaxud Allahverdi müəllim Naxçıvana gələndə mütləq görüşür, hal-əhval tutur, birlikdə ötən günləri vərəqləyib xatirələri dirildirik. İndi o xatirələrdən biri də "Mən bir qərib yolçuyam" şeir kitabıdır ki, təzədən, 20 il sonra oxuyub şair dostumla bədii düşüncələrin işığında dərdləşirəm.

Əzizim, qərib yolçu! Tənqidçi-ədəbiyyatşünas Əbülfəz Əzimli sənin şeirlərin haqqında danışarkən yazmışdı ki, "İndiki zamanda yazılan, kitab-kitab toplanan şeirlərin çoxunun ədəbi yoxdur, çünki onu yazanların ruhunda sözün, duyğunun ədəbi yoxdur. 80-ci illərdən tanıdığım Allahverdi Aqil ədəb gözləyən şairlərdəndir. Fikrini ifadə baxımından başqalarından fərqlənən A.Aqil şeirdən, sözdən utanıb həmişə". Tamamilə razıyam. Qəzetçi kimi də tamam fərqli düşünür, fərqli mövzulara müraciət edir, yazdığı yazılarda tamam gözlənilməz məqamları bədii-publilsistik üslubla qələmə alırdın. Bədii yaradıcılığında da mövzuların fərqliliyi ilə seçilir.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Şərur rayonunun Püsyan kəndində anadan olub Allahverdi müəllim. "Tanış olaq, oxucu" şeirində dediyi kimi:

Bir payız sabahı dan söküləndə,

Dünyaya gəlişim səs salıb kəndə.

Hamı sevinirmiş: yeddi bacının

İkinci qardaşı doğulub deyə.

Elə bu şeirin son misralarında da oxucusuna üz tutub:

Adım: Allahverdi.

Ləqəbim: - Aqil.

Dilim gəlmir özümə ağıllı deyəm.

Mən şeir vurğunu, söz aşiqiyəm.

...Tanış olaq, oxucum,

Tanış olaq, bu, mənəm.

Bu qəribin taleyin sorma, sirdir, demərəm,

Maraqlansan sirr nədədi,

Aldı görək, nə dedi.

Və beləcə şeirlərini təqdim edir oxucusuna. Bu şeirləri oxuduqca siqaretinin dumanı kimi uzaqlarda qəribə bir dumanlıqda itən baxışlarını görürəm. Onun asta addımlarını, torpağı incitməmək üçün yerə ayağını deyil, ürəyini basdığını hiss edirəm. Elə bil həqiqətən də bu dünyaya bir qərib yolçu kimi gəlib. Bu dünyanın adamı deyil. Adam da bu qədər fikirli olarmı, bu qədər xəyallarda yurd salarmı?

Bir qərib yolçusuyam,

Dünya adlı karvanın.

Taleyim əllərində

Zaman adlı sarvanın.

Doğrudur, o, öz taleyini zamanın əllərində hiss edən dünya karvanının qərib yolçusuna, həm də yorğun və fikirli yolçusuna oxşayır. Kitabdakı şeirlərinin başlıqlarını oxuyuram: "Elə üzümüzdən qəriblik yağır", "Hesab və həyat", "Gor qazıram", "Torpaq bizdən yuxarıda", "Mən zamandan irəli", "Hara çəkir bizi bu yol", "Qərib çiçək", "Bu dünya cəza yeridir", "Göylərdən enən deyiləm", "Dan üzünə ölüm gəlməz", "Bu dünya açmaz sirrini" və onlarla bu qəbildən olan şeirlərin hər birində fəlsəfə var, fikir var, qərib adamın qəribə duyğuları var, yolçunun sabah səfəri gizlənib.

Danışmağı çox da sevməyən bu adam, sözə qısılırdı, sözünə üz tuturdu:

Vüqarı endirildi,

söküldü bürcüm, qalam,

Qollarımı açan yox,

düşməndən qisas alam.

Eşidilmir harayım,

dilim quruyub, lalam,

Sözüm, dilləndir məni.

Allahverdi Aqil yaxşı bilir ki, "düzlükdə bu dünya dəvə boynudur" və "bu dünyanın ikicə ağacı solğun, biri çörək ağacı, biri də dar ağacı". Elə ona görə də bu əyri-üyrü düzlükdə özünə sual verirdi:

Ayağım altında qayadır, daşdır,

Mənimki taleylə hələ savaşdır.

Əyri dolaylarda fikrim dolaşdı -

Mənmi yol gedirəm, yolmu aparan?

Onun poeziyasının ən gözəçarpan obrazı "Daş"dır. Axı o, inşaatçıdır. Çörəyini həmişə əlinin qabarı ilə qazanıb. Bu qabar əvvəllər barmaqlarının ucunu qabar edib, biləklərini yorurdusa, sonralar sözə könül verəndən üç barmağını qabar edir, fikirlərini yüklədiyi ürəyini yorurdu:

Mən şair deyiləm, daş ustasıyam,

Çörəyim yonduğum daşımdan çıxır.

Mənim daş inadım qayalar yıxır,

Mənim göz yaşlarım başımdan çıxır.

Daşlardan əllərim qabar-qabardır,

İçimdə daşlaşan sözlərim vardır.

Mənim göz yaşlarım təpəmdən çıxır,

Mənim göz yaşımı sözlər qabardır.

Bundan əlavə ayrı-ayrı şeirlərindəki bir çox misra var ki, "Daş" o şeirlərin ağırlıq mərkəzdir. Elə bil Allahverdi Aqil düşüncələrinin çəki daşlarıdır. Xalq şairi Ramiz Rövşənə ünvanlandığı "Göyə daş atma" şeiri, həmçinin, "Qaldıra bilmədim, bu daşı, ana", "Bu daşı görən olmadı", "Daşlar... adamlar..., "Bu daşı hayana atırsan", "Tarixdi daşlar" şeirlərində daş gah yaddaşdır, gah qardaşdır, gah sirdaşdır, gah da silahdır:

Daşlar da insan kimidir,

Kövrəyi var, sərti var.

Namərdi var, mərdi var,

Daşların da daş adında dərdi var.

...O sal daşın üzündəki qəmə bax,

Adam kmi gözlərindən yaş çıxır.

Bu nə sirdir, nə hikmətdir, ay Allah,

Bu torpağa adam gedir, daş çıxır.

Yaxud "Tarixdi daşlar" şeirində poetik biçimdə tarixçi qardaşına gör nə deyir:

Tarixçi qardaşım, daş dili öyrən,

Tarixin dilində daşları dindir.

Daşın daş yaddaşı söyləyər sənə,

Dünyanın qalibi, məğlubu kimdir.

Onun fikrincə, şairin dilindəki söz abidəyə çevrilib daşlaşa bilir, həmçinin, memarın daşı sözə çevrilib yaddaşlaşa bilir:

Nizami dilində söz türbə, qala,

Əcəmi əlində daş söz olubdur.

"Damarında yurd savaşı göynəyən" şairin arzularını qəhrəman Azərbaycan ordusu gerçəyə çevirdi. Şeirlərinin əksəriyyətində tarixin türkə qarşı, Azərbaycana qarşı haqsızlığına etiraz boy göstərən A.Aqil müqəddəs vətənə, ulu torpağa üz tutub "Uğrunda ölməsəm, məni bağışla" deyir. Əlindən heç bir şey gəlməyəndə isə sinəsi od tutub yanır, dəli olur, amma bunları inkar mənasında içi yana-yana sözə tökür:

...Gözüm görənlərə odlanmır sinəm,

Ağlım kəsənlərdən dəli olmuram.

Gücüm əlimdək qələmə çatır,

Bu yurdun vuruşan əli olmuram.

Özü olmasa da, onun şeirləri bu yurdun vuruşan oğullarının yumruğunu sıxır, biləyinə güc, ürəyinə təpər, gözünə nur verir, sərhəd yuxularına duz səpir.

Qərib yolçunun sevgi şeirlərində də bir qəriblik var. Bu şeirlər o qədər ürəyəyatandır ki, oxuyanda yaddaşın cığırlarından keçib sevdiyin günlərə qayıdır, gənclikdə yaşadığın xoş əzabları, ürəyi min yerdən yaralayan süzgün baxışları təzədən görmüş kimi olursan:

Xatirələr dumanında

İndi mənəm çəndə itən.

Sanki qürbət bir eldəyəm,

Mən qəribəm, sənsə Vətən -

Unuda bilmirəm səni.

Bir də A.Aqilin əzbər bildiyim bir şeiri var. "Sən mənim nəyimi sevirsən axı". Deyəsən, əl-qolunu oğul-uşağın bağladığı günlərin gerçəkliyindən qaçmaq istəyəndə uydurduğumuz bəhanələr bu şeirdə gizlənib. Bəlkə də, elə ona görə bizi sevən çağımıza susuz aparıb, susuz gətirən bu cür şeirləri tez yadda saxlayırıq.

Belə şeirlər bizə daha doğma gəlir:

Daha seviləsi görkəmim yoxdur,

Daha qız qaytaran yerişim itib.

Sən mənim nəyimi sevirsən axı,

Mənim ki, məhəbbət nağılım bitib.

Mən şeir vurğunu, söz dəlisiyəm,

Bundan o tərəfə yolum yox mənim.

Sən mənim nəyimi sevirsən axı.

Bir üzük almağa pulum yox mənim.

"Əlimə qələm götürdüm, Füzulidən utanmadım" deyə biləcək qədər sözünün çəksini dərk edən qərib yolçu, sən bu dünyanın adamı deyilsən, bilirəm. Elə ona görə də şeirlərinin birində demişdin ki:

Dünən günahım bir idi,

Min olub, hələ diridir.

Bu dünya cəza yeridir,

Çətin ki, islah olacaq.

İslah olmadığını görəndə də elə beləcə qərarını vermişdin:

Ha ulaşın səfil itlər,

Mən sizə dinən deyiləm,

Yer üzü günah içində

Göylərdən enən deyiləm.

Göylərdən enmək istəməyən üçün bu dünya doğrudan da qürbətdir, özü isə bu dünyanın əbədi qərib sakini, qərib yolçusu. Barı anan eşitdimi deyəndə ki:

Bu tale ki, qarğış deyil,

Nədən baxtım yatdı, ana.

Alnımdakı qırış deyil,

Həsrətdən çaxan şimşəyin,

Yaratdığı, çatdır, ana.

Ana, mən qəribəm, qərib.

Yoxsa tale savaşıdır,

Baş götürüm, hara qaçım?

Ağ cığırlar göz yaşıdır,

Ağlar qalıb qara saçım,

Ana, mən qəribəm, qərib.

Əzizim, Allahverdi Aqil, ruhumun doğması qərib yolçu, sevimli şair dostum, söz adamı həssas olur, bu dünya isə həssas adamları qətiyyən sevməyib, sevməyəcək də. Ağrısını, acısını, dərdini, kədərini söz adamının çiyinlərinə - o çiyin ki, yük yeri ürəkdir - yükləməyin ölüsüdür. Sənsə bu dünyanın qərib yolçusu. Yolun hayanadır bilmirəm, üzünü hayana tutmusan, bilmirəm, bildiyim odur ki, bu dünyanın hər tərəfi qürbət olmur. Mütləq ki, vətən olan tərəfi axırda adamı ora çəkir. Şair üçün o vətənin ən məhrəm yeri isə sözün özüdür. Söz şairin vətənidir. Yenə bir şeirindən iki bəndi xatırlayıram:

Sərt qayaya tuşlanıb tərs inadım,

Qürurumu çox sınaqda sınadım.

Bu dünyada ömür özü bir addım,

Bu ömürdə nə qazandım, itən nə?

Gördüklərim xatirəmə yığıldı,

Varaqlansa, bir tilsimli nağıldı.

Zaman qovdu, ömür gün-gün dağıldı,

Ha can atdım, əl yetmədi itənə.

Həəə, itirdiyimiz ömürdə qazandığımız sözdür, o söz ki, bir gün vətəndə olmasaq da, dünyada olmasaq da, bizi öz bətnində, öz mətnində yaşadacaq. Ona görə də, əzizim qərib yolçu, Vətən sözün olsun, sözün Vətən olsun!

P.S. Bilirəm, yazırsan, yaradırsan. Təəssüf ki, "Mən bir qərib yolçuyam" adlı ilk göz ağrından sonra oxucuya heç nə hədiyyə eləməmisən. Qərib küskün olmaz, yeni kitabını həsrətlə gözləyən oxucular və bir şair dostun var.

Elxan YURDOĞLU

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, şair-publisist

525-ci qəzet.- 2021.- 27 iyul.- S.15;16.