Yolların sehirli qovşağı

Küçə musiqisi şəhərimizin damarında axan zülallar toplusudur. Fərqli taleli insanları qoynunda barındıran Bakı da bu musiqilərlə qidalanmağı bacarır. Bu şəhərin ən sayıq keşikçiləridir o ifaçılar.

Həmin ifaçılar bu şəhərin nəbzini hamıdan yaxşı tutmağı bacarırlar. Onlar bir oliqarxın izinə düşdüyü xoşbəxtliyin dar cığırlarını da tanıyırlar, bir yoxsulun sığınıb udquna bilmədiyi tinləri də. Bəlkə də həqiqət onlara gün kimi aydındır: yer üzündə xoşbəxt insan yoxdur - xoşbəxtlik ani, kədər mütəmadidir. Həmin ifaçılar bu bədbəxtlər ordusunun dərdini Bakı ilə yarı-yarıya çəkirlər. Ötən illərə nisbətən həmin ifaçılarla küçədə yox, daha çox keçidlərdə rastlaşırıq; müxtəlif tərzdə, qiyafədə, ab-havada olurlar. Hərdən düşünürəm, niyə açıq havada yox, məhz keçidlərdə? Düşünə bilərsiniz ki, bunun səbəbi keçidin akustikasındadır, mahnının səsi arzuolunan səviyyədə - dalğalı səslənir. Amma məsələnin mistik tərəfi də var; yolları yollara, insanları qatarlara qovuşduran keçidlər günün qızmarından, ay işığından pünhandır, maşınların səsindən, tüstü-dumandan kənardır. Keçidlərdə ifa olunan musiqilər yerin bağrından qopur.

Uşaq olanda elə bilirdik ki, sinif müəllimlərimiz yemək yemir, əylənmir, yatmır. Əslində, bunların mümkünlüyünə əmin idik, amma təsəvvürümüzə gətirə bilmirdik. Küçə musiqiçilərinin həyatı, yaşam tərzi, düşüncələri də eynilə marağımda olub. Necə ki sinif müəllimimə qeyri-adi baxmışam, sinifdən kənar vəziyyətini təsəvvür etməmişəm, küçə musiqiçilərinə də eynilə qeyri-adi yanaşmışam. Onların çoxu adlarını gizlədirlər, söhbətdən yayınırlar. Bu da ayrı müəmmadır. Dəfələrlə keçidlərdə peşəkar ifalar dinləmişəm: "Bəs niyə bura ilə məhdudlaşırlar?" Məsələnin bir özəlliyə də elə bundadır; əgər keçidlərlə məhdudlaşmasaydılar, həmin musiqiçilər haqqında belə heyranlıqla danışa bilməzdik, ani olaraq problemlərdən arınıb zövq almazdıq.

Ötən gün 132 nömrəli məktəbin qarşısından "İçərişəhər" metrosuna adlamaq üçün keçidə endim. Pilləkənlərlə aşağı düşdükcə musiqi səsi yaxınlaşırdı. 23-26 yaşlarında bir oğlan tarda ifa edirdi. Melodiyanı eşidən kimi öz-özümə pıçıldadım: Xudayar təsnifi... Həmin an beynimdən nə "Vətən yaxşıdır" ifadəsi, nə müəlliflərin ismi keçdi. Xudayarın ifası qulağımda cingildədi, sürəti gözümdə canlandı. Addımlarımı yavaşlatdım. Gözümü ifaçının gözlərinə zillədim. Dolmuşdu, gözü yol çəkirdi, boğazında düyünləyən qəhərdən çətinliklə udqunurdu. Ona baxmağımın fərqinə varıb başını mənə tərəf çevirdi. Eynilə mənim də doluxsunmağımı sezdi. Əlimdə "525-ci qəzet" var idi. Qəzetləri görüb daha ürəklə ifa eləməyə başladı: məncə, musiqini duymağımı hiss eləmişdi. Amma Xudayar təsnifi o qədər dastanlaşıb, iliyimizə, ruhumuza hopub ki, ifanın həssaslığını duymaq üçün musiqi biliyinə, xüsusi duyuma ehtiyac yoxdur. Nədənsə ifa yekunlaşdıqdan sonra yaxınlaşmağa ürək eləmədim, çəkindim. Əslində, bu, yazı üçün yaxşı material ola bilərdi. Amma elə bildim ki, dialoq qursam, bütün sirr pozulacaq, ülvilik itəcək. Xətainin "Dəhnamə"sindəki Aşiq çox zülmdən sonra Məşuqənin hüzuruna gedir. Amma məşhur "Qal imdi" rədifli qəzəlini deyib ruhən qovuşmaqla kifayətlənir, maddi aləmin ehtiyacına boyun əymir. Mən də o Aşiq misalı, təfərrüata varmadan aralandım. Uzaqlaşdıqca geri dönüb ifaçıya baxırdım. Oğlan tarı sinəsinə sıxıb lal, amma əslində, hıçqırtılı baxışları ilə məni yuxarı qalxana qədər müşayiət elədi...

"Vətən yaxşıdır"ın gerçək tarixçəsi" adlı yazıda "Xudayar" təsnifi kimi yaddaşlara həkk olan mahnının orijinal mətni barədə ətraflı yazmışam. Elə müəllifli mahnılar var ki, onlar müəyyən hadisə ilə xəlqiləşir. Folklor nümunələri çoxvariantlıdır, məsələn, bir nağılın, bayatının müxtəlif versiyaları ola bilər. Amma bu, müəllifli ədəbiyyatda keçərli deyil. Maraqlıdır ki, şəhid Xudayar Yusifzadənin ifası "Vətən yaxşıdır" mahnısını "Xudayar" təsnifinə çevirdi. Şəhidimiz sözləri bir az dəyişik oxumuşdu. Bu gün xalqımız da həmin mahnını Xudayarın oxuduğu kimi, onun ifa elədiyi sözlərlə zümzümə edir. Azərbaycanın həm qürurlu Zəfərini, həm də bu Zəfərin xəmirini yoğuran acı kədəri özündə ehtiva edən "Xudayar" təsnifi folklor nümunələritək xəlqiləşdi, milli kodlarımıza əlavə olundu.

Keçiddən çıxıb üzü "Azneft" tərəfə irəliləyirdim. Muğam mərkəzi tərəfə keçmək üçün yenidən keçidə enməli oldum. Bu dəfə akustik gitara səsi eşidilirdi. Eldar Mansurovun şah əsəri olan "Bayatılar" mahnısı ifa olunurdu. Mahnının sözləri yadıma düşdü:

Ürəyimdə ayaz var,

Nə qış gedib, nə yaz var.

Oyatma bənövşəni,

Kol dibində ayaz var.

Yenidən "Xudayar" təsnifini, Xudayar Yusifzadəni xatırladım. Xudayar və onun timsalında canını Vətənə qurban verən qəhrəmanların itkisi ürəyimizə elə bir ayaz gətirdi ki, əlacım olsa, sazaq gələn bütün pəncərələri bərk-bərk bağlayardım. Amma bu ayaz yurdumuzun işığını söndürmədi, daha gurlaşdırdı.

Hələ saysız keçidlərlə neçə-neçə yollara, izlərə qovuşacağıq. Hələ neçə nəğmə bu keçidlər uzunu qəlblərə dolacaq. Amma tanış izlərin yeri köhnəlməyəcək, xatirələr həmən qalacaq...

Nadir YALÇIN

525-ci qəzet.- 2021.- 29 iyul.- S.8.