Misir ehkamları: açılmamış səhifələr

PROFESSOR MİSİR MƏRDANOVUN "BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ" KİTABINI OXUYARKƏN...

Görkəmli alim və ictimai xadim, AMEA-nın müxbir üzvü Misir Mərdanovun "Bakı Dövlət Universiteti" kitabı indiyədək bu mövzuda yazılmış kitablardan bir çox məziyyətlərinə görə fərqlənir.

Zənginlik və obyektivlik, hərtərəflilik və dolğunluq, tərəfsizlik və reallıq, səmimiyyət və oxunaqlıq, orijinallıq və istinadlar, müdriklik və sadəlik doğma universitetə sonsuz məhəbbətdən, sayğı və sevgidən, torpağa bağlılıqdan, yüksək vətəndaş məsuliyyətindən doğulmuşdur. Ali vəzifədən sonra böyük nüfuzunu qoruyub saxlayan nadir adamlardan biri olan Misir müəllim bu kitabı yazmasaydı da, indiyədək etdiyi işlərə, gördüyü nəcib əməllərə, yazdığı kitablara görə (4 cildlik "Azərbaycan təhsil tarixi", "Azərbaycan Respublikasının Dövlət Rəmzləri", "Azərbaycan Təhsil nazirləri", "1920-ci ilədək ali məktəblərdə oxumuş azərbaycanlılar", "Azərbaycan riyaziyyatçıları" və digər onlarla başqaları),təhsilimizin ən ağır illərində "qızıl orta"nı taparaq onu burulğanlardan, çətinliklərdən, böhranlardan çıxarmağı bacaran gəmi kapitanı kimi tariximizdə qalacaq. Ancaq istirahət etmək imkanlarını kənara qoyub, dostlarının, uşaqlarının dediyi "sənin nəyinə lazımdır?" sualını "qulaqardına vurub", şair demişkən, "yanmayıb ömrünün iki ilinə", belə bir fundamental kitabı ərsəyə gətirib. Professor Misir Mərdanov bir neçə səbəbdən bu kitabı yazmağı özünə borc bilib. Birinci növbədə ömrünün 60 ilə yaxın hissəsini - tələbəlikdən rektorluğa kimi bütün pillələrdə (tələbə, aspirant, assistent, baş müəllim, dosent, professor, dekan müavini, kafedra müdiri, prorektor, rektor) keçirdiyi Bakı Dövlət Universitetini, necə deyərlər, 4D formatı ilə "əlinin içi kimi tanıdığı" və elə o qədər də sevdiyi üçün ən yaxşısını və düzünü o, yaza bilərdi. İkincisi, Misir müəllim o qədər müdrik, o qədər humanist və ədalətli adamdır ki, onun bu dünyada kimdənsə narazılığı, incikliyi, heç kəslə ədavəti yoxdur və ondan əvvəlki bəzi müəlliflər kimi, kimisə "bəyənmədiyinə", kimdənsə xoşu gəlmədiyinə görə haqqında məlumat verməsin, yaxud şəklini çıxarsın, ya da siyasi don geyindirsin, belə şey olmayıb, hamıya eyni prizmadan, tarixi ədalət prinsipi ilə baxıb. Üçüncüsü, Misir Mərdanov 1964-cü ildən BDU-dadır və o vaxta qədərki keşməkeşli tarixi müəllimlərindən, şahidlərdən eşitmək (və əsas da yadda saxlamaq) şansından yetərincə yararlanıb, 60-cı illərdə universitetdə işləyən (birinci olmasa da, ikinci nəsildən üzü bəri) tarixi şəxsiyyətləri şəxsən görüb və ünsiyyətdə olub. Ondan sonrakı şəxsiyyətlərin yetişməsinin şahidi olub, baş verən mühüm hadisələrin, yazılan tarixin isə, bir çox hallarda hətta iştirakçısı olub. Maraqlı taleyi ona BDU-nun, demək olar ki, bütün korpuslarında bilavasitə olmaq şəraiti yaradıb, oxumağa İstiqlaliyyət küçəsindəki binada başlayıb, 1965-ci ildəYasamaldakı indiki əsas binanın açılışında 1-ci kurs tələbəsi kimi, 2008-ci ildə Yeni tədris korpusunun açılışında təhsil naziri kimi iştirak edib. Bütün bu yazılanlar və yazılmayanlar ona mənəvi haqq verib ki, bu kitab yazılsın!

Kitabın yalnız mündəricatı onun nə qədər yüksək peşəkarlıqla, sevgi və həssaslıqla yazıldığını göstərir: Ürfan çırağı, İkinci nəfəs, Şimal küləkləri sərtləşir, Döyüşən təhsil, Genişlənən üfüqlər və sair. Maraq yalnız bu adlarda deyil, onların tarixi faktlarla, 50 müxtəlif kitabdan yararlanmaqla, yüzlərlə şahidin fikirlərinə istinadla zənginləşdirməkdədir. Mən elə zənn edirdim ki, ömrümün böyük hissəsini həsr etdiyimə, bu şərəfli tarixlə bağlı bir neçə kitabın ərsəyə gəlməsində və buna həsr olunmuş üç filmin yaranmasında yaxından iştirak etdiyimə görə universitetimizin tarixini yaxşı bilənlərdən biriyəm. Misir müəllim növbəti dəfə məni təəccübləndirib heyrətdə qoydu ki, hələ bilmədiyimiz nə qədər həqiqətlər var imiş. Professor Misir Mərdanov kitabda dəfələrlə qeyd edir ki, Bakı Dövlət Universitetinin tarixi ölkəmizin tarixi ilə həmahəngdir və bu tarixi bilmək, elə Azərbaycanın tarixini bilmək qədər maraqlı və zəruridir. Respublikamızın tarixində olan ağ ləkələr BDU-nun tarixində də mövcuddur və hər dəfə belə fundamental araşdırmalar bu ləkələrin sayını və ölçüsünü azaldır. "Ürfan çırağı" kimi dəqiq və bir qədər də romantik ad qoyduğu birinci fəsildə Misir müəllim universitetin yaranma yolunda gedən gərgin mübarizələri, siyasi və şəxsi səbəbləri, tarixi zərurəti və tale oyunlarını, bu yoldakı fədakarlıqları və çətinlikləri böyük ustalıqla, həm də arxiv materialları əsasında, elmi dəlillərlə açıqlayır. Bu cahanşümul hadisənin banilərinin Bakıda universitet açılmasını heç cür qəbul etməyən ermənilərlə, 6-7 aydan sonra hakimiyyətə gəlməyi planlaşdıran və Universitet açılmasını da öz hökumətlərinin tarixinə yazmaq istəyən bolşeviklərlə, dünyəvi elmlərin öyrənilməsini kafirlik hesab edən yerli mövhumatçılarla, bu işə pul xərcləmək istəməyənlərlə və daha kimlərlə mübarizə apara-apara qurduqları Universitetin ən çətin məqamlarda da ayaqda durması, tarixin sınaqlarından üzüağ çıxması kitabda fəsil-fəsil yazılıb.

Maraqlıdır ki, XX əsrin 70-ci illərinə kimi BDU-nun tarixi ilə bağlı, demək olar ki, heç bir kitab yazılmamışdı və Xəlil Əlimirzəyevin 1969-cu ildə rus dilində (!!!) yazdığı "Azərbaycan Dövlət Universiteti 50 ildə" adlı kitab ilk hesab edilə bilər. Bu kitabda da, 1929-cu ildə Aleksandr Makovelski tərəfindən qələmə alınmış "Lenin adına Azərbaycan Dövlət Universiteti, birinci onillik" adlı kitabçada olduğu kimi, universitetin yaranması bolşevik hərəkatının nəticəsi, Sovet siyasətinin məhsulu kimi təqdim olunur. Bildiyimiz kimi, A.Makovelski bu kitabı BDU-nun ilk rektoru olmuş və hər şeyi olduğu kimi deyən (buna görə bir çox cəzalarla rastlaşan) Vasili Razumovskinin 1922-ci ildə yazdığı "Bakıda universitetin təsis edilməsi" kitabını "ləkələmək" üçün yazmışdı, nəticədə isə sonuncu kitab uzun onilliklər yasaq edilmiş, həqiqətlərin üzərinə tor çəkilmişdi. Professor Misir Mərdanov həmin tor pərdəni götürə bilib, dövrün həqiqətlərini arxiv materialları, dəqiq mənbələr hesabına açıqlayıb və həm də bu işin öhdəsindən böyük məharətlə gəlib.

Kitabda BDU-ya qısa müddətə rəhbərlik etsələr də, indiyədək heç bir kitabda rektor kimi adı verilməmiş İvan Şirokoqorov, Abdulla Yusubov, Hüseyn Quliyev, Bəhram Əsgərov, Firudin Qurbanov kimi görkəmli şəxsiyyətlərin, həmçinin, universitetdə çalışmış və öz sahələri üzrə elm tarixində iz qoymuş, ancaq "nədənsə" unudulmuş dəyərli ziyalıların adlarının və haqlarında məlumat verilməsi tarix baxımından çox əhəmiyyətlidir.

Bu çox dəyərli kitabda ilk dəfə BDU-nun 60 və 70 illik yubileyləri ilə bağlı məlumatlar verilir. 1989-cu ildə ermənilərin törətdiyi separatizm nəticəsində ölkədə baş verən hərbi və siyasi gərginliklə bağlı 70 illik yubileyin qeyd edilməməsi, tarix kitablarında bu yubileyin üstündən sükutla keçilməsi başa düşülən olsa da,1979-cu ilə təsadüf edən 60 illik yubiley barədə heç bir kitabda məlumatın olmaması bir qədər qəribə görünürdü. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bütün bu tarixlərin canlı şahidi olan professor Misir Mərdanov yadında qalan həmin hadisələri qəzet səhifələrindən, arxiv sənədlərindən axtarıb tapıb və ilk dəfə Azərbaycan oxucusu həmin yubileylər, onların dəqiq tarixi, təşkilat komissiyaları, mükafatlandırılanlar və digər önəmli məlumatlar haqda bu qiymətli kitabdan oxuya biləcəklər.

Daha bir ilk odur ki, Misir müəllim gərgin araşdırmalar, axtarışlar nəticəsində BDU ilə bağlı bütün əsas sənədləri, Fərman və Sərəncamları, Qərar, Qətnamə və Əsasnamələri tapıb və onları bu kitabda ardıcıllıqla çap edib. Bununla da Misir Mərdanovun "Bakı Dövlət Universiteti" kitabı gələcək nəsillər üçün həm də bir arxiv toplusuna, elmi məlumat mənbəyinə çevrilib. Mövzular üzrə müxtəlif foto şəkillərin verilməsi, həmin fotoların bir çoxunun ilk dəfə işıq üzü görməsi də kitabın xüsusi məziyyətlərindən sayılmalıdır.

İlk dəfə olaraq professor Misir Mərdanov BDU divarları arasında baş verən ən mühüm hadisələri, ölkədəki siyasi proseslərə universitetin münasibətini, bəzi hallarda əks reaksiyasını, buradakı rezonansı, həssaslığı, sərtliyi və humanistliyi, nəticə etibarı ilə bütün gərginliklərin ali məqsədə - milli mənafelərin qorunmasına həsr olunduğunu qələmə alıb. Kitabı oxuduqca, pillə-pillə inkişaf edən universitetdə yaranan elmi məktəblər, intensiv pedaqoji proses, formalaşan şəxsiyyətlər, qurulan tədris mexanizmi, mürəkkəb və təkrarsız hadisələr göz önündə canlanır. Misir müəllimin kitabında xalqın min illik arzuları kimi pöhrələnib 1919-cu ildə ilk çiçəklərini açan möhtəşəm bir ağaca bənzəyən Bakı Dövlət Universitetinin tədricən böyüməsi, şaxələnməsi, kökləri ilə bu torpağa bağlanıb yüksəlməsi, 100 il vicdanla, namusla xalqına xidmət etməsi, yeni nəsilləri öz kölgəsində bəsləməsi sevgi ilə işıqlandırılır. Ürək ağrısı ilə sınaq dövrləri səhifələnir: ona daş atanlar, ayağını dartanlar, başından basmaq istəyənlər xatırlanır, 1930-da bağlanması, 37-də rektorları da daxil olmaqla alimlərinin güllələnməsi, 41-də tələbələri qarışıq rektorun müharibəyə - güllə qabağına göndərilməsi, 5 dəfə adının dəyişdirilməsi xatırlanır, ancaq qayəsi, əqidəsi, əsas missiyasının dəyişmədiyi qırmızı xətlə vurğulanır: o, yaşayaraq milli ziyalı təbəqəsini formalaşdırdı, elmin, təhsilin bünövrəsini yaratdı, alimlər ordusu yetişdirdi, elmi məktəblər və ali təhsil şəbəkəsi qurdu, ən əsası isə - ən çıxılmaz vəziyyətlərdə də millətin ruhunu ölməyə qoymadı!

Bəli, professor Misir Mərdanov bu kitabında açılmamış bir çox səhifələrə çıraq tutur, bilmədiyimiz (və ya bilib qələmə almadığımız) dəyərli və zəngin tarixi məlumatları dərin mühakiməsinin süzgəcindən keçirib tutarlı ehkamları ilə bizə çatdırır. Misir müəllim bu kitabla hadisələri əksəriyyətinin şahidi və iştirakçısı kimi Bakı Dövlət Universitetinin keçmişi ilə bu günü arasında bir növ körpü rolunu oynayıb, olayları bir-birinə bağlayıb, xalqın və ölkənin həyatının ayrılmaz parçası olan BDU-nun şərəfli tarixinin ən maraqlı salnaməsini yaradıb.

Bu körpünün hələ uzun onilliklər xalqa xidmət etməsi arzusuyla...

Fikrət ŞİRİYEV

BDU-nun dosenti

525-ci qəzet.- 2021.- 15 iyun.- S.17.