Mətbuatla bağlı mövzulara
Əvəz Sadıq baxışı
Əvəz
Sadıq imzası ilə geniş tanınan Əbülfəz
Əli oğlu Sadıqov (1898-1956) Azərbaycan ədəbiyyatı
və mətbuatı tarixində nasir, tərcüməçi
və jurnalist kimi özünəməxsus iz buraxan
yaradıcı şəxsiyyətlərdəndir. Ə.Sadığın fəaliyyəti daha çox mətbuatla bağlı olmuş, publisistika isə onun yaradıcılığının
mərkəzində dayanmışdı. "Kommunist",
"Şərq qapısı",
"İnqilab və mədəniyyət", "Şərq
qadını", "Vətən
yolunda" və
"Kirpi"
kimi mətbuat orqanlarındakı müxbir,
məsul katib və redaktorluq fəaliyyəti bu qənaətimizi əsaslandıran
faktlardır.
Ə.Sadıqın publisistik yaradıcılığa
başlaması həyatının
Naxçıvan mərhələsinə
təsadüf edir. O, 1923-cü ildən
1928-ci ilədək, yəni
Azərbaycan Dövlət
Pedaqoji İnstitutuna qəbul olunanadək öz publisistik yazılarını daha çox Naxçıvanda
nəşr olunan
"Şərq qapısı"
qəzetində dərc
etdirmişdi.
Ə.Sadığın 1923-1928-ci illərdə
"Şərq qapısı"ndakı
yazıları "Ə.Sadıq
Ordubadi", "Ə.Sadıqov
Ordubadi", "Müəllim
Ə.Sadıq Ordubadi",
"Müəllim Ə.Sadıq",
"Ə.Sadıq",
"Ə.S.Ə." və
"Ə.S." imzaları ilə dərc olunmuşdur. Həmin illərdə Ə.Sadığın
"Şərq qapısı"nda
dərc olunan 25 yazısını aşkara
çıxarmışıq. Bu yazıların əksəriyyəti "Şərq qapısı"
qəzeti və onun müxbirlərinin vəzifələri, Naxçıvanda
teatr və maarif işləri, təhsil məsələləri,
ədəbiyyat cəmiyyətlərinin
təşkili mövzularına
həsr olunmuşdur.
Ə.Sadığın "Şərq
qapısı" qəzetinin
1923-1927-ci il nömrələrində
qəzetin nəşri
və onun müxbirlərinin vəzifələri
haqqında "Qəzetəmizin
yazı və mətbuat tarixinə bir nəzər", "Qəzetəmiz və məktəb", "Müvəffəqiyyət",
"Kənd təsərrüfatını
mədəniləşdirmək işində müxbirlərin
vəzifəsi", ""Şərq qapısı"nın
getdiyi və gedəcəyi yol" adlı beş məqaləsi dərc olunmuşdu. Bu məqalələr
yüksək peşəkarlıq
səviyyəsində yazılıb.
Məqalələri oxuduqca
hiss olunur ki, müəllif dünya və Azərbaycan mətbuat tarixinə yaxından bələddir və bu bələdliyindən
istifadə edərək
hətta mətbuatla əlaqəsi olmayan oxucuların da diqqətini cəlb etməyə, xüsusilə
"Şərq qapısı"
qəzetinın oxunması
və geniş dairədə yayılmasına
səy göstərir.
Bu baxımdan müəllifin "Qəzetəmizin
yazı və mətbuat tarixinə bir nəzər" adlı məqaləsi diqqətəlayiqdir. Məqalədə
əvvəlcə oxucuların
diqqəti mətbuatın
əhəmiyyətinə yönəldilir,
sonra isə müəllif sözü
"Şərq qapısı"
qəzetinin nəşri
və onun yaşaması üçün
köməyə ehtiyacı
olmasının üzərinə
gətirir: "Naxçıvan
ölkəsi isə yalnız iki aydan bəri qəzetə intişarına
əhəmiyyət verməyə
başlamışdır.
"Füqəra səsi",
"Gənclər həyatı",
"Şərq qapısı"
namları ilə qəzetlər intişarına
ümmət göstərilmişdir.
Əhalinin maddi və mənəvi köməyi
görülmədiyində gənc ikən qapanmışlar. Şimdi ikinci
kərə "Şərq
qapısı" yaradılır.
Bu yaradılmış qəzetə hər vətəndaşımızın və ziyalılarımızın
həmiyyətinə möhtacdır".
Əvəz Sadıq — Vikipediya
Ə.Sadıq "Şərq qapısı"na həsr etdiyi yazılarında o vaxt Naxçıvanda yeganə mətbuat orqanı olan bu qəzetin əhəmiyyətindən və
təsir gücündən
də bəhs etməyi vacib sayırdı. Onun fikrincə, "Şərq qapısı"
"cümhuriyyətimizin həm
"Kommunist"i, həm
"Raboçi"si, həm
"Gənc işçi"si,
"Şərq qadını"
olaraq bütün başqa qəzetə və məcmuələrə məadil
sayılır ki, bunlar Azərbaycan dairəsində
oynadığı rolları
Naxçıvan dairəsində
"Şərq qapısı"
kəndisi təklikdə yapır".
"Şərq qapısı"nın 100-cü nömrəsinin
çıxması münasibətilə
yazdığı "Müvəffəqiyyət"
adlı məqaləsində
Ə.Sadıq qəzetin
qazandığı uğurlardan
söz açır və bu uğurları
qoruyub artırmaq üçün vətəndaşların
köməyinə ümidvar
olduğunu bildirirdi:
"Yüz nömrədə
qəzetimiz müxtəlif
şəkillərdə olaraq
birisi o birisindən daha islah edilmiş,
daha müntəzəm
bir surətlə çıxacağına olan
ümidini imdidən təmin ediyor. Gözlənilən ümidi əldən
qaçırmamaq üçün
ölkəmizin bütün
vətəndaşlarının var qüvvələri ilə çalışmaqları
lazımdır".
O, 1927-ci ildə dərc etdirdiyi "Şərq qapısı"nın getdiyi
və gedəcəyi yol" adlı məqaləsində isə
qəzetin redaktoru kimi bu mətbuat
orqanının taleyi barəsində öz arzularını belə ifadə edirdi: "Şərq qapısı"
ölkəmizin hər
tərəfində oxunmalı,
hər tərəfini
öz sütunlarında
göstərməlidir. Bunun üçün...
qəzetəmizin tirajını
mindən üç minə qədər qaldırmaq və "Şərq qapısı"
ətrafında həqiqi
müxbirlər ordusu toplamaq yolunda çalışmalıyıq".
1920-ci ildən sonra yeni yaranmış ictimai-siyasi və ideoloji şəraitdə
Azərbaycanın mərkəzi
və digər regionlarında olduğu kimi, Naxçıvanda da ibtidai, orta
və peşə məktəblərinin, texnikum
və ali tədris müəssisələrinin
yaradılmasına və
fəaliyyətinin təmin
edilməsinə xüsusi
diqqət yetirilirdi. 1920-1927-ci illərdə Naxçıvanda yaşayan
Ə.Sadıq da bu proseslərin fəal iştirakçılarından
biri olmuşdur. Onun 1923-cü
ildən 1927-ci ilədək
"Şərq qapısı"
qəzetində maarif və təhsil məsələlərinə həsr
olunan səkkiz məqaləsi dərc olunmuşdur.
Ə.Sadıq belə bir qəti fikirdə idi: "Ölkədə bir sevimli şeyimiz
vardır ki, o da məktəblərimizdir.
Bütün gələcək arzularımız yalnız
ondan gözlənilir".
"Həmkarlar ittifaqı
və mövhumat məsələsi" adlı
məqaləsində isə yazırdı
ki, mövhumat və dini fanatizm
"xalq xəstəliyidir",
"ondan ancaq xalqın öz oğlanlarının vasitəsi
ilə qurtarmaq olacaqdır". Bunun üçün "vətənin gözəlliyini
arzu edən hər bir həmkarlar
ittifaqı üzvü
xalqı mövhumatdan
uzaqlaşdırıb maarif-mədəniyyətə
dəvət etməkliyə
çağırmalıdır".
Onun "Mühüm bir vəzifə",
"Qəzetəmiz və
məktəb", "Müəllimlər
qurultayı qarşısında",
"Məktəb muzeyləri
haqqında", "İctimaiyyat
müəllimlərinin müşavirəsi",
"Altıncı şuralar
qurultayı və maarif məsələləri"
adlı məqalələrində
dörd məsələyə
xüsusi diqqət yetirilir: məktəblərin
maddı-texniki bazasının
yaradılması və
möhkəmləndirilməsi; yeni proqram, dərslik
və tədris vəsaitlərinin hazırlanması;
səriştəli müəllim
kadrlarının yetişdirilməsi;
tədrisin yeni üsullarla təşkili.
Maarif işləri
və təhsil məsələlərinə aid yazdığı məqalələrinin
təhlili onu təsdiqləyir ki, Ə.Sadığın "Şərq
qapısı" qəzetinin
maarifçilik ruhunun formalaşması və inkişafında da özünə məxsus payı vardır.
Ə.Sadığın 1923-1927-ci illərdə "Şərq
qapısı" qəzetində
teatrla bağlı məqalələri də
dərc edilmişdi. Onun
"Teatro nədir?",
"Ordubad teatrosu",
"Qaplan paşa",
"Azərbaycan aktyorları
Naxçıvanda" adlı
məqalələri nəzəri
səviyyəsi və
Naxçıvan teatr mühitini işıqlandırması
baxımından indi də öz əhəmiyyətini
itirməyib. Bu baxımdan müəllifin
1923-cü ildə qəzetin
iki nömrəsində
ardıcıl olaraq dərc olunan "Teatro nədir?" adlı məqaləsi daha çox diqqəti cəlb edir. Məqalədə narahatçılıqla qeyd olunur ki,
mədəni millətlərdə
məktəb qədər
əhəmiyyətli sayılan
teatr "bizlərdə
oyuncaq yerində sanılır". Məqalənin sonunda Ə.Sadıq Naxçıvan şəraitində
teatra diqqətin artırılmasının vacibliyini
də vurğulayır.
Ə.Sadıq öz yazılarında Naxçıvan respublikasının ayrı-ayrı şəhər, rayon və kəndlərində mövcud olan teatrların fəaliyyəti ilə də maraqlanır, bu teatrların problemlərindən bəhs edir, nümayiş etdirdikləri tamaşalara rəyini bildirir, Azərbaycannın məşhur aktyor və aktrisalarının Naxçıvana qastrollarından söz açırdı. Bu baxımdan onun "Azərbaycan aktyorları Naxçıvanda" adlı məqaləsi maraq doğurur. Məqalədən aydın olur ki, 1927-ci ilin aprel ayında Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının bir qrup tanınmış sənətkarları Sidqi Ruhulla, Ülvi Rəcəb, Rza Təhmasib, Bağır Cabbarzadə, İsmayıl Hidayətzadə, Rza Əfqanlı, Məhəmməd Nuri, Aslan Tahirov, Məmməd Əlili, Əli Qurbanov, Məmmədvəli Vəlixanlı, Ağahüseyn Rzayev, Hacıməmməd Qafqazlı, Yeva Olenskaya, Panfiliya Tanailidi, Cəvahir xanım, Qəmər xanım və başqaları Naxçıvana qastrola gəlmiş və burada çox böyük ehtiramla qarşılanmışlar. Bunu müəllifin böyük səmimiyyətlə yazdığı aşağıdakı sətirlərdən duymaq çox da çətin deyil: "Bir həftədən artıqdır ki, Naxçıvan Bakı olmuşdur. Türk, fransız, ingilis, rus, alman həyatından alınmış dünya teatrının inciləri Naxçıvan şəhərində nümayiş etdirilir. Naxçıvanda hər gün, hər yerdə teatr haqqında mübahisələr və söhbətlər edilir... Aktyorlara küçədə rast gələn hər kəs deyir: "Xoş gəlmisiniz, yenə də gəlin!"
Ə.Sadıq Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının Naxçıvana qastrolu zamanı burada nümayiş etdirilən "İki yetimə", "Müfəttiş", "Qaçaqlar", "Hamlet", "Otello", "Tələbələrin kələyi", "Hacı Qara", "Ölülər" tamaşaları haqqında orijinal və maraqlı mülahizələrini bildirməklə yanaşı, yuxarıda adları çəkilən sənətkarların ifa etdikləri Kefli İskəndər, Mir Bağır ağa, Hacı Həsən, Cəlal, Əsgər bəy, Kərbəlayi Vəli, Bobçinski, Qrafinya, Otello, Yaqo, Osip kimi obrazların tamaşaçıların şüurunda dərin iz buraxdığını da vurğulayır.
Məqalənin məzmunundan çıxan ümumi nəticə budur ki, Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının Naxçıvana qastrolu zamanı göstərilən tamaşalar burada ədəbi-mədəni mühitə yeni ab-hava gətirmiş, Naxçıvan teatrının gələcək fəaliyyəti və inkişafına özünə məxsus töhfələr vermişdir.
Naxçıvanda ədəbi təşkilatların yaradılmasında həmişə fəallıq nümayiş etdirən Ə.Sadıq "Qızıl qələm" ədəbiyyat Cəmiyyəti" adlı məqaləsini bu təşəbbüsün həyata keçirilməsi məsələsinə həsr etmişdir. Müəllifin fikrincə, bu cəmiyyət gələcəkdə "ədəbiyyatı... köhnə və quru şəkildən çıxararaq bugünkü işçi-kəndlilərin ruhunu oxşayan həyati bir şəklə salacaqdır". Şübhəsiz ki, o dövrün ideoloji tələblərinin təsiri ilə irəli sürülən bu iddia yanlış idi.
Naxçıvan Muxtar
Respublikası Ali Məclisi Sədrinin
"Şərq qapısı" qəzetinin 100 illik yubileyinin qeyd olunması barədə" 2021-ci il 1 iyun tarixli
Sərəncamı bu mətbu orqanın muxtar respublikanın ictimai-siyasi,
sosial inkişafı və
jurnalistikanın inkişafındakı xidmətlərinin yeni müstəvidə və daha
əhatəli tədqiq olunmasına genişimkanlar
açır. Ə.Sadığın "Şərq
qapısı"na aid yazıları da həmin qəzetin nəşrə
başlaması və ilk illərinin inkişaf yolu haqqında tədqiqatçılara
dəyərli məlumatlar verən mənbə kimi elmi əhəmiyyətə
malikdir.
Fərman
XƏLİLOV
AMEA
Naxçıvan Bölməsi Əlyazmalar Fondunun baş
direktoru, filologiya üzrə elmlər doktoru
525-ci qəzet.- 2021.- 22 iyun.- S.14