Mirzə Kazımbəy xristianlığı necə qəbul etmişdi?

Elm tarixinə "rus şərqşünaslığının patriarxı" (İ.Berezin) kimi daxil olan soydaşımız, islam Şərqinə dair onlarla əsərin və dilimizin ilk elmi qrammatikasının müəllifi kimi tanınan professor, Rusiya EA-nın müxbir üzvü, türkoloq, iranşünas və ərəbşünas alim Mirzə Kazımbəy (1802-1870) haqqında eşidənlərin böyük əksəriyyətinin alimlə bağlı əsas bilgisi onun xristianlığı qəbul etməsidir.

Bəs bu necə, hansı şəraitdə baş vermişdi?

Hər şey atası, Dərbənd şeyxülislamı Hacı Qasım bəyin (?-1838) Rusiya əleyhinə fəaliyyətdə şübhəli bilinib Həştərxana sürgün edilməsindən başlanmışdı.

"1820-ci ildə atam digər məhkumlarla birlikdə hərbi gəmidə Həştərxana yola salındı”, - deyə Mirzə Kazımbəy sonralar həmin kədərli günlərin ayrı-ayrı təfərrüatlarını xatırlayaraq yazırdı. - “1821-ci ilin sonlarında mən də ora gəldim. O vaxt artıq 18 yaşım tamam olmuşdu. Valideynimin evində Asiya kursu üzrə təhsilimi başa vurmuşdum". Məhəmməd Əli sürgününün məhrumiyyətlərini atası ilə bölüşmək, imkanı daxilində ona maddi və mənəvi yardım göstərmək istəyirdi. Özbaşınalığın qurbanı olduğuna görə ruhdan düşüb ümidsizliyə qapılan qoca atasını qürbətdə tək qoymağı ağlına da gətirmirdi. Odur ki, mümkün qədər tezliklə özünü Xəzərin qarşı sahilinə, islam mənbələrində hələ də Hacı-Tərxan adlandırılan qələbəlik quberniya şəhəri Həştərxana çatdırmağa tələsirdi. Doğma Dərbənddən, ata evindən, dostlardan ayrılmağın çətinliyini anlasa da, övladlıq borcunu yerinə yetirməyin vacib olduğunu bilirdi.

XIX əsrin ilk onilliklərində Həştərxan Rusiyanın nisbətən inkişaf etmiş, mədəni əyalət mərkəzlərindən sayılırdı. 1555-ci ildə Kazan, növbəti ildə isə Həştərxan xanlıqlarının işğalı nəticəsində Rusiyanın tərkibinə daxil edilən liman şəhəri tarix etibarı ilə Dərbənd qədər qədim olmasa da, əlverişli coğrafi mövqeyinə görə Dərbənddən daha gur və gediş-gəlişli idi. Uzun müddət Rusiyanın Yaxın Şərq ölkələri ilə iqtisadi-ticarət və siyasi-diplomatik əlaqələri Həştərxan vasitəsi ilə həyata keçirilmişdi. Şəhərdə müxtəlif millətlərin, fərqli dini konfessiyaların nümayəndələrinə təsadüf etmək olardı. Rus və tatarlarla yan-yana burada İran, türk, Hindistan, Dağıstan, kalmık, noqay, yəhudi tacirləri də alver edir, illərlə Həştərxanda yaşadıqları üçün şəhərin müxtəlif səmtlərində tədricən öz məhəllələrini salır, kilsə, məscid, sinaqoq və məktəblərini tikirdilər.

XIX əsrin əvvəllərində hətta imperiyanın bir çox böyük şəhərləri üçün də əlçatmaz olan klassik kişi gimnaziyası Həştərxanda 1806-cı ildən fəaliyyət göstərirdi. Həştərxan Rusiyanın Aşağı Volqaboyundakı əyalət mərkəzləri içərisində Kazandan sonra öz mətbuat orqanı olan ikinci şəhər idi. Gimnaziyada isə ruslar və almanlarla birlikdə Qafqazdan, Volqaboyundan, daxili quberniyalardan, hətta Kalmık çöllərindən gəlmiş gənclər təhsil alırdı. Şəhərdəki yeganə orta təhsil müəssisəsinin spesifik cəhətlərindən biri də burada Şərq dillərinin öyrədilməsi idi. Necə deyərlər, bu, zamanın hökmü idi. Yaxın və Orta Şərq bazarlarına, Hindistana yol tapmağa çalışan rus ticarəti bu xalqların dillərini, tarixlərini bilən, adət-ənənələrinə bələd olan tərcüməçi kadrları tələb edirdi. Ölkənin həmin tələbini qismən Həştərxan gimnaziyası ödəyirdi.

Gimnaziyanın müəllimləri içərisində əslən Azərbaycan türkü olan Mirzə Abdulla Vəzirov (1771-1833) da var idi. 1809-cu ildə fars dilinin tədrisi ilə bağlı məsələ qaldırılanda o, həmin vəzifəyə ən layiqli namizəd sayılmışdı. Aradan səkkiz il keçəndən sonra isə artıq gimnaziyada yalnız fars dilini deyil, həm də Azərbaycan və Anadolu türkcəsini tədris edirdi. Mirzə Kazımbəyin gələcək şərqşünas həmkarı, Kazan universitetinin professoru F.Erdman M.A.Vəzirovun Şərq dillərinə bələdliyini, elmi və pedaqoji fəaliyyətini yüksək qiymətləndirirdi. Mirzə Abdulla gimnaziya şagirdlərinin dərsliklərə ciddi ehtiyacını nəzərə alaraq 1828-ci ildə fars dilinin qrammatikası üzrə tədris vəsaiti hazırlamağa başlamışdı.

Şübhəsiz, Həştərxana ayaq basdığı ilk günlərdən şəhərin mədəni həyatı və yerli ziyalılarla maraqlanan Məhəmməd Əli birincilər sırasında həmvətəni M.A.Vəzirovla tanış olmuşdu. Aradan bir neçə il keçəndən sonra isə mühazirəçi kimi Kazan universitetində fəaliyyətə başlayanda həssas, bəlkə də prinsipial saydığı bir məsələdə onun təcrübəsindən yararlanmışdı.

Amma bu barədə bir qədər sonra...

1822-ci ildə isə artıq bir neçə ay Həştərxanda yaşayan Mirzə Məhəmməd Əlini hər şeydən artıq yad şəhərdə həyatlarını necə qurmaq, atasına necə kömək etmək məsələsi düşündürürdü. Hər şeyi adi bir təsadüf həll etdi. Vaxtı ilə evində olduqları keçmiş Dərbənd şeyxülislamının Həştərxana sürgün edildiyini eşidən missioner Uilyam Qlen ona baş çəkməyə gəlmişdi.

Bu tanışlığın bir neçə illik tarixi vardı.

Atasının böyük nüfuz qazandığı Dərbənddə təkcə oğlu kimi deyil, həm də gələcəkdə şeyxülislam kimi də onun varisi, davamçısı olmağa hazırlaşan gənc Məhəmməd Əlinin ilk baxışdan o qədər də əhəmiyyət vermədiyi, amma tezliklə həyatını kökündən dəyişəcək bir hadisə də baş vermişdi. 1819-cu ildə o, şotland missionerləri Uilyam Qlen və Con Mitçellə tanış olmuşdu.

İmperator I Aleksandrın 1805-ci ildə imzaladığı Din haqqında qanuna əsasən, ölkənin müsəlman və buddistlər yaşayan hissələrində, o cümlədən, Şimali Qafqazda sərbəst fəaliyyət göstərən Edinburq Missioner Cəmiyyətinin (Edinburgh Missionary Society) iki üzvü bir neçə günlüyə Dərbənddə dayanmışdı. Dərbənd şeyxülislamı ilə tanış olmaq və ehtiramlarını bildirmək üçün Hacı Qasım bəyin evinə gələn missionerlərin diqqətini onun 17 yaşlı, ağıllı və yaraşıqlı oğlu xüsusilə cəlb etmişdi. Müsəlman din xadimi ilə missionerlərin - başqa sözlə desək, islam əleyhdarlarının görüşü ilk baxışdan bir qədər qəribə təsir bağışlasa da, təəccüb doğurmamalıdır. Çarın müvafiq fərmanı var idi və müsəlmanların dini lideri olmasına baxmayaraq dövlət qulluğunda çalışan, məmur sayılan şəxs kimi Hacı Qasım bəyin missionerlərlə görüşməsi anlaşılan idi.

Fars və türk dillərini yaxşı bilən missionerlər uzun müddət Məhəmməd Əli ilə söhbət etmişdilər. Onun elmin müxtəlif sahələrində dərin biliyinə, mühakimə qabiliyyətinə heyran qaldıqlarını söhbətə daxili məmnunluq hissi ilə qulaq asan Hacı Qasım bəyə bildirdilər. O vaxta qədər Dərbənddən kənara çıxmayan, əsasən dini-sxolastik mahiyyətli kitablar oxuyan gənc Məhəmməd Əli də Avropanın qabaqcıl, mədəni ölkələrindən birindən - Şotlandiyadan gəlmiş qonaqlardan çoxlu yeni, maraqlı və qəribə şeylər öyrəndi.

Missionerlər peşələrinin tələb etdiyi qeyri-adi inandırma və həvəsləndirmə qabiliyyətinə malik olsalar da, onların söhbətlərinin çoxu yeniyetmə Məhəmməd Əliyə sadəcə uzun qış gecələrində qulaq kəsildiyi nağılları xatırladırdı. Dərbənd şeyxülislamının oğlu içində yetişdiyi mühitə çox bağlı idi. Bu mühit bütün qüsurları, hətta məhdudluğu, qapalılığı ilə ona yaxın və doğma görünürdü. Odur ki, missionerlərin Avropa ölkələrində təhsil, mədəniyyət, ictimai tərəqqi, azad fikir haqda danışdıqları Məhəmməd Əliyə ya o qədər inandırıcı görünmür, ya da ümumiyyətlə, diqqətini cəlb etmirdi. Atası kimi o da gələcək taleyini Dərbənddən və islama xidmətdən kənarda təsəvvürünə gətirmirdi.

Missionerlərlə söhbətlər təbii olaraq daha çox teoloji xarakter daşıyır və mübahisəsiz keçmirdi. Məsələ burada ki, müsəlman təhsilinin tam kursunu başa vurmaq ərəfəsində gənc Məhəmməd Əli islamın digər səmavi inanclardan üstünlüyünü sübuta yetirmək fikrinə düşmüşdü. Bu məqsədlə də M.P.Poqodinin xahişi ilə yazdığı tərcümeyi-halında göstərdiyi kimi, hələ Dərbənddə ikən mövcud dinlərin tədqiqinə girişmiş, ərəb dilində "İslamın həqiqiliyi və xristianlıqla iudaizmin yanlışlığı haqqında" adlı teoloji traktat üzərində işləməyə başlamışdı.

Həmin traktatın "Məhəmmədin peyğəmbərlik ləyaqəti Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədiddən ("Əhdi-Ətiq" - "Vetxiy zavet", "Əhdi-Cədid" - "Novıy Zavet") xrisitanlığın müqəddəs kitabı olan İncilin hissələri) aydın bilinir" adlı sonuncu fəsli Həştərxanda tamamlanmışdı. Missionerlərin Dərbənddə qaldığı müddət ərzində onlarda tez-tez mübahisəyə girişən Məhəmməd Əli sonralar etiraf edirdi ki, özünü "əsl fanatik" kimi aparır, "islamın müdafiəçisi olduğunu bir an da unutmurdu".

Hətta o, bir neçə dəfə sadəlövhcəsinə missionerlərə "islamın ilahiliyi fikrini təlqin etməyə" və onları "tutduqları yanlış yoldan çəkindirməyə" çalışmışdı. Lakin sözlərinin heç bir təsir göstərmədiyini hiss edib "ürəyində onların dinlərinə gizli nifrət bəsləməyə başlamış və nəyin bahasına olursa-olsun xristianlığın süqutuna çalışacağı barəsində özünə söz vermişdi".

Belə vaxtda əlinə Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə İsfahanda yaşamış məşhur ilahiyyatçı və fəqih Məhəmməd Bağır Məclisinin (1627-1699) ensiklopedik xarakterli "Bihar-ül-ənvar" ("Nur dənizi") əsəri düşmüşdü. Məclisi həmin traktatında İncildən çoxlu misallar gətirir, onların hamısını islamın və Məhəmməd Peyğəmbərin xeyrinə izah edirdi. Tövratı, Zəburu və digər dini kitabları orijinalda mütaliə etmək üçün Məhəmməd Əli hələ Dərbənddə yaşadığı dövrdə qədim yəhudi dilini öyrənməyə başlamışdı. Bir sözlə, gəncin taleyi, gələcək həyat yolu artıq sanki tam şəkildə həll edilmişdi. O, sözün həqiqi mənasında tam bir islam mübəlliği olmaq istəyirdi. Mirzə Məhəmməd Əlini tutduğu yoldan çəkindirmək imkansız görünürdü. Atasının iradəsi, ən çox da özünün istəyi ilə tezliklə Şeyx Məhəmməd Bəhreyninin rəhbərliyi altında təhsilini tamamlamaq və müctəhid adı almaq üçün İran və Ərəbistanın dini mərkəzlərinə yola düşməli idi.

Amma belə bir məqamda heç gözlənilmədən mömin şeyxülislam Hacı Qasım bəy Rusiya əleyhinə fəaliyyətdə suçlu bilinib həbs edilmiş, sonra da Həştərxana, sürgünə göndərilmişdi. Ailənin böyük oğlu kimi Məhəmməd Əlinin borcu atasının yanında olmaq, onun qayğısına qalmaq, qulluğunda durmaq idi. Taleyin qəribə təsadüfü nəticəsində Həştərxanda köhnə tanışları - şotland missiyasının üzvləri ilə yenidən görüşməli olmuşdu.

Görünür, onlar şeyxülislamın başına gələn işdən xəbərdar idilər. Odur ki, yad şəhərdə tək qoymamışdılar. Ziyarətinə getmiş, vəziyyəti ilə maraqlanmış, yardım təklif etmişdilər: "Doğrudur, o, indi kasıb adam sayılırdı”, - deyə Qlen xatirələrində Hacı Qasımbəylə yeni görüşündən söz açaraq yazırdı, “amma buna baxmayaraq, heç kəs onu ləyaqətini itirmiş adam saymırdı. O, cəmiyyətdə tutduğu mövqeyi əldən vermişdi, lakin şeyxülislam adını və adamlar arasındakı nüfuzunu qoruyub saxlamışdı. Müxtəlif ticarət işlərinə görə Həştərxanda yaşayan həmyerliləri ona böyük hörmətlə yanaşırdılar. Münasibət və davranışında hər an özünü büruzə verən yüksək insani ləyaqət hissinə görə, hətta bütün zahiri görkəmi ilə - ağ saçları və ağ saqqalı ilə o, tək yerli camaatın deyil, şəhərdəki əcnəbilərin də dərin rəğbətini və hörmətini qazanmışdı".

Həştərxanda şotland missiyası Rusiya daxili işlər naziri O.P.Kozodavlevin rəsmi icazəsi ilə 1815-ci ildə təsis olunmuşdu. Əsas məqsəd İncili və digər müqəddəs yazıları yerli dillərə çevirib yaymaq, xristian dəyərlərini təbliğ etmək idi. Eyni zamanda, elementar savad verməklə, müxtəlif peşə və sənət öyrətməklə yeni "din qardaşlarının" həyatını qismən yüngülləşdirir, cəmiyyətdə statuslarını artırırdılar. Bütün bunlardan məqsəd isə "yanlış yolda" saydıqları müsəlman və buddist əhalini İsa təlimini qəbul eləməyə şirnikləndirmək idi.

U.Qlen (1779-1849) artıq işlərin artıq müəyyən qədər yoluna düşdüyü bir vaxtda - 1818-ci ildə Həştərxandakı missiyanın rəhbəri təyin edilmişdi. Əvvəllər isə Bakı, Krım və Dərbənddə missionerlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdu. Yuxarıda adı çəkilən şərqşünas M.A.Vəzirovla birlikdə İncili yəhudi dilindən müasir farscaya çevirmişdi. Hələ 1814-cü ildə şotland missiyasının Həştərxanda bütün avadanlıqları İngiltərədən gətirilən mətbəəsi fəaliyyət göstərirdi. Pastor Qlenin və həmkarı C.Mitçellin səyi nəticəsində yalnız bir il ərzində türk, tatar, fars, ərəb dillərində 15 min nüsxəyə yaxın dini ədəbiyyat (İncildən parçalar, Katexizis, dualar və s.) çap olunmuşdu. Bu nəşrlər tək Həştərxan deyil, Orenburq vilayətində, Şimali Qafqazda, habelə İranın həmsərhəd əyalətlərində yayılmışdı.

Təbii ki, xüsusi dil bilgisi, müəyyən ədəbi istedad tələb edən belə işləri görmək üçün missiyanın yerli dillərin təbii daşıyıcıları olan, yüksək hazırlıqlı, bacarıqlı əməkdaşlara ehtiyacı vardı. Ona görə də U.Qlen Dərbənddən yaxşı tanıdığı Məhəmməd Əlini atasının yanında görəndə sevinmişdi. Hər üç Şərq dilinə dərindən vaqif olan bir mütəxəssis kimi ona ehtiyacı vardı. Əskində birlikdə çalışmaq Məhəmməd Əli üçün də sərfəli idi. Həm atasına kömək edər, həm də təhsili üçün bir az pul toplaya bilərdi. Üstəlik, özünü Qlenin və həmkarlarının qarşısında müəyyən qədər borclu sayırdı. Çünki onun Həştərxana sürgün edildiyini biləndən sonra atasını tək qoymamış, ara-sıra baş çəkib hal-əhval tutmuşdular. Amma missionerlərlə əlaqələrin yenidən bərpa edilməsinin narahatlıq doğuran tərəfi də vardı. Məhəmməd Əli Dərbənddə olduğu kimi, burada da sonu görünməyən teoloji mübahisələrin yenidən başlanacağından ehtiyat edirdi.

"Həştərxanda missionerlərlə tanışlığı təzələmək lazım gəldi”, - deyə artıq Kazan universitetinin Şərq dilləri professoru kimi tanınan Mirzə Kazım tarixçi M.P.Poqodinə yazırdı - “Mən bura gələnə qədər onlar qoca atamın xeyirxah münasibətindən istifadə edib tez-tez onunla görüşür, müxtəlif elmi və dini məsələlər barəsində danışırmışlar. İndi mən yenidən bu adamlarla mübahisəyə girişməli, yenidən xristianlıq əleyhinə qələmə sarılmalı idim".

Missionerlərlə ilk görüş zamanı söhbət əsnasında məlum olmuşdu ki, Həştərxanda heç kimi tanımayan Məhəmməd Əli bir müddət atasının yanında qalandan sonra təhsilini tamamlamaq üçün İrana yola düşmək niyyətindədir. Amma səfərə çıxana kimi o, mütləq bir iş tapmaq, beləliklə də, atasının qayğılarını nisbətən azaltmaq istəyir. Missiyada türk və ərəb dili müəlliminə ehtiyac olduğunu eşidəndə və missionerlərdən onlarla birlikdə çalışmaq təklifi alanda tərəddüd etmədən razılıq vermişdi. Eyni zamanda, qəti qərara gəlmişdi, başını aşağı salıb öz işi ilə məşğul olacaq. Dini mübahisə və müzakirələrdən uzaq dayanacaq.

Amma bu qəti qərarına baxmayaraq, missiyadakı fəaliyyəti il yarımdan sonra dininə ürəkdən bağlı olan, həyatını islama həsr etmək istəyən azərbaycanlı gəncin xristianlığa keçməsi ilə nəticələndi. Mirzə Kazımbəy haqqında bir sıra tədqiqat əsərlərinin müəllifi professor A.Rzayevin yazdığı kimi, onun dinini dəyişməsinin, xristian olmasının indi bizim üçün hər hansı elmi əhəmiyyəti yoxdur.

Fikrimizcə, müəllif haqlıdır. Lakin eyni zamanda, kiçik yaşlarından ehtiraslı bir islam təəssübkeşi kimi tanınan gənc Məhəmməd Əlinin İsa təlimini necə, hansı şəraitdə, hansı ruhi sarsıntılardan, daxili mübarizələrdən sonra, nəhayət, hansı məqsədlə qəbul etməsi üzərində dayanmağa dəyər. Çünki indiyə qədər adi mütaliə həvəskarından tutmuş kazımbəyşünas alimlərə, Şərq ədəbiyyatı mütəxəssislərinə qədər geniş toplum arasında kökündən səhv olan bir fikir yayılıb, hətta hakim kəsilib. Əksəriyyət elə düşünür ki, Dərbənd şeyxülislamının oğlu xristianlığı hansısa bir fayda güdərək elə ilk təklifdən sonra, az qala qədim Roma sərkərdəsi Qay Yuli Sezarın məşhur "Vidi, vici, veni - Gəldim, gördüm, qalib gəldim" prinsipi ilə qəbul edib. Təbii ki, yanlış təsəvvürdür. Qətiyyən belə olmayıb.

Əlbəttə, aradan iki əsrə yaxın vaxt keçəndən sonra biz onun fikir və hərəkətlərində nə dərəcədə haqlı, yaxud haqsız olması dilemması üzərində dayanmaq, bunu xüsusi mübahisə obyektinə çevirmək niyyətində deyilik. Aydın məsələdir ki, insan dini inancını dəyişmədən də istedadlı alim, şair, hərbçi və s. ola bilər. İslam sivilizasiyasının, antik ərəb, fars və türk, hind, Çin, yapon və s. mədəniyyətlərinin tarixindəki ümumbəşəri miqyaslı parlaq simalar, ensiklopedik şəxsiyyətlər buna ən yaxşı misaldır. Yəni xristianlıq Mirzə Kazımbəyə mənsəb pillələri ilə irəliləmək baxımından müəyyən imkanlar açsa da, onun ağlını, istedad və qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırmamışdı.

Eyni zamanda, bir məsələni də yadda saxlamaq lazımdır ki, Məhəmməd Əli xristian dinini qəbul etməklə çoxlarının düşündüyü kimi sadəcə mənsəbə çatmaq, cəmiyyətdə yüksək mövqe qazanmaq, sərvət və nüfuz sahibi olmaq haqda fikirləşməmişdi. Doğrudur, missionerlər onu şirnikləndirmək üçün İngiltərədə qarşısında açılacaq böyük imkanlarla bağlı müxtəlif vədlər verə bilərdilər. Lakin Məhəmməd Əli gənc də olsa, o qədər sadəlövh deyildi ki, atasını göz altında saxlayan rus hökumətinin günün birində onun oğlunun şotlandlara qoşulub Londona, yaxud Edinburqa getməyinə icazə verəcəyinə inansın. Bütün bunlar əslində, dəryada balıq sevdasından başqa bir şey deyildi. Aydın məsələdir ki, hər il şotland pastorlarının təlqin və vəzlərinin təsiri altında yüzlərlə adam dinini dəyişirdi. Missiya onların hamısına təmin olunmuş həyat, xoşbəxt gələcək vəd edə bilməzdi. Daha doğrusu, vəd etsə də, bunu heç vəchlə təmin edə bilməzdi.

Digər tərəfdən, əgər Məhəmməd Əli xristian olmaqla problemlərini çözmək istəyirdisə (məsələn, atasını sürgündən qurtarmaq, müəyyən imtiyazlar qazanmaq, hökumətin adamı olmaq və s.), o zaman ilk növbədə rus pravoslav kilsəsinə pənah aparardı. Amma o, xristianlığın Böyük Britaniyanın dini həyatı üçün səciyyəvi olan presvetrian məzhəbini qəbul etmişdi. Əgər müqayisə zərurəti yaranarsa, bu addımı şiəliyin dövlət ideologiyasına çevirmiş bir ölkədə - məsələn, İranda sünniməzhəb müsəlman olmağa bənzətmək mümkündür.

Müsəlman gəncin dinindən üz döndərməsini nə isə qabaqcıl, mütərəqqi addım saymaq, bu yolla onun gerilik və cəhalətə meydan oxuduğunu, mədəni dünyaya qovuşduğunu iddia etmək də, heç şübhəsiz, tamamilə məntiqsiz və qeyri-elmi səciyyəli izahdır. Amma təəssüf ki, kazımbəyşünaslar arasında məsələyə məhz belə bir yanlış bucaq altından yanaşan tədqiqatçılar da yox deyildir. Məsələn, Dağıstan alimi M.Abdullayev "Kazımbəy - alim və mütəfəkkir" kitabında yazır: "İslam dinindən imtina etmək o dövr üçun fövqəladə dərəcədə cəsarətli addım idi. Özünün bu addımı ilə Mirzə Kazımbəy əsrlərdən bəri sabitləşmiş müsəlman dini ənənələrinin fövqünə yüksəldi, milli məhdudluğun sərhədlərini yarıb keçdi və bu yolla da taleyini qabaqcıl rus elm və mədəniyyətinin taleyi ilə bağladı".

Fikrin əsassızlığı göz qabağındadır. Çarizm şəraitində mənsəb sahibi olmaq üçün bəlkə də belə bir addım atmağa ehtiyac vardı. Lakin elmlə məşğul olmaq, yaxud dövrün tanınmış alim, yazıçı və mədəniyyət xadimləri ilə əlaqə yaratmaq üçün mütləq xristianlığı qəbul etməyə ehtiyac yox idi. Rusiyadakı türkdilli xalqların, eləcə də dağlı xalqların onlarla nümayəndəsi dinlərini və dillərini, adlarını və milli mənsubiyyətlərini qoruyub saxlamaqla rus elmi-ictimai, ədəbi-mədəni fikrinin bir çox qabaqcıl nümayəndələri ilə bərabər hüquqlu ünsiyyət qurmuş, əməkdaşlıq etmişdi. Şübhəsiz, bu proses müəyyən çətinliklər, hətta bəzi qadağalarla müşayiət olunurdu. Amma prinsip etibarı ilə mümkün idi.

Mirzə Kazımbəyin guya həyatının son illərində xristianlıqdan soyuması, dini ayinlərinin icrasına maraq göstərməməsi, habelə Kazan universitetinin demokratik düşüncəli, mütərəqqi elm adamları ilə birlikdə çarizmin ruslaşdırma siyasətinə, pravoslav kilsəsinin missionerlik fəaliyyətinə qarşı çıxması ilə bağlı fikirlərini də qeyd-şərtsiz qəbul etmək mümkünsüzdür. Təbiəti etibarı ilə ikiüzlülük, riyakarlıq və saxtakarlıqdan uzaq olan Mirzə Kazımbəy həyatının heç bir mərhələsində - nə mömin müsəlman, nə də inanclı xristian olduğu vaxtlarda dini etiqadını alver vasitəsinə çevirməmişdi. İslam və onun müqəddəs kitabı haqda, müsəlman Şərq ölkələrində baş verən dini-mənəvi, ictimai-siyasi proseslər barədə çoxsaylı kitab və məqalələrində həmişə həqiqəti yazmağa, obyektiv mövqe nümayiş etdirməyə çalışmışdı. Keçmişdə müsəlman olduğuna, dinindən üz döndərdiyinə görə islama böhtan atmamış, onu dəyərdən salmamışdı. Eyni zamanda, xristianlığı çıxış yolu, xilas vasitəsi saymamışdı. Əksinə, ömrünün yetkin çağlarında müsəlman Şərqi xalqlarını yalnız öz qüvvələrinə arxalanmağa çağıraraq yazmışdı: "Qərb öz siyasəti ilə heç zaman Şərqi yaxşılığa doğru dəyişdirə bilməz. Ölkəni yenidən quranlar onun öz içindən yetişməlidir!"

Xristian olduğu vaxtdan sonrakı dövrə gəldikdə isə M.Abdullayevin iddiasına rəğmən alimin yeni dini ilə bağlı hər hansı inamsızlıq nümayiş etdirdiyi, təftişçi mövqe tutduğu haqda məlumat yoxdur. Bilinən odur ki, həyatının sonuna qədər inanclı İsa bəndəsi kimi qalıb. Bir alim və mütəfəkkir kimi dunyagörüşünün bəzi məhdud, hətta mürtəce cəhətləri məhz xristianlıqla, bəşər sivilizasiyası tarixində bu dinin rolunu artıq şişirtməsi ilə əlaqədar olub. Amma təbii ki, bunu da hansısa maddi, yaxud siyasi dividendlər əldə etmək üçün deyil, məhz səmimi şəkildə belə düşündüyü, daxilən inandığı üçün etmişdi.

Mirzə Kazımbəy müasirləri və həmkarları olan İ.N.İlmiiski (1822-1892), V.V.Qriqoryev (1816-1881) və digər şərqşünasların həqiqi alim adı ilə bir araya sığmayan nümunəsini təkrar edərək missionerlikdə bədnam ad çıxarmasa da, həyatının sonuna qədər İsa aşiqi və xristian təəssübkeşi kimi qalmışdı. Hətta bu gün heysiyyətimizi oxşamasa da, bizə xoşagəlməz görünsə də, 20 ildən çox dini kitabların tatar dilinə tərcüməsi üzrə Müqəddəs Sinod yanında fəaliyyət göstərən komissiyanın fəal üzvü olmuşdur. Şübhəsiz, Mirzə Kazımbəyin şəxsiyyətinə, elmi yaradıcılığına bəslənən bütün hörmətə rəğmən bu cür faktların mövcud olduğu şəraitində soydaşımızın çarizmin qeyri-rus xalqlara ögey münasibəti və pravoslav kilsəsinin missionerlik fəaliyyətinə qarşı etiraz səsini qaldıran bir mübarizə adamı kimi qələmə verilməsi ilə razılaşa bilmərik.

Mirzə Kazımbəy Rusiya imperiyasının müsəlman xalqlarının tarixi keçmişinin və milli mədəniyyətlərinin öyrənilməsini zəruri sayırdı. İşlərin düzgün qurulacağı təqdirdə, iqtisadi həyatın və maarifin inkişafı sayəsində onların mütləq ictimai tərəqqi yoluna çıxacaqlarına inanırdı. İmperiya ərazisində yaşayan qeyri-rus və qeyri-xristian xalqların dini və milli varlıqlarını qoruyub saxlamaqla Rusiya dövlətinin himayəsi altında, rus dili zəminində onların qabaqcıl dünya mədəniyyəti ilə əlaqə yaratmasını mümkün sayırdı. Kazan və Peterburq universitetlərindəki elmi-pedaqoji fəaliyyəti dövründə milli və dini mənsubiyyətinin fərqinə varmadan həmişə köməyə ehtiyacı olan insanların yardımına tələsmişdi.

(Ardı var)

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2021.- 6 mart.- S.12,13.