İrəvan Sərdarının sarayında güzgülü zal

"Bir rəsmin dedikləri" rubrikasının budəfəki qonağı sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Ramil Quliyevdir. Onunla Qriqori Qaqarinin "İrəvan sərdarının sarayında güzgülü zal" əsəri haqqında danışmışıq.

- Rus rəssamı, knyaz Qriqori Qriqoryeviç Qaqarin 1810-cu ildə Sankt-Peterburqda zadəgan Rurikid Qaqarinin ailəsində doğulub. Atası şahzadə Qriqori İvanoviç Qaqarin Fransada diplomat, İtaliyada səfir olub.

Qriqori Qaqarin 13 yaşına qədər ailəsi ilə birlikdə Parisdə və Romada yaşayıb, sonra Tolenai kollecində təhsil almaq üçün Siyenaya köçüb. O, rəssamlıq təhsili almasa da, həmin dövrdə İtaliyada yaşayan məşhur rus rəssamı Karl Brüllovdan xüsusi dərslər alırdı.

General-mayor rütbəli incəsənət xadimi, rəssam, yazıçı və memar Qaqarin 1840-1850-ci illərdə Qafqazda hərbi xidmətdə olarkən bu bölgədə yaşayan xalqların həyat tərzini, məişətini müxtəlif janrlarda tablolara köçürərək bir çox əsərlər yaradıb. Azərbaycanın İrəvan, Şamaxı, Bakı və digər bölgələrində olarkən memarlıq abidələri, xalqın geyim tərzini özündə əks etdirən, 1847-ci ildə Parisdə çap etdirdiyi "Səfalı Qafqaz" və "Qafqaz kostyumları" adlı albomlara daxil olan tablolar çəkib.

- Əsərin yaranma tarixi ilə bağlı nə bilirik?

- Öncə qeyd edək ki, həm Səfəvilər, daha sonra Qacarlar dövründə də İrəvan hakimlərinin iqamətgahı İrəvan qalasında yerləşirdi. 1578-ci ildə İrəvan bəylərbəyi olan Toxmaq xan bu qalanın içərisində saray inşa etdirir.

Söhbət açacağımız əsərdə təsvir olunan məkan, Xan (Sərdar) sarayının güzgülü salonu isə 1791-ci ildə Hüseynəli xanın oğlu Məhəmməd xan Qacar tərəfindən tikiliyə əlavə edilmiş saraydan bir hissədir. Qriqori Qaqarinin çəkdiyi bu əsərdə güzgülü zalda saray həyatının bir parçasını görmüş oluruq. Ön planda taxtda əyləşmiş xan, solunda əyanları və taxtın önündə bəzi mənbələrdə də qeyd olunduğu kimi, müalicəvi əhəmiyyətli, əqiq daşlarından düzəldilmiş ulduzvari hovuz və ortasında kiçik fontan görürük. Salonun döşəməsinə naxışlı xalçalar sərilib, tavan və divarlar nəbati, həndəsi ornamentlərlə bəzədilib, çərçivələr şəbəkə üslubunda işlənib. Sarayın divar boyu ornamentlərlə bərabər, şəkillərlə də bəzədildiyini görürük. Məlumat üçün qeyd edək ki, divardan asılan kətanda işlənmiş bu əsərlər 8 ədəd olub: İrəvan xanı Hüseynqulu xan, Fətəli şah Qacar, onun oğlu Abbas Mirzə, Hüseynqulu xanın qardaşı Həsən xan, döyüşçü Zöhrab və Rüstəm Zal və digər şəxslərin portretləri. Arxa planda isə şahın və gələn qonaqların təntənəli qarşılanması üçün böyük eyvan təsvir edilib.

- Əsərin koloriti necədir?

- Şərq üslubunda, əsasən süsən və qızılgüllərdən ibarət ornamentlərlə, rəngli, əlvan, ətrafa büllur kimi şölə saçan şüşələrlə bəzədilmiş, şəbəkələrlə ayrılan yataq yerləri - taxçaların, döşəməyə sərilmiş xalçaların təsviri əsərin koloritini zənginləşdirmiş olur. Bununla yanaşı, şahın özünəməxsus, milli, əyanlarının isə fərqli rənglərdə geyimləri tabloya xüsusi bir rəng qatıb. Arxa planda isti rənglərlə verilmiş, açıq havada təsvir edilən saray şahın əyləşdiyi soyuq məkana istilik qatmış olur.

Onu da qeyd edək ki, əsər 1847-ci ildə Parisdə fransız dilində əsl adı "Gagarin G.Picturesque Caucasus = Le Caucase Pittoresque dessine d'apres nature par le Prince Gregoire Gagarine / Transl. from french - Gift edition of the original of 1847" olan Qriqori Qriqoryeviç Qaqarinin 80 akvarel və qrafik rəsmlərdən ibarət, qraf Ernest Ştakelberqin yazısı ilə "Səfalı Qafqaz" və "Qafqaz kostyumları" adlı kitabında nəşr edilib.

- Bu rəsm bizə nə deyir?

- Rəsm əsərində yalnız İrəvanda yerləşən, Güzgülü salonu təsvir edilmiş Sərdar - Xan sarayı 1913-1918-ci illərdə ermənilər tərəfindən dağıdılıb. Yalnız divardakı iki portret - Fətəli şah Qacar və onun oğlu Abbas Mirzənin portretləri Tiflisə aparılıb və hazırda Gürcüstan Dövlət Incəsənət Muzeyində saxlanılır. Hazırda onun yerində Ararat Şərab zavodu yerləşir. Əlbəttə ki, Xan sarayının dağıdılması məqsədyönlü xarakter daşıyırdı. Çünki həm memarlıq üslubunda, həm dekorasiyasında şərq ünsürlərinin hakim olması, bunlarla yanaşı, sarayın divarlarında türk əsilli nüfuzlu şəxslərin təsvirinin verilməsi ermənilərin İrəvanla bağlı saxta yazılarını üzə çıxarırdı. 1510-cu ildə İrəvan sərdarı Əmirgünə xan Qacar tərəfindən ucaldılan İrəvan qalasının yer üzündən silinməsi az deyilmiş kimi, onu yeni layihə əsasında yaratmaq fikrinə düşən ermənilər bu kompleksi hansı prinsiplər əsasında yaratsalar da, Qriqori Qaqarinin bu əsəri tarixin yaddaşına köçərək həmin tikiliyə kölgə salacaq.

Aytac SAHƏD

525-ci qəzet.- 2021.- 10 mart.- S.23