Ruhumuzu çağıranlar
PUBLİSİSTİK DÜŞÜNCƏLƏR
..."Qafqaz Neoliti: Tovuz" sənədli telefilmini
çəkib tamamladıq, AMEA-da geniş təqdimat mərasimi
oldu. Lakin ruhumu çağıran o qədim yollar bitib
tükənmədi, zaman-zaman səslədi, gözlədi məni.
Və bu yazını yazmağa məcbur oldum...
Qədim salnamələr soraq verir ki, oğuzlar yazın
arxasınca gəzər, bahar çöllərinin, çəmən
çiçəklərinin tilsimində yaşardı. Ulu tarix
kitabı kimi oxunan Tovuz torpağını gəzdikcə qəlbimizin
çöllərində bahar çiçəklərinin
dumduru gülüşünü, at ayaqlarının səsini
eşitdim. Atlı elə
çapırdı ki, sanki yaz çiçəklərinin
sirli, sevdalı səslərinə, günəşli
gülüşlərinə tələsirdi. Tovuzun
dağlarında, ruhumuzun çəmən-çöllərində
çapan o atlının izinə düşdüm, qədimlərdən
qədim yurdun baharına üz tutdum...
Sirli bir səs, qəfil bir qıyya idi; min illərin,
yüz illərin yorğun, yaralı yaddaş yollarından
keçib gəlirdi. Baharın
şövqü, yaz çiçəklərinin
işığı düşmüşdü yolun
üzünə. Atlı gözləri
qamaşa-qamaşa yaz çiçəklərinin tilsimlədiyi,
baharın güldürdüyü qayaların sinəsindən,
ürəyinin üstündən keçib gedir, sirli səslərin
çağırışıyla daha da yuxarılara, zirvələrə
qalxırdı. Və zirvələrdən
qədim yurdun bərəkətli bahar boyaları, yazın
yaşıl yazıları ruhumuzun çölləri kimi
gen-geniş dünya boyda görünürdü. Gündoğandan Günbatana, Məşriqdən
Məğribəcən uzanan tarix-tale yollarının yuxusu
yorulmuşdu, səbri sınmışdı,
qaranlığın duyğu yamaclarında sübhün
ağca ayaq izləri görünürdü. Ürəyin nagahan
döyüntülərindən, duyğuların didərgin dərdi-sərindən,
hisslərin hisi-pası qopub tökülən gün
işığından, yaz havasından, damarların dəli
dağ çayları kimi sevdalı axışından
keçib gedirdi atlı. Və düz-əməlli
ayırd edə bilmirdi ki, atı vurduğu dəlisov
axınlar qəlbində qabaran, damarlarında şahə
qalxan axınlardı, yoxsa Tovuzçayın əzəli-əbədi
coşğun suları... Axınlar igidin atını girdablar
kimi udmağa can atırdı; atlı girdablara təslim
olmur, sahilə can atır, öz içindəki qaranlıq
boşluqlardan qurtulmağa, işığa tələsirdi. At sahilə çıxaraq, şahə qalxıb bir
anın əbədiyyət qədər uzun xoşbəxtlik
zirvəsinə yüksəlirdi və müvazinətini saxlaya
bilməyib yıxılırdı... Min illərin,
yüz illərin yaddaş yaralarından qan sızırdı,
dərd damcılayırdı. Və lalələr
qanlı köynəklərini bayrağa döndərib yol
göstərirdi:
-
Yıxılma, ayağa qalx, baharın ardınca get; mənzil
başına qovuşarsan, muradına çatarsan...
Dünyaya bahar gələndə, torpağa alın
yazıları kimi yaz yaşıl yazılarını yazanda
ruhunuzun göy üzünə boylanın, qəlbinizin
qıfıllı qapılarını açın təbiətə. Laləsi
bayrağa dönən dağlardan, xatirə
pıçıltılı yovşanlı yamaclardan,
qayım-qədim qalalı qayalardan, çiçək-çiçək
çəpik çalan çəmən-çöllərdən
gələn sirli-sehrli səsləri dinləyin.
Bu, ahıl vaxtı ömrün uşaqlıq sahillərini
xatırlamağa, ana laylasını dinləməyə bənzəyir.
Beləcə, bahar gələndə dünyanın qədim
yolları yenidən başlanır, köhnəlməyən
köhnə duyğular təzə paltar geyir...
Qədimlərdən qədim yurdun yeni yollarından
keçdim, zaman-zaman baş qaldıran azadlıq ümidlərinin,
istiqlal arzularının əbədi gerçəkliyini, əbədiyyət
baharını gördüm Tovuzda. Və ruhumu
çağıran o əbədi həqiqətlərə
üz tutdum.
***
Tarix yolu eramızdan əvvəl altıncı minilliyin
ilk əsrlərinə gəlib çatmışdı. Dünyada səkkiz min il əvvəlin küləkləri əsir,
suları axırdı...
Qafqaz
dağlarının cənubunda, Xəzər və Qara dəniz
arasında - Cənubi Qafqaz bölgəsində sivilizasiya yeni
addımlar atırdı; həyatın
əsas qaynağı, yaşam tərzi olan ovçuluq yerini tədricən
əkinçiliyə, maldarlığa verir, Yaxın Şərq
mədəniyyəti ilə əlaqəli yerli mədəni təkamül
nəticəsində insanlıq tarix salnaməsinə təzə,
uğurlu səhifələr yazırdı... Və səkkiz
min il sonra alimlər o tarix səhifələrini
oxuyacaq, Azərbaycanın orta Kür hövzəsində,
Tovuzda yerləşən Erkən Neolit kəndlərinin
memarlıq möcüzələrinə şahid olub heyrətlənəcəkdilər...
Əsrlər, min illər karvan-karvan ötüb
keçir, Cənubi Qafqazda, xüsusilə, Azərbaycan ərazisində
sivilizasiya ocaqları getdikcə daha gur yanırdı. Xeyli əvvəllər
Azıx, Tağlar, Aveydağ kimi əzəli mağara
divarlarına, daha sonra insanlığı dünya
daşqınından xilas edən Nuhçıxanda -
Naxçıvanda Gəmiqaya daşlarına, Xəzər
sahilində Qobustan qayalarına həkk olunan ilkin sivilizasiya
xatirələri, möhtəşəm tarix yolları davam
edir, Tovuzda bütöv bir Neolit kəndinin etno-mədəni
yaddaşı kimi boy göstərir, əbədiləşirdi.
Təsadüfi deyil ki, zaman-zaman dünyanın nüfuzlu
tarixçiləri, arxeoloq və etnoqrafları qədim
sivilizasiya məskəninin bütöv yaddaş modeli olaraq
Hacı Ələmxanlıtəpə, Göytəpə, Məntəş
kimi unikal arxeoloji abidələrə üz tutub, Tovuzun bu Neolit
dövrü abidələrinin planetar tarixi əhəmiyyətini
xüsusi vurğulayıblar.
Gəncə-Qazax bölgəsinin ən böyük
Göytəpə arxeoloji abidəsi Kür çayının
sağ sahilinin orta axarında, Tovuz şəhərindən 10
kilometr şərq tərəfdə yerləşir. Şomutəpə,
Qarğalartəpə, Töyrətəpə kimi Heolit abidələrinin
əhatəsində olan, iki hektara yaxın ərazini əhatə
edən, Qafqaz Neolitinin bütöv obrazını özündə
cəmləşdirən Göytəpə arxeoloji kompleksi
unikal maddi-mədəniyyət yadigarları ilə zəngindir...
Obsidian
vulkanik daşından hazırlanmış müxtəlif
növlü kəsici alətlər, sümükdən düzəldilmiş
bizlər, iynələr, qaşovlar, əkinçilikdə
işlədilən oraqlar, kürəklər, maral buynuzundan
toxalar, baltalar, çəkiclər, çeşidli saxsı məmulatlar...
Bütün bunlar Göytəpə Neolit kəndi
arxeoloji kompleksinin, xüsusilə, əkinçilik və
maldarlıqda özünəməxsus uğurlarından,
bütöv həyat tərzindəki mədəni səviyyənin
yüksəkliyindən soraq verir. Göytəpə
arxeoloji abidəsi Azərbaycanda, ümumən Qafqazda
eramızdan əvvəl altıncı minilliyə aid son Neolit
dövrünün parlaq inkişaf mərhələsini, bu
bölgədə ilkin sivilizasiyanın geniş
miqyaslarını əks etdirir.
***
Səkkiz
min il əvvəl əkinçilik və
maldarlığın misilsiz uğurları ilə
sivilizasiyanın böyük tarix yoluna çıxan Tovuz
bölgəsi eramızı daha möhtəşəm mədəniyyət
uğurları ilə qarşıladı. Bir
vaxtlar mağaralara sığınan qədim insanlar artıq
oturaq həyat tərzinə keçir, çiy kərpicdən
evlər, memarlıq abidələri tikir, xeyli vaxt keçəndən
sonra qayaları çaparaq, qalalar ucaldaraq daha etibarlı
sığınacaqlar inşa edirdilər. Tovuzun uca dağlar, qayalar qoynunda bu
gün də həmin sığınacaqlara, qədim türk
tayfaları sakların, hunların, sabirlərin,
oğuzların, qıpçaqların eramızın ilk əsrlərində
ucaltdığı əzəmətli tikililərə,
möhtəşəm memarlıq abidələrinə rast gəlmək
olar...
Tovuz sözünün etimologiyası ilə bağlı
çoxsaylı izahlar arasında biri, məncə, daha elmi,
daha inandırıcıdır. Tovuz sözünün
etno-linqvistik kökündə Dağ Oğuzları
dayanır. Bir sıra tarixçi və
dilçi alimlərin irəli sürdüyü, ciddi elmi dəlillərlə
əsaslandırdığı bu etimoloji izahı Tovuz bölgəsinin
bütöv etnoqrafiyası, arxeoloji, etno-mədəni mənzərəsi
də təsdiq edir. Tarixi qaynaqlarda adı davamlı şəkildə
çəkilən Tovuz toponimi həm dil, linqvistika, həm
tarix, arxeologiya, həm də etno-kulturoloji sistem
baxımından ümumtürk tarixnin doğma övladı, qədim
Azərbaycan sivilizasiyasının danılmaz faktıdır.
Cənubunda
Kiçik Qafqaz dağları ucalan, mərkəzində Gəncə-Qazax,
Hunan düzənliyi at oynadan, Kür çayından
şimalda Ceyrançölə qucaq açan, qədim tarix
kitablarında adı ehtiramla çəkilən Tovuz təəssüf
ki, hələ layiq olduğu səviyyədə öyrənilməyib,
fundamental elmi tədqiqata cəlb olunmayıb.
Kür
boyunca uzanan sirli-sehrli Tuqay meşələri, Eldar şamı, vələs, palıd ormanları,
subalp, alp çəmənləri cənnətməkan gözəlliyi
ilə göz oxşayır bu yurdun... Lakin tarix
yolları təbiət gözəlliklərindən daha
möhtəşəmdir. 828-ci əsrdə ərəb
xilafətinə qarşı mübarizə aparan böyük
Azərbaycan sərkərdəsi Babəkin
qılıncıyla qardaşlıq edib, bir qədər sonra,
835-ci ildə ərəb sərkərdəsi Buğa əl Kəbirin
hikkəsi ilə mərdanə üz-üzə dayanıb,
1144-cü ildə Səlcuq əmiri Cavlıya əl uzadıb
bu dağlar...
Tovuzun tarix yollarında qədim türk tayfaları
kimmerlər, qovlar, saklar, hunlar, peçeneqlər,
qıpçaqlar, oğuzlar... at oynadıb, qılınc
çalıb, qalxan tutub, yurdu bədən, torpağı vətən
edib. Min illər
boyu ruhumuza bədən, sevgimizə vətən olan bu
doğma yorpaqları, bu ana yurdu işğalçı
düşmənlərdən qeyrətlə qoruyub ulu əcdadlarımız...
Bəli, bu bölgənin etnotoponimik yaddaşı
dönə-dönə təkrar edirəm ki, qədim türk
tayfalarının silinməz izlərindən, şərəfli
tarix yollarından soraq verir. Tovuzun hər
qarışında qədim türk nişanələri,
xüsusilə, hunlarla bağlı toponimlər, yer-yurd
adları göz güldürür, könül sevindirir. Hunanyurd, Hunan qalası, Hunanyol,
Hunanarx, Hunan təpəsi, Hunan düzü...
Tarixi mənbələr
şahidlik edir ki, amansız monqol istilasına qarşı
hunlar rəşadətlə döyüşürdü,
insanlığa nümunə olacaq həqiqi qəhrəmanlıq,
vətənpərvərlik nümunəsi göstərirdilər...
Bu, başqa bir yazının çağıran, yol
gözləyən yollarıdır, məni isə indi Tovuzun
etno-mədəni yaddaş dünyası səsləyir, ruhumu
möhtəşəm həqiqət mənzərələri
ovsunlayır.
Tovuz bölgəsi həm təbii gözəlliklər,
təbiət möcüzələri, həm də insan əliylə
yaradılan qeyri-adi tarix, mədəniyyət abidələriylə
zəngindir. "Qüdrətdən səngərli, qalalı
dağların, göylərə güzgü tutan
möcüzəli göllərin, ərşə sütun olan
möhtəşəm qayaların, yanğılı bir sevgi
görüşünə tələsirmiş kimi
coşub-daşan dəlisov çayların, şahanə
şəlalələrin, ruhumuza əzəliyyət və əbədiyyət
nəğməsi oxuyan buz bulaqlı zümrüd meşələrin
yurdudur Tovuz.
Tovuzun təbiət möcüzələrini min illər
boyu insan əliylə yaradılan unikal mədəniyyət
abidələri, sənət yadigarları daha da gözəlləşdirib,
bütöv harmoniya, zəngin etno-mədəni mühit
yaradıb. Bu baxımdan Tovuz qalaları Azərbaycan,
bütünlüklə Qafqaz və dünya qala
memarlığında özünəməxsus yer tutur.
Göytəpə yaşayış məskəni tipli
Neolit dövrü arxeoloji abidələr ilkin sivilizasiyanın
başlanğıc nöqtəsindən, proto-şəhər
mərhələsindən xəbər verir. Yəni belə
abidələr insanların sosial-iqtisadi yaşayış tərzinin
bərqərar olduğu ilkin şəhər mədəniyyətinin
formalaşması dövrü kimi dəyərləndirilir.
Tovuz
Neoliti arxeoloji ekspedisiyasının rəhbəri, istedadlı
tarixçi-arxeoloq, fədakar ziyalı Fərhad Quliyev və
"Tovuz" Xeyriyyə Cəmiyyətinin sədr müavini,
vətənpərvər el ağsaqqalı Çingiz Abbasov
deyirlər ki, son illər Azərbaycan Neolit dövrü abidələri
dünyanın bir çox nüfuzlu elm adamlarının və
əlaqədar mütəxəssislərin davamlı
marağına səbəb olub, əhatəli elmi-tədqiqat
obyektinə çevrilib. 2008-ci ildən
başlayaraq Fransa Milli Araşdırmalar Mərkəzinin,
Yaponiyanın Tokio Universiteti mütəxəssislərinin
iştirakı ilə burada arxeoloji qazıntılar
aparılır. Göytəpə
qədim yaşayış məskəninin 2009-cu ildə Tokio
Universitetində, 2010-cu ildə Londonda fəaliyyət göstərən
"Britaniya Muzeyi"ndə, həmin ildə Parisdə
"Kolec de Frans" təhsil müəssisəsində,
Türkiyənin İstanbul, Trakiya universitetlərində,
Polşanın Varşava universitetində, 2011-ci ildə Rusiya
Elmlər Akademiyasının Arxeologiya İnstitutunda və
Gürcüstanın Milli Tarix Muzeyində təqdimat mərasimləri
olub. Rusiya, Ukrayna, Moldova, Gürcüstan, Özbəkistan və
Qırğızıstan nümayəndələrinin
iştirakı ilə Azərbaycanda ilk dəfə olaraq "Cənubi
Qafqazın qədim mədəniyyətləri"
mövzusunda beynəlxalq layihə çərçivəsində
MDB-nin gənc mütəxəssislərdən ibarət "Gənc
arxeoloqların yay məktəbi" tədbiri Göytəpə
yaşayış məskəni ərazisində keçirilib.
2016-cı ilin mayında Azərbaycan-Yaponiya tədqiqatçılarının
Qafqaz Neoliti mövzusunda birgə sərgisi təşkil
olunmuşdu.
Neolit dövrü insanlarının həyat tərzi, həmin
dövrə aid tətbiqi sənət, etnoqrafiya və zəngin
memarlıq abidələrinin öyrənilməsi
baxımından bu qədim yaşayış məskəni
uzun müddətdir ki, dünya arxeologiyasının diqqət
mərkəzindədir. Zaman keçdikcə torpaq altından,
minillərin gizlinindən yeni-yeni unikal arxeoloji abidələr
üzə çıxarılır, Tovuzun Neolit dövrü
abidələri onun tədqiqatçılarını hər dəfə
yenidən sevindirir.
***
2012-ci il
aprel ayının 12-də Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti İlham Əliyev şimal-qərb bölgəsinə
etdiyi növbəti səfəri zamanı, Tovuz rayonu ərazisindəki
Göytəpə Neolit dövrü abidəsi və burada
aparılan arxeoloji tədqiqat işlərinin ilkin nəticələri
ilə tanış olmuş və abidənin əsaslı
öyrənilməsi istiqamətində görülən
işləri yeni dövrün reallıqları prizmasından
daha effektli təşkil etmək məqsədilə AMEA
yanında Göytəpə Arxeoloji Parkının
yaradılması ilə bağlı 18 aprel tarixli sərəncam
imzalamışdır. Respublika Prezidentinin Sərəncamına əsasən
tədqiqat obyektinin müəllifi tərəfindən
üç istiqamətdə arxeoloji parkın
yaradılması ilə bağlı işlərin
görülməsi nəzərdə tutulmuşdur. Birinci, abidənin ətrafında
eksperimental arxeologiyanın tətbiqi vasitəsilə
araşdırmalar zamanı aşkar olunmuş tikili
qalıqlarının memarlıq üslubuna uyğun şəkildə
Neolit dövrünün ilkin kəndinin interyerinin
yaradılması, qazıntı sahələrində torpaqdan təmizlənərək
üzə çıxarılan bina tikililərinin
konservasiyası və elmi bərpası, ikincisi, abidədən
aşkar olunmuş maddi-mədəniyyət nümunələrindən
ibarət sərgi zalının hazırlanması və nəhayət,
erxeoloji parka gələn ziyarətçilər
üçün istirahət guşələrinin təşkil
edilməsi.
Müəyyən işlər görüldü, lakin nəzərdə
tutulan genişmiqyaslı layihənin tam
reallaşdırılmasından danışmaq hələ
tezdir. Ölkə prezidentinin qarşıya qoyduğu
fundamental vəzifələr, bütöv yol xəritəsi
tam miqyasda həyata keçirilməli, Azərbaycan
sivilizasiyasına misilsiz tarixi töhfələr verən Tovuz
həqiqətləri layiqincə qiymətləndirilməli,
davamlı olaraq gündəmə gətirilməli, strateji
etno-mədəni dövriyyəyə cəlb
olunmalıdır. Unutmayaq ki, Tovuz Azərbaycanın Qafqazda ən
azı 8 min illik tarix-tale möhürüdür, pozulmaz
avtoqrafıdır.
Bu, Azərbaycanın ən qədim
sivilizasiya ocaqlarından, əzəli yaşayış məskənlərindən
olan, bəşər tarixini Göytəpə - Neolit arxeoloji
abidələriylə zənginləşdirən, ulu əcdadlarımız
Dağ Oğuzlarından ad alan, tarix yollarında əbədi
mədəniyyət çırağı yandıran Tovuzun
halal haqqıdır. Səkkiz min il əvvəl
Xəzər və Qara dəniz arasında, Cənubi Qafqazda
yandırılan o çırağın sivilizasiya
işığı bu gün də dünyanın nüfuzlu
tarixçilərini, arxeoloqlarını, etnoqraf-mədəniyyətşünaslarını
düşündürür, heyrətləndirir.
Davamlı arxeoloji ekspedisiyalar yeni-yeni mədəni təbəqələr
açdıqca o marağın miqyası daha da genişlənir,
bütün planeti əhatə edir. Tovuz Azərbaycanın bu
gün də uğurlu səhifələrlə yazılan,
davam edən möhtəşəm tarix salnaməsi,
özünəməxsus maddi-mədəniyyət irsidir, bizi
biz edən bizimkidir, ruhumuzu çağıran həqiqətdir...
Sadıq ELCANLI
525-ci qəzet.- 2021.-
13 mart.- S10.