Acı taleli qız

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Biz bir sıra xalqlardan fərqli olaraq, etiraf etməliyik ki, öz tariximizə ciddi fikir verməmişik, sirr deyil ki, onun səhifələrində detallar zənginliyi çatmır. Nankor qonşularımız isə tarixin saxtalaşdırılması, bu yolla həm də son bir neçə əsr ərzində başqa ərazilərdən köçürülmək qaydasında gəlib onun torpaqlarında məskunlaşmış və onlara yalnız mehriban münasibət göstərmiş xalqa böhtanlar atmaq, onun keçmişini tamamilə inkar etmək yolunu tuturlar. Faktlar isə bu yalanları təkzib edir. Unudurlar ki, erməni ədəbiyyatının klassiki Xaçatur Abovyanın özü 1841-ci ildə yazdığı "Ermənistan yaraları" kitabında qeyd edirdi ki, İrəvanda kübar erməni ailələrində əsasən Azərbaycan dilində danışmağa üstünlük verirlər, proses belə getsə, şəhərdə erməni dili sıradan çıxacaqdır. Onun şəhadətinə görə, Azərbaycan dilindəki nəinki çox sayda söz erməni dilinə keçmiş, ermənilər hətta nitqlərində bu dildəki bütöv cümlələri də işlədirlər. Bir qayda olaraq, həmin dövrdə daha yüksək səviyyədə olan xalqın mədəniyyəti və dili başqa xalq tərəfindən qəbul edilir. Qədim romalıların dili olan latın dili böyük dərəcədə ispan dilinin, qismən ingilis dilinin əsasını təşkil etmiş, bütün Hind-Avropa dillərinə öz təsirini göstərmişdi. Latın dili həm də yunan dili ilə yanaşı, elm və təbabət terminlərində mühüm yer tutdu. Ərazisini işğal etməklə qalib gəlmiş monqollar Çin mədəniyyətini qəbul etmiş, bu ölkədə idarəçilik də Çin dilində aparılırdı. Ərəb dili türk xalqlarının dilinə əhəmiyyətli təsir gəstərmişdi. Hindistanda Böyük Moğolların hakimiyyəti dövründə fars dili saray dili idi. XVIII əsrdə Prussiyyada ziyalılar doğma alman dili əvəzinə fransız dilindən istifadə edirdilər. XIX əsrin əvvələrində isə Rusiyanın hər iki, yeni və köhnə paytaxtında kübar ailələrin üzvləri arasında ünsiyyət fransız dilində gedirdi, onların cavanlarının əksəriyyəti heç rus dilini bilmirdi, Vətən müharibəsi vaxtı Borodino döyüşündə rus ordusunun zabitləri fransızca danışdıqlarından, əsgərlər onları səhvən fransızlar kimi qəbul edirdilər.

Hər bir xalqın tarixçiləri həm də onun milli xarakterinin daşıyıcıları olduğundan, təəssüf ki, şovinizmə yoluxmuş xalqlarda onlar asanlıqla qeyri-obyektivliyə, tarixin təftişinə keçirlər. Onlar saxtakarlığa millətçilik ruhundan irəli gələn bir müqəddəs vəzifə kimi baxırlar. Erməni tarixçiləri üçünsə bu, xroniki xəstəliyə çevrilmişdir. Belələri haqqında böyük fransız filosofu Volterin sözləri yerinə düşür. Volter yazırdı: "Tarixçi hansısa qüdrətli ailəyə xoş gəlmək üçün tiranı tərifləyirsə - o, qorxaqdır; tarixçi ədalətli hökmdarın xatirəsini ləkələmək niyyətini güdürsə, o, dəhşətli varlıqdır, öz uydurduqlarını həqiqət kimi qələmə vermək istəyən roman yazanlar isə nifrətə layiqdir". Saxtakar, tarixi təhrif edənlərdə isə bu üç iyrənc sifəti bir yerdə tapmaq mümkündür.

Ölkəmiz çox sayda fatehlərin yolunun üstü, körpüsü olmuşdur. Teymurləngin qoşunları, Böyük Pyotrun işğalçıları buraya gəlmişdir. Onlar bu xalqın həyat və düşüncə tərzinə nəyisə əlavə etmişlər. Xalq isə öz təbiətinə yad olan elementləri bir okean kimi udsa da, öz xarakterik xüsusiyyətlərinin təmizliyini, saflığını qoruyub saxlamışdır.

Azərbaycan nisbətən kiçik əraziyə malik olsa da, bu torpağa təbiət olduqca böyük müxtəliflik vermişdir. Bu rəngarəngliyə görə onu dünyanın miniatür əksi hesab etmək olar. Azərbaycan planetin mikrokosmosudur. Ölkəmizin dağları, çayları, meşələri və geniş çölləri, münbit torpaqları vardır, zəngin yerin təkinə malikdir. Lakin bu sərvətlərdən ən qiymətlisi onun doğma əhalisidir, bu ərazidə yaşayan xalqlar, dövlətimizin vətəndaşlarıdır.

Azərbaycan XX əsrin sonunda müstəqilliyinə nail olanda öz dövlətini heç də körpə uşaq şəklində qurmadı, çünki əsrin əvvəlində də iki ilə yaxın bir müddətdə əsl demokratik bir dövlət kimi artıq mövcud olmuşdu.

Böyük nağıl ustası H.K.Andersen öz ölkəsi Danimarkanı qu quşu yuvası ilə müqayisə etmişdi, onun istedadlı və yaxşı tanınmış sakinlərini isə sonalara bənzətmişdi. Qu quşu öz qanadları ilə yerin üstünü tutan dumanı yarır və bu vaxt ulduzlu göy bütün gözəlliyi ilə adamlara görünür. Yırtıcı quşlar uçub gəlib bu diyarı viran qoya bilməz, bu niyyətdə olanlar ağır cavablarını alacaqlar, hətta lələklənməmiş ətcəbalalar da öz döşləri ilə düşməni qarşılayacaq, dimdikləri və caynaqları ilə bütün güclərini sərf etməklə öz torpaqlarını qoruyacaqlar. Bizim xalqımız da olduqca sülhsevər, dinc insanlardan ibarətdir, onlar da qu quşlarını xatırladırlar, lakin torpağına təcavüz edildikdə döyüşkən spartalılara çevrilirlər, düşməni öz torpaqlarından qovmaqla yanaşı, mərhəmət göstərilmək barədə onun diz çöküb acizanə yalvarmalarına nail olurlar.

Azərbaycan - əslində qartaldır, təsadüfi deyildir ki, xəritədəki onun sərhəd perimetrinin cizgiləri qartalı xatırladır. Qartal isə səmada uçan heç bir quşa təslim olmur. Təkcə öz şöhrəti hesabına başqalarının ona sataşması cəhdi baş verir. Əlbəttə, mən coğrafiyanı, ölkəmizin tutduğu məkanı fetişləşdirmək istəmirəm, Azərbaycan gur əsrlərdən keçərək, nəinki torpaqlarını əsasən qoruyub saxlamış, ən başlıcası öz böyük adamlarının işıqlı şüurunda doğan canlı sözü, sarsılmaz ənənələri qoruyub saxlaya bilmişdir. Həmin dahilər təkcə bizim iftixar mənbəyimiz olmayıb, həm də xalqımızı dünyaya tanıtdıra bilmişlər. Bəlkə də, onların mənəvi təsirlərinin miqyası arzuladığımız qədər də geniş deyildir, onu böyütmək isə gələcək nəsillərin vəzifəsi olmalıdır. Səkkiz əsr ərzində ədəbiyyatımız öz inciləri ilə daha da zənginləşmişdir.

Mən F.M.Dostoyevskinin romanlarından, onun "məhəbbət" və "nifrət" konsepsiyasından danışanda, bəzi tələbələr bunları hiddətlə qarşılayırlar. Dostoyevski belə bir mülahizə yürüdürdü ki, adam hətta nifrət etdiyinə də vurula bilər. Biz onun dünyanı heyran qoyan əsərlərinə niyə qısqanclıqla yanaşmalıyıq, yaradıcılığı bəyənməmək olar, ona nifrət bəsləmək isə yalnız zövqün qaydada olmamasından xəbər verir. Qədim Roma şairi Katull da "nifrət və məhəbbət" mövzusuna toxunmuş, onların bir yerdə necə hiss olunduğunu soruşmuşdu.

Bu vaxt professorun küt, həyasız kimi tanıdığı tələbə ayağa qalxıb dedi:

- İndi də başladınız rusları təbliğ etməyə, nə qədər biz belə cəfəng şeylərə qulaq asmalıyıq. Gah ingilisi, gah rusu ortaya atırsınız.

Südabə xanım ona cavab verərək dedi:

- Mühazirədə cəfəngiyyata heç də yer ayırmıram, sizə bilik vermək, hərtərəfli inkişafınıza nail olmağa çalışıram. Sizə maraqsızdırsa, auditoriyanı tərk edə bilərsiniz, istəməzdim ki, siz öz səhv mövqeyinizlə başqalarına zərərli təsir göstərəsiniz. Axı buna təəccüblənmək də düzgün deyildir. Çünki adamlar da bir-birini sevərək və bir-birinə nifrət edərək birgə yaşayırlar.

Professor bilirdi ki, bu oğlan qeyri-adi adamlardandır, həm də əclafdır, özlüyündə onu qeyri-adi əclaf adlandırırdı.

- Gələcəkdə özünüz mühazirə oxusanız, o vaxt dünyanın dahi yazıçıların çoxunu ostrakizmə məruz qoyarsınız. Yəqin ki, onların ruhu hələ də sizin cəzanızı gözləyir.

Tələbə həyasızlığını bir az da artırdı.

- Mən heç yerə gedən deyiləm, bizdən xoşunuz gəlmirsə, siz özünüz çıxıb gedə bilərsiniz, universitet bundan yalnız fayda götürə bilər. Çünki siz milli hisslərimizə hörmət bəsləmirsiniz, deyəsən, heç sizin qanınız da təmiz deyildir. Darıxmayın, biz vətən xainlərinin axırına çıxacağıq.

Tələbənin dediyi iyrənc sözləri, xüsusən "xain" ifadəsini eşitdikdə professorun rəngi qızardı, səndələdi və birdən döşəməyə yıxıldı. Qızlar onu qaldırmağa icazə vermədilər ki, xəstəliyin şiddətini artıran bir təsir göstərə bilərlər. Təcili yardımdan həkimlər gəldi. Müayinə apardıqdan sonra infarkt olduğunu dedilər.

Onu ambulansda xəstəxanaya apardılar və ərinə xəbər verdilər. Hüseyn müəllim çox keçməmiş gəldi, Südabə xanım özünə güc verib, gülümsəmək istədisə də, kiçik təbəssüm də alınmadı. Rəngi tamamilə ağarmışdı, olduqca zəif görünürdü, danışa da bilmirdi. Həkimlər dedi ki, professoru sağaltmaq üçün əllərindən gələni edirlər, bu sözlərə görə Hüseyn müəllim vəziyyətin böhranlı olduğunu başa düşdü. Adətən, həkimlər xəstənin vəziyyəti qorxulu olanda, dillərini işə salırlar ki, bəlkə, xəstədə ümid qığılcımı əmələ gəldi.

Xəstəxanadakı bir həftəlik müalicə fayda vermədi və Südabə xanım həyata gözlərini birdəfəlik yumdu. Bu vaxt arvadının çarpayısının başında duran Hüseyn müəllimin gözlərindən yaş axmağa başladı.

Professorun cəsədi məsciddə yuyulduqdan sonra universitetin əsas binasının dəhlizində qoyuldu. Tabutu əklillər bəzəmişdi, başının üstündən Südabə xanımın portreti asılmışdı. Matəm mitinqində rektor, fakültə dekanları, kafedra müdirləri, professor-müəllim heyəti iştirak edirdi. Dekan gurultulu bir çıxış etdi, Oksford universiteti ilə Bakı Dövlət Universiteti arasında bu görkəmli alimin körpü salmaq barəsindəki geniş fəaliyyətindən danışdı. Sonra bir əlaçı tələbə çıxış edib, böyük bilik fədaisi olan müəllimlərinə bütün onu sevən tələbələri adından minnətdarlığını bildirdi. Sonra söz Böyük Britaniya səfirliyinin işçisinə verildi. Diplomat mərhum professorun İngiltərə elm aləmində yaxşı tanındığından, əsərlərinin tərcümə edilib ölkəsində dəfələrlə çap edilməsindən danışdı və çıxışını bu sözlərlə bitirdi:

- Xanım professor Səfərlinin vaxtsız vəfatı universitetiniz üçün böyük itkidir. Biz özümüz də onun simasında öz xalqımızın nəcib bir dostunu itirdik.

Başqa çıxış etmək istəyənlər də var idi, lakin onları xəbərdar etdilər ki, bu hərəkət rəhbərliyin xoşuna gəlməyəcəkdir. Çünki onlar mərhum professoru sevmirdilər.

Rektor diplomata yaxınlaşıb, matəmdə iştirak etdiyinə və dəyərli sözlərinə görə ona minnətdarlığını bildirdi və hamı eşitsin deyə ucadan pafosla dedi:

- O, öləndə mən güman etdim ki, universitetimizə qaranlıq çökmüşdür. Lakin səhv etdiyimi anladım, çünki professor Südabə Səfərlinin parlaq işığı heç vaxt bizim xatirəmizi tərk etməyəcəkdir. Biz baş əyirik, ağlayırıq, yəqin ki, onun ruhu dərin kədərimizi hiss edir.

Tələbələrin çoxu məyus görkəm almışdı, fakültənin tələbə qızları isə göz yaşlarını saxlaya bilmirdilər, çünki onlar təkcə çox qiymətli müəllimlərini deyil, həm də mehriban rəfiqələrini, onların halına yanan ikinci analarını itirmişdilər.

Səhərisi günü Təzəpir məscidində həm qadınlar, həm də kişilər üçün matəm mərasimi keçirildi. Məclislərə digər universitetlərin humanitar fakültələrinin müəllimləri gəlmişdi. Hüseyn müəllim, rektor və dekan mollanın yanında oturmuşdu. Qadın məclisində isə bu rolu universitetin qadın prorektoru oynayırdı.

Ruhiyyə doğum evinə getməyə hazırlaşırdı, sabahısı günü o, palatada olmalı idi. Son günlər ərzində Südabə xanımdan xəbəri yox idi, zəng vurmamışdı. Axşam televizorda Şopenin noktyürnü çalınırdı. Qız bundan xüsusi ləzzət alırdı, musiqi sona çatanda ekranda Südabə xanımın portreti göründü və aparıcı qəmgin səslə bildirdi ki, ölkəmizin elm ictimaiyyətinə ağır itki üz vermişdir, tanınmış professor Südabə Səfərli ağır ürək xəstəliyindən vaxtsız vəfat etmişdir. Sonra o, qarşısındakı kağızdan professor Səfərlini elmi-pedaqoji fəaliyyəti, bədi yaradıcılığı barədə olan məlumatları oxudu.

Ruhiyyə deyilənlərə inanmaq istəmirdi, elə bil ki, onu ildırım vurmuşdu. Birdən özünə gəldi və Südabə xanımın öldüyünü anasına çatdırdı. Qadın kənd qaydasında ağı deməyə başladı, bəlkə də, əri öləndə belə uca səslə ağlamamışdı. Səsə qonşular gəldilər, onlar güman edirdilər ki, televiziya ekranında gördükləri qadın onların yaxın qohumudur. Bəziləri pıçıldaşırdı ki, indiyədək belə böyük qohumları olduğunu bizdən gizlədiblərmiş.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2021.- 20 mart.- S.22