Qərbi Azərbaycanda və Zəngəzur
qəzasında Azərbaycan məktəbləri
Tarixən dərin təfəkkürə, mənəvi
aləmə, nəcib əxlaqi keyfiyyətlərə malik olan
Azərbaycan xalqı bütün tarixi dövrlərdə gənc
nəslin tərbiyəsinə böyük diqqət yetirib.
Azərbaycanın mənəvi əxlaqi irsini, qədim məktəb
təcrübəsini öyrənmək və tədqiq etmək
gənc nəslin qarşısında duran əsas vəzifələrdəndir. Zəngin təhsil
tarixinə malik olan Qərbi Azərbaycanın məktəb, təhsil,
təlim-tərbiyə mühiti bu günə qədər də
tam araşdırılmayıb.
Mollaxana və ibtidai mədrəsələr uzun zaman azərbaycanlılar
üçün yeganə təhsil ocaqları olmuşdu. Qərbi Azərbaycan
kəndlərinin hər üç və ya dördündə
bir mollaxana mövcud imiş. Həmin məktəblərdə
oxuyanların sayı 8-10 nəfərdən çox olmurdu.
O dövrdə xalqın maddı vəziyyətinin
aşağı olması və uşaqların kiçik
yaşlarında işləmək məcburiyyətində
olduqlarına görə, 1899-cu ilin məlumatına əsasən,
Yelizavetpol quberniyasınında mövcud olan 50 məscid məktəbində
940 şagird təhsil alırdı ki, onlara da 55 müəllim
dərs deyirdi. İrəvan Quberniyasında isə
26 məktəbdə 27 müəllim fəaliyyət göstərir
və cəmi 350 şagird təhsil alırdı.
Mollaxanalarda rəsmi müəyyən edilmiş təhsil
müddəti yox idi. Çox vaxt 6-7 il, bəzən isə
9-10 ilə qədər davam edirdi. Belə məktəblər
ibtidai mədrəsələr hesab olunurdu. Qarakilsə (Sisiyan) rayonunun Şəki və Urud,
Qafan rayonunun Kurud kəndindəki məktəblər ibtidai mədrəsə
hesab edilirdi. Kurud kəndindəki mollaxanada Tehran ali mədrəsəsini bitirmiş Axund
Əbdürrəhman Hacı oğlu dərs demişdi.
Urud kəndindəki doqquzillik mədrəsə tipli
mollaxana daha mütərəqqi olub, dini təhsil verməklə
bərabər, dünyəvi elmləri də öyrədirdi. Qərbi Azərbaycanda bu tip
məktəblər daha çox yerli xeyriyyəçilər tərəfindən
təşkil edildiyindən pulsuz idi.
Qərbi Azərbaycanda mədrəsə tipli mollaxanalara
nisbətən ibtidai təhsli verən mollaxanalar bir qədər
çox idi. 1891-ci ilin məlumatına görə, Yelizavetpol
quberniyasında fəaliyyət göstərən 433 ruhani məktəbində
3311 şagird oxuyurdu.
1813-cü
il "Gülüstan" və 1828-ci il
"Türkmənçay" sazişləri nəticəsində
Azərbaycan iki hissəyə bölündü. Şimali Azərbaycan Rusiyaya birləşdirildi.
Həmin sazişə əsasən, Yaxın
Şərqdən, Türkiyə və Şimali Afrikadan ermənilər
Qərbi Azərbaycana və Qarabağa
köçürüldülər. XIX əsrin
40-cı illərindən başlayaraq ruslaşdırma siyasətini
aparmaq üçün yenicə yaradılan quberniyalarda ibtidai
rus məktəbləri açılmağa başladı.
İrəvan qəzasında azərbaycanlıların da
oxuması üçün ilk dəfə dünyəvi məktəblər
XIX əsrin 80-ci illərində açılmağa
başlamışdı. 1881-ci ildə Uluxanlıda, 1882-ci ildə
İrəvanda, 1883-cü ildə İmanşahlıda,
1884-cü ildə Basarkeçər rayonunun Zod kəndində
ibtidai rus məktəbləri açılmışdı.
1898-ci ildə İrəvanda və Böyük
Vedidə, 1905-ci ildə isə Qəmərlidə rus-tatar məktəbləri
açıldı. Belə ibtidai rus-tatar məktəblərindən
biri də 22 sentyabr 1885-ci ildə Dərələyəz
mahalında açılmışdı və orada 50
şagird təhsil alırdı. XIX əsrin
80-90-cı illərində kənd məktəblərinin
sayı artmağa başladı. Təkcə
1882-ci ildə Yelizavetpol quberniyasında yeni 5 ibtidai rus məktəbi
açıldı. Bunlardan
üçü Zəngəzur qəzasının Qubadlı,
Arsvanik (Qafanın kəndi) və Qarakilsə (Sisyan) kəndlərində
təşkil edilmişdi. Məktəblər
açılandan (1882) 1893-cü ilə kimi bu məktəblərə
765 şagird qəbul olsa da, cəmi 81 nəfər məktəbi
bitirmişdi. 1882-ci ildən 1893-cü ilə
kimi bu məktəblərə 35 nəfər qız qəbul
edilmişdi. Onlardan ancaq üçü məktəbi
bitirmişdi. 1890-cı ildə Minkəndə
rus-tatar məktəbi fəaliyyətə başladı ki,
burada da 42 şagird təhsil alırdı. 1901-ci ilədək Yelizavetpol quberniyasında 28
ibtidai xalq məktəbi açılmışdır ki, bunun
da 12-si Zəngəzur qəzasında idi.
Qubadlı kəndindəki birsinifli (üçillik) məktəb
1911-ci ildə ikisinifli (beşillik) məktəbə
çevrildi.
Qubadlı ikisinifli beşillik məktəbdə oxumuş Azərbaycanın
Xalq Yazıçısı, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
Süleyman Rəhimov öz xatirələrində
yazırdı: "Mən bu kənddə bir neçə evdə
qalmaqla, onların ev işlərini görməklə
yaşayır və oxuyurdum. Ancaq ruhdan
düşmürdüm, məktəbdən
qaçmırdım. Bu məktəb həmin
vaxtlar Zəngəzur qəzasında yaxşı ad
çıxarmışdı. Məktəbin
müdiri Qori seminariyasını Üzeyir Hacıbəyovla
birlikdə bitirmiş Həsən bəy Soltanov idi".
Zəngəzurdakı ibtidai rus-tatar məktəbləri
içərisində 1876-cı ildə Gorus kəndində
açılmış 1 sinifli üçillik məktəb
1883-cü ildə ikişöbəli beşillik məktəb
oldu. Məktəbdə təhsil alanların əksəriyyəti
azərbaycanlılar idi. Lakin Rusiyada baş verən
1905-1907-ci il inqilabından və 1905-ci il
azərbaycanlıların soyqırımı və
deportasiyasından sonra vəziyyət dəyişdi.
XX əsrin əvvəllərində rus-tatar məktəbləri
müxtəlif bəhanələrlə bağlanırdı. 1918-ci ildə
ermənilərin törətdiyi mart qırğını
zamanı minlərlə azərbaycanlı qətlə yetirildi
və on minlərlə azərbaycanlı Qərbi Azərbaycandan
deportasiya edildi. Erməni həmlələrinə
tab gətirməyən məktəblər də tamamilə
dağıdıldı və artıq 1920-ci ildə Qərbi
Azərbaycanda 2-3 rus-tatar məktəbi qalmışdı.
Daşnak zülmündən xilas olub Azərbaycana gələn
qaçqınlar imkan olan yerlərdə məktəblərə
getsələr də, əksər uşaqlar təhsildən kənarda
qalırdılar. Azərbaycana gələn
qaçqınların çoxu İcevan, Zəngəzur və
Dərələyəzdən idilər. Zəngəzurda
daşnak hökuməti 1921-ci ildə süqut etdi. Yalnız bundan sonra azərbaycanlıların bir qismi
ordu ilə birlikdə öz vətənlərinə
qayıtdılar.
Azərbaycan və Ermənistanda Sovet hakimiyyətinin
qurulmasından sonra Qərbi Azərbaycanın, Zəngəzurun
böyük bir hissəsi Ermənistana verildi.
1922-ci ildə Ermənistan XMK-nin nəzdində
"Azlıqda qalan millətlər bürosu" təşkil
edildi. Azərbaycanlılar bu torpağın yerli sakinləri
və heç də azsaylı xalq olmasalar da, azərbaycanlılarla
bağlı məsələlər də bu büroda həll
olunurdu. 1923-cü ildə büro şuraya
çevrildi. Şuranın sədri Qərbi
Azərbaycanda tanınmış maarifçi Mehdi Kazımov
oldu. Erməni millətçilərinin
ciddi maneələrinə baxmayaraq, şura Qərbi Azərbaycanda
maarifin genişlənməsi və azərbaycanlılar
arasında təhsilin inkişafında böyük rol
oynamışdır. 1922-1923-cü illərdə
Qərbi Azərbaycanda 36 Azərbaycan məktəbi fəaliyyət
göstərmiş və 1521 şagird təhsil
almışdı. Bu məktəblərdə
40 nəfər azərbaycanlı müəllim dərs
deyirdı. Həmin müddətdə təkcə Zəngəzurun
Azərbaycan kəndlərində - Qafanın Gığı,
Şəhərcik, Qarakilsənin (Sisyan) Qızıl Şəfəq,
Vağüdü, Ərəfsə və Mehrinin Vartanazor və
Aldərə kəndlərində yeni tipli ibtidai məktəblər
açılmışdı. Azərbaycanlıların elm və
təhsilə marağı və tələbləri
qarşısında aciz qalan Ermənistan hökuməti
1923-1924-cü dərs ilində 54 Azərbaycan məktəbinin
fəaliyyət göstərməsinə icazə verdi. Azərbaycan məktəblərini
müəllim kadrı ilə təmin etmək olduqca çətin
idi. Azərbaycanlı maarifpərvərlərin
təkidi ilə 1923-cü ilin sonunda İrəvanda pedaqoji
kurslar təşkil edildi. Azərbaycan
hökumətinin təşkili və təkidi ilə
1924-cü ildə 16 nəfər azərbaycanlı gənc təhsil
almaq üçün Azərbaycan Respublikasına göndərildi.
Lakin bütün bunlar müəllimə olan
ehtiyacı ödəmirdi. Azərbaycanlıların
Moskvaya dəfələrlə müraciətinin nəticəsi
olaraq 1925-ci ildə İrəvanda Azərbaycan dilində
pedaqoji texnikum açıldı. Texnikum 1948-ci ilə
kimi (1948-1953-cü il departasiyasına kimi)
fəaliyyət göstərdi.
Respublikada
yeni açılan Azərbaycan məktəblərinin normal
işləməsini təmin və təşkil etmək
üçün 1925-ci il 25 avqustda
Gümrüdə azərbaycanlı müəllimlərin
qurultayı çağırıldı. Qurultayın
əsas məqsədi ziyalıları səfərbər etməkdən
ibarət idi. Qurultayda yeni məktəblərdə
təlim üsulu, tərbiyə məsələləri
müzakirə edildi. Mollaxana və mədrəsələrin
təlim üsulundan istifadə etmək qəti qadağan
edildi. Tövsiyə olundu ki, inqilabdan əvvəl
mövcud olan və dünyəvi elmlər öyrədən
İrəvan Müəllimlər Seminariyası, Gorus, Qarakilsə,
Minkənd, Arsvanik, Dərələyəz və başqa
ibtidai rus məktəblərinin təlim üsullarından
istifadə edilsin. Bu dövrdə məktəblər iki dərəcədən
ibarət idi:
I dərəcəli
- beşillik ibtidai məktəblər (8-13 yaş)
II dərəcəli
- dördillik orta məktəb (13-17 yaş)
I dərəcəli
məktəbi bitirən II dərəcəli məktəbə,
oranı bitirən isə ali məktəbə
daxil ola bilərdi.
Yeni təşkil edilən məktəblərdə müəllim işləməyə cəlb edilən müəllimlərin əksəriyyəti Uluxanlı, İrəvan, Böyük Vedi, Baş Noraşen, Dərələyəz, Gorus, Arsvanik, Qarakilsə və digər rus məktəblərinin müəllimləri və məzunları idi. Onlardan 1902-ci ildən 1905-ci ilə kimi Gorus ikisinifli beşillik rus məktəbində müəllim işləmiş görkəmli maarif işçisi Fərhad Ağazadə və həmin məktəbin məzunları Balaca Abdullayev, Kərim İsgəndərov, Əli Vəliyev və başqaları olmuşdu.
Onu da qeyd etməliyik ki, yeni məktəblər mürəkkəb bir şəraitdə fəaliyyətə başlayırdılar. Belə ki bu məktəblər bir neçə il əvvəl daşnakların təşkil etdiyi milli ədavətin və azərbaycanlılara qarşı törədilmiş soyqırımın həyata keçrildiyi Zəngəzur, Dərələyəz, Lori-Pəmbək, İrəvan, Zəngibasar, Göyçə, Basarkeçər, Vedibasar, Ağbaba və başqa ərazilərdə təşkil edilirdi.
Şübhəsiz ki, köhnə məktəbdə oxumuş və işləmiş, pedaqoji təcrübəsi və biliyi olanlardan istifadə edilmədən yeni məktəbləri təşkil etmək və onları yeni müəllim kadrları ilə əvəz etmək olmazdı. Zəngəzur qəzasının ilk müəllimlərindən Qarakilsə bölgəsinin Sofulu kəndində yeni təşkil edilmiş məktəbdə Məhərrəm Quliyev, Dəstəkerd kəndində Əliş Məmmədov, Murxuz kəndində Mehrac Məmmədov, Urud kəndində Məmmədəli Gəncəliyev Gorusdakı ikisinifli beşillik rus məktəbinin məzunları idilər. Qızıl Şəfəq kəndində ilk müəllim Həşim Hacıyev Naxçıvandakı şəhər məktəbini bitirmişdir. Ancaq Qafan bölgəsinini kəndlərində işləyən ilk müəllimlər əsasən mollaxana təhsili olanlar idi. Onlardan Şəhərcikdə yeni açılan məktəbdə dərs deyən Cəlal Zeynalov mollaxana təhsili almışdı. Sonradan təhsilini davam etdirmiş və "Əməkdar müəllim" adına layiq görülmüşdü. Gorus qəzasının Şurnuxu kəndində yeni məktəbin ikl müəllimləri - Əliyev Murtuza Rüstəm oğlu, Quliyev İmran Rza oğlu ilk təhsilini mollaxanada almış, sonra İrəvanda təşkil edilmiş birillik kursu bitirmişdilər. Tədricən yeddiillik məktəb şəbəkələri də genişləndirilirdi.
(Ardı var)
Şəlalə ADIGÖZƏLOVA
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru,
Sumqayıt Dövlət Universitetinin baş müəllimi
525-ci qəzet.- 2021.- 19 mart.- S.8.