"Böyük yazıçının dərin əsərlərindən biri" -

Afaq Məsudun "S.V.A.C.O." hekayəsinin müzakirəsi

Sayın oxucular! Bir neçə gündən sonra - iyun ayının 3-ü Xalq yazıçısı Afaq Məsudun dünyaya gəldiyi gündür.

Yazmağa modern qərb nəsri üslubunda başlayan, mürəkkəb daxili təlatümlərdən keçərək sonucda Əhli-beyt aşiqi bir yazıçı kimi araya-ərsəyə gələn, "İzdiham" yazsa da, hər cür tünlük, qələbəlikdən öz ürəyinin sakit bir hücrəsinə çəkilən, "Sərçələr" yazsa da, ədəbi prosesi bir qartal kimi uca zirvələrdən seyr edən, "Azadlıq" yazsa da, şərq mentalitetinin buxovları arasında əzab çəkən, "Tək" yazsa da, əsərləri ətrafında daim qızğın mübahisələr, müzakirələr gedən Afaq Məsud! Modern nəsrimizin şəriksiz kraliçası!

Möhtərəm Afaq xanımı doğum günü münasibətilə ürəkdən təbrik edir, yazıçının ünlü "S.V.A.C.O." hekayəsinin feysbuk üzərindən aparılan müzakirəsini sizlərə təqdim edirəm.

Layihənin ideya müəllifi və moderatoru Əsəd Cahangir

Almaz Bəyazid: Afaq Məsud çox sevdiyim yazıçı olub. Amma mən hekayədə yığcamlığı bəyənirəm və uzun hekayə o qədər maraqlı olmalıdır ki, hər cümlə səni növbəti cümləyə doğru tələsdirsin. İllah da ki, müasir dövrdə. Yəni insanların daha çox maraqları olan texniki dönəmdə uzunçuluq yarımçıq oxuya gətirib çıxarır. Ədəbiyyat xüsusi yox, müxtəlif təbəqələr üçündür.

İlham Əzizov: Klassik rus stilində yazılmış hekayədir. Dili normal, təsvirləri yaxşıdır. Amma müasir dövrün hekayəsi deyil. Ustalıq hiss olunsa da, hekayə üslub və stixiya cəhətdən çox da fərqlənmir.

Müşfiq Şükürlü: Hekayənin mesajını tapmaq mənə çətin oldu. Ola bilsin ki, ruspərəstlilik tənqid olunur. Çünki hekayədə rusdilli Azərbaycan zabitlərinin qiyamından da danışılır. Amma S.V.A.C.O. abreviaturası açılmır. Hekayədə soyuq enerji var. Yazıçı bu enerjini muzeydə tədbirə toplaşmış adamların hərəkətlərində, onların səbəbsiz hüznü və göz yaşlarında, ən əsası isə Bitkinin sirli baxışlarında göstərir. Sözsüz ki, bu, yazıçılıq qabiliyyətidir.

Sadiq Qarayev: Hekayədə bədii təfəkkürdən çox, müəllifin şəxsi münasibəti qabarıq görünür. Nəsə unikal, möhtəşəm qiymət vermək çətindir. Müəllifə uğurlar.

Murad Süleyman: Çəkilən zəhmət, itirilən vaxt əbəs getməyib. Deyiləcək fikirlər hamısı yerli-yerindədir. Qısa olsaydı, sujet xətti itərdi. Cəmiyyətdə o qədər təzadlar var ki. Bu da onlardan biridir.

Şəlalə Göytürk: Təsvirlər uzun-uzadı və yorucudur, yazıçını müdafiə tərəfdən düşünsək, deyə bilərik ki, mühitin yeknəsəqliyini, sıxıcılığını çatdırmaq üçün qəsdən bu üsulu seçib. Hekayədə publisistikadan qaça bilməmək, publisistik üslubun bədii dil və bədii təxəyyülü üstələməsi, qəhrəmanın şəxsiyyətinin tam açılmaması hiss olunur.

Cahangir Məmmədli: Afaq xanımı tələbəlik illərindən tanıyıram. O, Məsud Əlioğlu kimi həmişəmüasir bir ədəbiyyatşünasın evində böyüyüb, Şirməmməd Hüseynov kimi millətsevər, azadlıq mücahidi olan bir müəllimdən dərs alıb. Hekayəsindəki ustalıq ailədən, universitetdən və ən əsası həyat müşahidəsidən gəlir. Özünəməxsus üslub, orijinal təhkiyə, maraqlı xalq dili detalları bu hekayədə məni heyran elədi.

Aytən Məmməd: Afaq Məsudun öz qəhrəmanlarının psixoloji vəziyyətini ifadə tərzini çox bəyənirəm. Tavandakı təsvirlərdən tutmuş qoxunun təsvirinə qədər hər şey incə dəqiqliklə oxucuya qəhrəmanın təlatümlərini yaşadır. A.Məsudun hekayələrinin əksəriyyətində hiss olunan bir motiv görürəm - qələbəlik içində özünü yalnız hiss edən insan. Ayrıca, hekayələrində daima insan izdihamı olur. Bunu hər yazıçı belə ustalıqla edə bilmir. Onun izdihamı adamı yormur.

Etimad Başkeçid: Afaq xanımın bu hekayəsindəki "ağır" üslub hekayədə təsvir olunan ağır situasiyanı əyaniləşdirmək amacı güdür. Bəzi şərhçilərinin bunu düzgün qiymətləndirməməsi mənə qəribə gəldi. Xüsusən də yazıçıların... İdeyaya gəlincə, çox müasirdir. Şimal qonşumuz bizimlə nə oyunlar qalmır ki, çıxarmamış olsun. İllərdir ki, Qarabağ oyunlarının əsas səbəbkarı kimdir? Qurbanlar verib əldə etdiyimiz qələbəni belə bizə çox görür. Yaxşı, rus rusdur, belə də olmalıdır. Bəs öz rus qafalı manqurtlarımız? Təəssüf ki, urusbalılar hələ də bunu anlamaq iqtidarında deyillər. Bu, müstəqil dövlətimiz üçün təhlükə mənbəyidir. Hekayədə bundan söz açılır.

"S.V.A.C.O." abreviaturasına gəlincə, burada müəmma axtarmağa dəyməz: "Svaco" müstəqil bir ölkədə başqa bir toplumun, özü də bu ölkənin yaxşılığını istəməyən toplumun dəyərlərini yaşatmağa çalışan, təəssübünü çəkən, bunun üçün az qala hər şeyindən keçməyə hazır olan insanların ümumiləşmiş adıdır. Manqurtun müasir versiyasıdır. Ona görə "Svaco" illah da hansısa konkret leksik məna kəsb etməlidir deyə mülahizələr qurmağa ehtiyac yoxdur. Bizdəki yadelli heyranlıgını, bu fenomeni ifadə edən yeni bir anlayışdır "Svaco". Yazılışından asılı olmayaraq. Bu söz "svoboda" sözünün stilizə olunmuş forması da ola bilər. Bu, hekayənin intriqasıdır. Oxucu axıracan bu intriqanın açılmasını gözləyir. Hekayə müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının ən maraqlı örnəklərindən biridir. Yüzlərlə hekayə arasından bu dəyərli əsəri müzakirə predmetinə çevirdiyi üçün dəyərli qələm dostum Əsəd Cahangirə minnətdarlıq edirəm. Arzu edirəm ki, layihə uğurlu olsun və ədəbi-bədii prosesimizdə yeni canlanmaya start versin.

Nihat Pir: Mətn kimi peşəkar mətndir, sadəcə hekayədə qəribə itələyici bir aura var. Ola bilsin ki, bu, təsvirlərdən qaynaqlanır. Çünki bəzi hissələrdə hekayə konkretliyindən daha çox roman uzunçuluğu diqqəti çəkir. Hekayənin sonluğunu isə tam olaraq anlaya bilmədim, sözügedən ifadə mənim üçün yenə də sirr olaraq qaldı. Ümumi olaraq, müzakirə üçün təsadüfi seçilmiş hekayə deyil, bu, dəqiqdir.

İradə İsak: Məchulluq, mürəkkəblik, dolasıqlıq manipulyasiyadır əslində. Tam bitirə bilməməyin, aça bilməməyin boyası deyək. Süjet xəttini sonda dağıtmağa ehtiyac yoxdur. Sətiraltını da belə deməzlər. Oxucu üçün də yer qoyarlar, dolaşdırıb çaşdırmazlar. Nə demək istəyirsə, müəllif hədəfinə çatmayıb. Məchulluq yox, anlaşılmazlıqla üz-üzə qalıb.

Yaşar Bünyad: Afaq xanımın "Sərçələr" hekayəsi möhtəşəmdir, amma bu hekayəni bəyənmədim.

Fərhad Amur: Kafka üslubunda Afaq xanım həqiqətən peşəkardır. Təhkiyə, təsvirlər də möhtəşəmdir. Yalnız finalda tələsib sanki.

Tomas Ceferson: Afaq Məsudu yorulmadan, usanmadan, sevə-sevə oxuyuram və onun yazıları məni çox sevindirir, hətta ruhən rahatlıq tapıram. Dilinin axıcılığı, rəvanlığı, ümümi hadisələr, onlara yanaşma tərzi məni özünə çəkir. Onu fərqləndirən əsas özəlliklərdən biri də Azərbaycan pəncərəsindən dünyaya boylanıb baxmasıdır. Və bu özəllik hər kəsə nəsib olmur.

Adilə Nəzər: Çox maraqlı hekayədir. Sonluq isə çox möhtəşəmdi, müəllif demək istədiyini uğurla deyə bilib. SSRİ dağılandan sonra ölkəmizdə fəaliyyət göstərən bir sıra cəmiyyətlərin, dini icmaların düzənlədikləri bəzi kiçik tədbirlərin gözə kül üfürmək məqsədi daşıdığını bildirir. Əsəd Cahangirin yeni layihəsinə, çoxdan yazılmasına baxmayaraq, bu günümüzün ən aktual probleminə işıq tutan bu hekayə ilə başlaması da, yəqin ki, təsadüf deyil. Hekayədə kiçik redaktələrə ehtiyac var, amma əsərin gücünə xələl gətirmədiyi üçün qeyd etməyə lüzum görmədim.

Elşad Barat: Afaq xanım nə yazırsa, gözəl yazır.

Səlim Babullaoğlu: Böyük yazıçının dərin əsərlərindən biri. "II İohann Pavel"i də çox sevirəm...

Sara İbrahim: Paylaşılan hekayənin ötürdüyü mesaj zəmanəmizdə də aktualdı... Afaq Məsud ədəbiyyatımızda öz sözünü demiş imzalardandı. Yazıçıya uğur arzulayıram!

Həcər Paşayeva: Əsər hər oxucu üçün anlaşılan deyil. Afaq Məsud imzası və Ə.Cahangir olmasaydı, bəlkə də, sonacan oxumayacaqdım. Lakin bu fraza - "Burda - saniyəbəsaniyə nəyəsə hazırlaşan bu əcaib salonda nə isə baş verməliydi", - gözümə sataşanda baş verməli olan o "nəsə"ni öyrənmək marağım daha da artdı. "Master və Marqarita" ruhu duyulan maraqlı əsərdir. Bu üslub mənə yad deyil. Amma müəllifin təsvirləri bir qədər çox əhatəli verməsi, sonda "SVACO"-nu açmaması - müəllif ideyasını gizli saxlayır, oxucunu dilemma qarşısıda qoyur.

Hacı Nərimanoğlu: Mətn tam, bitkindir, mövzu bu gün də aktualdır, xalqımız, dövlətimiz müdrik xanım yazıçımızın mesajlarını mütləq diqqətə alınmalıdır.

İradə Aytel: Hekayəni zövqlə oxudum. Bədii, obrazları canlı təsvir etmək, sətiraltı məna ilə dolu, həm də fəlsəfi. Yazıçı belə olmalıdır. Hadisələri çılpaqlığıyla, boyasız qələmə almaq detektiv əsərlərə xasdı. Detektivi isə sadəcə müstəntiq araşdırması hesab edirəm.

Əsərin dili çox gözəldir, rəvan, səlis. Hadisələrin baş verdiyi məkan mənə çox tanışdır. Bitkini də, bitkinin ətrafındakıları da, hətta "Milli Muzeyi" də tanıyıram. Biz həqiqətən də ətrafımızda baş verə biləcəklərdən xəbərsizik. Bu əsər bir işarədir... Əsərin fəlsəfi yapısından yazmağa lüzum görmürəm, bura yeri deyil. Ayrıca araşdırma tələb edir. Minnətdaram müəllifə də, əsəri bizə oxutduran Əsəd müəllimə də.

Əsəd Cahangir: Öncə, müzakirəyə qatıldığınıza görə hər birinizə təşəkkürümü bildirirəm. Hekayənin "ağır" üslubundan məqsəd oxucunu qəhrəmanın psixoloji durumuna salmaqdır kı, oxucu hadisələri kənardan seyr etməsin, iştirakçıya çevrilsin, o da darıxsın, bezsin, sıxılsın, özünü yadplanetli kimi hiss eləsin. Müzakirə iştirakçılarının önəmli bir qisminin məhz bu yöndən gileylənməsi göstərir ki, müəllif öz məqsədinə çatıb və onlar tənqid etdikləri halda, əslində, tərif edirlər.

Bəziləri "S.V.A.C.O" kodunun açılmamasından danışdı. Müəllif bu kodu hərfən açmasa da, mahiyyətcə bütün hekayə boyu açır. Süjetin əsasında məhz kodun açılışı durur - rusdilli zabitlərin dövlət əleyhinə qiyamı ilə rusbaşlı ziyalı Bitkinin yubileyi arasında nəsə sirli bir əlaqə var. O sirrin adı "S.V.A.C.O"dur. Bəs özü nədir? Müəllif mahiyyətcə açılmış kodu finalda qayıdıb hərfbəhərf açmır, sirri-nihanı aləmə faş eləmir. Hürufilərin dabanından soyulduğu məlum. Bir də ümumən biz həyatda bütün kodları bilirikmi? Bəs niyə mətndəki bütün kodları bilməliyik? Mətn həyatın güzgüsü deyilmi? A.Məsud kodu açmamaqla göstərir ki, onun özünün də "bilmədiyi" bir şeylər var və o, bu cəhətdən oxucudan fərqlənmir və müəllif mətnin Allahı deyil. İndi özünüz deyin, bu təvazökarlıq nəyə layiqdir - tənqidə, yoxsa tərifə? Hekayənin ideyasının iyirmi il öncə olduğu kimi bu gün də aktuallığı üzərində durmayacam. Bu barədə artıq deyənlər oldu. Əgər müstəqillik dönəmi Azərbaycan hekayəsi antologiyası hazırlamaq mənə həvalə olunsa, bu hekayəni ora tərəddüdsüz daxil edərdim. Bir sözlə, Yan Qusun həyatına səs verirəm.

525-ci qəzet.- 2021.- 28 may. S. 16.