Azərbaycanın palçıq
vulkanları: həm maraqlı, həm faydalı
Azərbaycan ərazisi dünyanın palçıq vulkanizminin inkişaf etdiyi unikal və klassik bölgəsidir. Bu təbiət abidələrinin
sayına, çoxçeşidliliyinə
və aktiv fəaliyyətinə görə
dünyada Azərbaycan
ərazisinə oxşar
yer yoxdur. Ölkəmiz palçıq vulkanları
vətəni sayılır.
Yer kürəsindəki məlum
1700-dək palçıq vulkanından
700-ü ölkəmizdə - əsasən Abşeron yarımadası, Şamaxı-Qobustan,
Cənub-Şərqi Şirvan
və Bakı arxipelaqındadır. Onlardan 350-si aktiv
vulkandır. Azərbaycanı palçıq vulkanları
diyarı adlandırmaq
olar və bu vulkanlar bizim
həm milli, həm də təbii sərvətimizdir.
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyindən
bildirilib ki, Abşeron yarımadasında,
Şamaxı-Qobustan, cənub-şərqi
Şirvan rayonlarında
və Bakı arxipelağında yerləşən
vulkanların 100-dən artığı
Qobustandadır. 40 vulkan
yer səthinə çoxlu neft çıxarır. Bakı arxipelağında
8 palçıq vulkanı
mənşəli adalar
mövcuddur.
Ən aktiv, tez-tez püskürən vulkanlar
Abşeron yarımadasında
- Lökbatan (25), Keyrəki
(18), Otmanbozdağ (10), Bozdağ-Güzdək
(10), Şamaxı-Qobustanda Şıxzərli
(25), Quşçu (15), Torağay
(12), Ayazaxtarma (12), Bakı
arxipelaqında isə
Xərə-Zirə (13), Gil (10) vulkanlarıdır.
Palçıq vulkanlarının aktivləşməsinin,
püskürməsinin səbəbləri
var. Vulkan fəaliyyətinin
seysmikliklə genetik əlaqəsi vardır. Zəlzələlərin və vulkan püskürməsinin baş
verməsi tektonik gərginliklə əlaqədardır.
Güclü zəlzələ palçıq vulkanının
oyanmasına və püskürməsinə o vaxt
təsir edir ki, vulkan uzun
müddət fəaliyyətdə
olmayıb, enerji toplayıb, püskürməyə
hazırdır və zəlzələ ocağından
80-100 km məsafədə yerləşib.
Zəlzələnin baş verməsi
vulkanın püskürməsinə
təkan verir.
Bununla yanaşı,
palçıq vulkanının
aktivləşməsi sahəsində
müxtəlif mikroformlar
vulkana yaxın olan ərazilərdə zəif zəlzələnin
baş verməsi haqda qazhidrogeokimyəvi göstərici kimi məlumat verir. Vulkanın çıxardığı
qazın və suyun tərkibində bəzi komponentlərin faizi anomal artır,
məsələn, karbon
qazı, helium, sularda
- bor, xlor və sair.
Vulkanın yaxınlığında təsərrüfat,
kommunikasiya işlərinin
aparılması da onun püskürməsinə
səbəb olur. Məsələn, 2000-ci ildə Keçəldağ,
2001-ci ildə Lökbatan
vulkanlarının güclü
püskürməsi bu
səbəbdən baş
verib. Son 200 ildə (1810-2018-ci illər)
Azərbaycanda 93 vulkanda
427 püskürmə baş
verib.
Palçıq vulkanlarının fəaliyyəti
ətraf mühitə
həm mənfi, həm müsbət təsir edir. Vulkan püskürən
zaman yer səthinə karbohidrogen qazları çıxarır,
300-500 metr hündürlükdə
alov sütunu yaranır, ətrafda yüksək temperatur yaranır, bəzən böyük həcmdə karbon qazı ifraz edilir və
vulkan brekçiyası
tullanır, müxtəlif
istiqamətdə çatlar
əmələ gəlir.
Karbon qazı çoxluq təşkil edəndə
ətraf mühitə
neqativ təsir edir.
Vulkanların qrifon-salza mərhələsində
qaz, minerallaşmış
su, lilli palçıq, bəzi vulkanlarda (40-dan çox) bollu neft çıxır. Nəticədə, palçıq vulkanlarının
yerləşdiyi ərazidə
qeyri-adi duzlaşmış,
neftlə hopdurulmuş
torpaq və geokimyəvi nöqteyi-nəzərdən
unikal vulkan landşaftı yaranır.
Vulkan püskürəndə
yer səthinə metan qazı ilə zərərli karbon qazı da çıxır. Bəzi vulkanlar,
məsələn, Binəqədi
qəsəbəsinin yaxınlığında
yerləşən Keyrəki
vulkanı püskürəndə
karbon qazının faizi yüksək olduğundan alov sütunu alınmır.
Vulkanın sakit fəaliyyəti
dövründə qaz,
su, lilli palçıq, bəzən
çoxlu neft çıxır və həmin sahələrdə
qeyri-adi şoran torpaqlar və geokimyəvi cəhətdən
nadir landşaftlar yaranır.
Ekologiya
və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin
Bioloji Müxtəlifliyin
Qorunması Xidmətinin
rəis müavini Arzu Səmədova deyir ki, mühafizə
olunan vulkanlar var: "Qoruq isə ciddi mühafizə altında olan bir ərazidir.
Amma qoruq ərazisi olmayan palçıq vulkanları da var. Təhlükəsizlik qaydalarına
əməl etməklə
gedib həmin palçıq vulkanlarına
baxmaq mümkündür".
A.Səmədova bildirib ki, hazırda palçıq vulkanlarına geopark statusunun verilməsi və həmin geoparkların UNESCO-nun İrs
siyahısına daxil olması üçün
işlər aparılır:
"Geoparkların əsasnaməsi
təsdiqlənib. Geopark statusu
olduqdan sonra həmin vulkanlarda geoturizm inkişaf etdiriləcək. İnsanlar gedib
həmin vulkanlara baxa və bələdçi
vasitəsilə bu vulkanlar barədə məlumat ala biləcəklər".
Palçıq vulkanlarının müalicəvi
əhəmiyyəti tibbə
çoxdan məlumdur. Əsasən lilli, torflu və
sapropelli palçıqlardan
alınan preparatlardan müalicə məqsədi
ilə dünyada ineksiya, vanna, yuyb dezinfeksiya etmə formasında geniş istifadə olunur.
Vulkan palçığının
çox yaxşı müalicəvi əhəmiyyəti
var və bir çox xəstəliklərin - dəri,
hərəkət aparatı,
onurğa sütunu, mədə-bağırsaq traktı,
şəkərli diabet,
boyun osteoxondrozunun müalicəsi zamanı, ginekologiyada, urologiyada, kosmetologiyada və sair sahələrdə istifadə olunur.
Mineral duzlar, üzvi
maddələr və mikroelementlərlə zəngin
olan vulkan palçığı insan
orqanizminə yaxşı
təsir göstərməklə
müalicəvi xassələrə
malikdir. Son dərəcə
yüksək balneoloji
xassələrinə görə
vulkan palçığından
dayaq-hərəkət aparatı,
oynaqlar, onurğa, periferik əsəb sistemi, dəri, mədə-bağırsaq traktatı,
şəkər diabeti,
ateroskleroz və boyun osteohondrozu kimi xəstəliklərin
müalicəsində, daha
sonra ginekologiyada, urologiya və kosmetologiyada uğurla istifadə edilir.
Vulkan palçığı
kimyəvi tərkibinə
görə, əsasən,
silisium oksidindən ibarətdir. Bununla yanaşı, onda müalicəvi baxımdan
yod, bor, brom, kalsium, maqnezium, natrium, xlor, litium, dəmir,
selen, manqan, sink və s. aşkarlanıb. Azərbaycanda, xüsusən DTQ-da bu qiymətli
palçığın ehtiyatı
olduqca böyükdür.
Onun geniş miqyasda istifadə edilməsinə,
iri vulkanların yerləşdiyi hətta Xəzərin sahilində mərkəzləşdirilmiş palçıq müalicəxanasının
təşkilinə şərait
vardır. Palçıq müalicəxanası "təbii
şəraitdə sanatoriya"ya
da çevrilə bilər.
Son illər Bakı və Abşeron yarımadasında yerləşən
palçıq vulkanlarına
antropogen təsirlərin
artması nəticəsində
onların ərazilərinin
dağıdılması, orada
intensiv inşaat işlərinin aparılması,
vulkanların püskürmə
ehtimalı olan zonalarında yaşayış
binalarının inşası
ölkə ərazisində
mövcud olan palçıq vulkanlarının
mühafizəsini təşkil
etmək, təbiətin
bu nadir hadisələrinə
daha qayğı ilə yanaşmağın
vacibliyini ortaya çıxardı. Vulkanik ərazilərin
turizm kompleksinə çevrilməsi isə ölkə iqtisadiyyatının
dirçəldilməsi istiqamətində
düşünülən addım oldu.
Bu ilin aprel ayında Abşeron rayonunun Qobustan kəndinin ərazisində
Palçıq Vulkanları
Turizm Kompleksinin təməlinin qoyulmasını
da bu istiqmətdə
görülən işlərin
davamı adlandırmaq
olar. Belə ki, Prezident İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyevanın iştirak etdiyi təməlqoyma mərasimi
"Regionların 2019-2023-cü illərdə sosial-iqtisadi
inkişafı Dövlət
Proqramı" çərçivəsində
növbəti turizm infrastrukturunun yaradılması
layihəsinin icrası
kimi tarixləşdi.
Palçıq Vulkanları Turizm Kompleksi Bakıdan 59 kilometr cənub-qərbdə, Qobustan qəsəbəsindən təxminən 17 kilometr şimal-qərbdə, Şamaxı istiqamətinə gedən əsas yolun üstündə, dəniz səviyyəsindən 235 metr hündürlükdə yerləşən ərazidə yaradılacaq. Bura "Qılınc" palçıq vulkanlarının ərazisi kimi tanınır. Ərazinin turizm imkanları qiymətləndirildikdən sonra burada turizm kompleksinin yaradılması qərara alınıb. Turizm kompleksinin ən qısa zamanda istifadəyə verilməsi və turistlərin cəlbi nəzərdə tutulub.
Turizm sektorunun intensiv inkişaf etməsi və əhatə dairəsinin genişlənməsi bu sektoru iqtisadi tərəqqinin əsas sahələrindən birinə çevirib. Turizm sahəsinin inkişaf etdirilməsi həm də yeni iş yerlərinin, o cümlədən, turizm müəssisələrinin yaradılması deməkdir. Yeni təməli qoyulan Palçıq Vulkanları Turizm Kompleksi ölkəmizdə turizm sektorunun inkişafına dövlət səviyyəsində xüsusi diqqət yetirildiyinin göstəricisidir. Bu kompleksin ərazisində kvadrotsikl meydanı, piyada yürüş zolaqları, zipline və baxış qülləsi, avtodayanacaq, suvenir dükanları, eləcə də müalicəvi vannaların yaradılması nəzərdə tutulur. Ərazidədə kompleks işlərin görülməsi nəzərdə tutulub. Burada emalatxana da fəaliyyət göstərəcək. Uşaqlar üçün ustad dərsləri keçiriləcək. İnanırıq ki, kompleks turistlərin böyük marağına səbəb olacaq. Yeni kompleksin yaradılması bir daha ölkəmizin turizm potensialının yüksək olduğunu göstərir. Burada mövcud olan imkanlar həm daxili, həm də beynəlxalq turizmin inkişafı üçün geniş perspektivlər açır. Dövlət təbiətin bəxş etdiyi bu imkanlardan səmərəli şəkildə bəhrələnərək turizmin davamlı inkişafı üçün geniş tədbirlər həyata keçirir.
Turizm kompleksinin təməlinin qoyulması ilə birlikdə, əraziyə gələn yolların yenilənməsi prosesi də start götürüb. Bu mənada yol infrastrukturunun inkişafı çərçivəsində Qobustan qoruğundan "Qılınc" vulkanı və ətraf ərazilərdəki vulkanlara gediş-gəlişi asanlaşdıracaq, eləcə də Bakı-Qobustan-Palçıq vulkanları turizm deltasının yaranması ilə nəticələnəcək 20 kilometrlik yolun çəkilişi planlaşdırılır.
Sevinc QARAYEVA
525-ci qəzet.- 2021.- 4 noyabr.- S.12.