Piri Rəis xəritəsinin sirləri
Elmi ədəbiyyatda
Piri Rəis Xəritəsi adlandırılan
məşhur xəritə
dünyanın 1513-cü ildə
İstanbulda cızılmış
yığcam modelidir.
Bu xəritədə Avropa
və Afkrikanın qərb hissəsi, Şimali və Cənubi Amerika və çoxlu xırda adalar təsvir edilib. 1517-ci ildə təcrübəli
donanmaçı Piri Rəis hazırladığı
xəritəni o dönəmin
Osmanlı hökmdarı
Sultan Səlimə təqdim
etdi. Onun tərtib etdiyi
dünya xəritəsi
hətta Sultan Səlimi
belə təəccübləndirmişdi.
Belə ki, bir çox
önəmli və strateji nöqtə, ölkələrin sərhədləri,
ölkələr haqqında
məlumatlar və ticarət yolları artıq Sultan Səlimin əllərinin içində
idi. Rəvayətə görə, Sultan Səlim bu xəritənin
Avropa və Asiya hissələrinin başqalarının əlinə
keçməsindən narahat
olduğu üçün
onu parçalar halında kəsib özündə saxlamışdı.
Bəzilərinə görə, xəritənin
hələ də tapılmamış 13, bəzilərinə
görə də 3 parçası mövcuddur.
Əlbəttə, Sultan Səlimin özü üçün saxladığı
xəritədə Avropa,
Asiya və Mesopotomiya parçalarının
necə təsvir edildiyi mənim üçün də maraqlıdır. Amma maraqlı olan
təkcə bu deyil. Xəritədə, əslində mövcud
olmayan adalar da təsvir olunub və bu onu daha
çox sirli edir. Xəritənin şimal hissəsində,
Şimali Amerikanın
şərq hissəsində
bir neçə tutuquşu təsvir edilib. Piri Rəis xəritənin bir kənarında bu ərazi haqqında
məlumat da verir: "Bu ölkəyə
Antiliya deyirlər. Günəşbatan tərəfdədir. Buralarda dörd cins tutuquşu var və buranın yerli xalqı tutuquşu əti ilə qidalanır".
Xəritənin cənub hissəsində tərs dayanmış bir balıq və onun üstündə
ocaq qalayan iki insan təsvir
edilib. Piri Rəis bu məsələni
xəritənin üzərində
belə açıqlayıb:
"Sent Braunden adlı
bir səyyahın yeddi dənizi gəzdiyi deyilir. Həmin səyyah və yanındakılar bir balığın üstünə
çıxıb buranı
quru sanaraq ocaq yandırdı. Kürəyi
yanan balıq dənizə girdi və səyyahlar üzərək gəmiyə
tərəf getdilər.
Bu, köhnə dünya xəritələrindən
götürülüb. Portuqaliyalılardan götürülməyib".
Xəritənin aşağı hissələrində
Qərb tərəfdə
qəribə formada iki canlı nəzərə çarpır. Piri Rəis həmin ərazilərdə yaşayan
xalqdan aldığı
məlumatlarda bunları
qeyd edir: "Qərb dağlarında bu görünüşdə
canavarlar var. Dəniz kənarlarında isə çoxlu adəmoğlu yaşayır. Qızıl mədənləri saysız-hesabsızdır".
Xəritənin başqa yerlərində də canlılar var. Amma aralarında ən çox diqqət çəkəni
dağlıq ərazidəki
bir zirvədə təsvir edilmiş, başı gövdəsində
yerləşən və
saçları qırmızı
olan insanabənzər
varlıqdır. Bu qəribə
varlıq bəzilərinə
görə, bir cini, ya da
şeytanı təmsil
edir və başındakı qırmızı
saçlar əslində
alovdur. Piri Rəisin həmin
yerdə gördüyü
bir cini təsvir etdiyi də deyilir. Bu təsvirin altındakı
qeydlərdə yazılıb:
"Deyilir ki, bu canavarın yeddi qarış boyu var. Gözlərinin arası bir qarışdır, amma zərərsizdir". Bu qeyddən də aydın olur ki, Piri Rəis
sadəcə bölgələrdə
yaşayan xalqlardan eşitdiklərini təsvir
edir. Yəni o varlıq əslində,
nə cindir, nə də şeytan.
Digər sirli məqam isə bu canlının
üstündə təsvir
edilmiş və Dəccalın orada gizləndiyi rəvayət
edilən qırmızı
rəngli adadır. Sirli olduğunu dedim, çünki əslində,
dünyada belə bir ada mövcud
deyil. Bəs Piri Rəis
bu adanı xəritədə niyə
göstərib? Diqqətlə baxsaq, görərik ki, xəritədə bəzi adalar rəngsiz, bəziləri isə qırmızı rəngdə çəkilib.
Əslində, bunların hamısının
bir mənası var. Xəritədə insanların
hələ getmədiyi
və kəşf etmədiyi adalar rəngsiz göstərilib.
Ortada dayanan həmin qırmızı
ada isə, əslində, insanların
az olduğu,
məskunlaşmanın az
olduğu bir adadır. Həmin adadan sol tərəfdə
təsvir edilmiş ada haqqında isə "bura yaşayış üçün
uyğunsuz bir yerdir" fikirləri qeyd edilib. Piri Rəis həmin qırmızı
ada haqqında bu qeydləri yazıb: "Gəmi fırtınanın təsiri
ilə bu qırmızı adaya düşdü. Kapitanın adı Nikola Kuvan
idi. Bu adada
təkbuynuz öküz
çoxdur". Bu adanı ön plana atan, əslində,
digər adaların rənginin zamanla solmasından da qaynaqlanır. Yəni həmin
adada Dəccalın olduğu və ya gizlədildiyi ilə bağlı heç bir iz yoxdur. Böyük ehtimalla, zamanla dəniz sularının altında qalmış bir yerdir.
Piri Rəis xəritənin bir qismində bu xəritənin necə çəkilməsi
ilə bağlı da qeydlər aparıb: "Bu xəritə
bənzərsiz bir xəritədir və hazırda heç kəsdə yoxdur. Bu xəritəni mən
çəkmişəm. Dünyanın hər yerini
göstərmişəm".
Piri Rəis
xəritəni çəkərkən
bir çox fərqli mənbədən
də istifadə etdiyini cəsur şəkildə etiraf edir. Qəribə tərəfi odur
ki, çox vaxt xəritəçilər
öz istifadə etdikləri mənbələri
qeyd etmirlər. İş orasındadır ki, Piri Rəisin mənbə kimi göstərdiyi xəritələr
belə onun xəritəsi qədər
mükəmməl deyildi.
Dəvə dərisi üzərində
səkkiz rəngdə
çəkilmiş bu
xəritədə digər
maraqlı cəhət,
Antarktida materikinin öz əksini tapmasıdır. Antarktida dağları, demək
olar ki, dəqiqliklə göstərilib.
Halbuki bu dağlar ancaq 1952-ci ildə səsötürücü alətlərdən
istifadə yolu ilə müəyyən edilib. Buz altında olan
bu dağların və materikin sahil xətlərinin düzgün müəyyən
edilən xəritəsinin
tərtibində Piri Rəisin nəyə əsaslandığı bu
gün də elm üçün sirr olaraq qalır.
El ROMAN
525-ci qəzet.- 2021.- 12 noyabr.- S.16.