Nizami Gəncəvi yaradıcılığı Azərbaycan mühacirət irsində

1920-ci illərdən başlayaraq mühacirətdə yaşamış Azərbaycan ziyalıları da Nizami irsi ilə bağlı ciddi araşdırmalar aparmışlar.

1934-cü ildə İstanbulda professor Ə.Cəfəroğlunun redaktorluğu ilə nəşr edilən "Azərbaycan Yurd Bilgisi" jurnalında azərbaycanlı mühacir Məhəmməd Əli Rəsulzadənin (Rəsuloğlunun) "Gəncəli Nizami" məqaləsi çap olundu. Qeyd edək ki, o, həm də M.Ə.Rəsulzadənin doğma əmisi oğludur.

Bu məqaləyə qədər Türkiyədəki tədqiqatlarda, eləcə də Azərbaycandakı araşdırmalarda böyük şair Nizaminin azərbaycanlı və türk mənşəli olması əsaslı şəkildə elmi auditoriyaya təqdim edilməmişdi.

Bu dövrdə Türkiyədə yeni islahatların aparılması, Avropaya meyillik, farsdilli yazılardan uzaqlaşmaq, İran yazarlarına çox da önəm verilməməsi şərtlərini nəzərə alsaq, Nizaminin türk mənşəli Azərbaycan şairi kimi M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən təqdim olunmasının əhəmiyyəti böyük idi.

Bu dövrə qədər isə mühacirlərimizin nəşrlərində və yazılarında Nizami mövzusuna ümumilikdə toxunulmamışdı. Yalnız M.Ə.Rəsulzadə 1923-cü ildə nəşr edilən "Azərbaycan Cümhuriyyəti, keyfiyyəti-təşəkkülü və şimdiki vəziyyəti" kitabında, yenə eyni müəllifin 1928-ci ildə çap olunan "Qafqasya türkləri" əsərində Nizaminin adı qısa məlumatla verilmişdi.

M.Ə.Rəsulzadənin bu məqaləsində isə Nizami yeni və maraqlı faktlarla oxuculara təqdim olunurdu. Müəllif yazır ki, Nizaminin farslığını iddia edənlər onun əcdadının Qum şəhərindən gəlməsi ilə əlaqələndirirlər və başqa bir sübut göstərə bilmirlər.

Müəllif əsaslandırır ki, bir şairin bir məmləkətdən gəlməsi onun eyni millətdən olmasına səbəb sayıla bilməz. Unudulmamalıdır ki, keçmişdən Qum şəhərinin ətraflarında bir çox türk tayfaları yerləşmişdir.

Müəllif yazır ki, Nizami "Leyli və Məcnun" əsərinin müqəddiməsində verdiyi məlumatda özünün türk olduğunu söyləməkdədir.

Bunu təsdiq edən fakt Şirvanşah Axsitanın şairə məktub yazaraq "Leyli və Məcnun" hekayəsini nəzmə çevirməyini istəməsidir.

M.Ə.Rəsulzadə həmin məktubu farsca təqdim etdikdən sonra tərcüməsini də oxuculara təqdim edir: "Leyli və Məcnun" hekayəsini fars dili ilə bəzəndirməlisən. Mənim o sözü (farsı) tanıdığımı biliyorsan və sənin bu ifadə esbabın (bacarığın) olduğunu da biliyorum. Bax, hekayəyi yazarkən türk sifətlik vəfa deyil (türkə bənzəmək bizim üçün vəfasızlıqdır). Türkcə qonuşmaq bizə yaraşmaz və layiq deyildir. Yüksək sülalədən doğan adama yüksək söz (qonuşmaq - dil) lazımdır".

Müəllif qeyd edir ki, bu məktubda "Nizaminin farsca yazmaqda bacarıqlı olduğu" məlumatı şairin türk olduğunu göstərən ən mühüm sənəddir. Və şahın "Leyli və Məcnun"u Nizaminin türkcə yox, farsca yazmasını israr etməsi şairin türkcəni yaxşı bildiyini, əsəri türkcə yazmaq niyyətində olduğunu da göstərir. Əks halda şah əsərin farsca yazılmasını da vurğulamazdı".

Müəllifin əsaslandırmasına görə, bu, həm də sübut edir ki, Nizaminin yaşadığı dövrdə türk dili üstün mövqedə olmuşdur. Buna uyğun olaraq Şirvanşah Axsitanın məqsədi Nizaminin qələminin gücü ilə farsca əsərlər yaradıb, türk dilinin geniş yayılmasının qarşısını almaq idi.

Məqalə müəllifin bu qənaəti ilə yekunlaşır: "Bizcə isə, gəncəli olan şair heç bir mübaliğəyə meydan verməmək üzrə ancaq və ancaq türk olmuşdur. İrəlidə bir gün şairə aid əldə ediləcək türkcə şeirlər parçası bizim bu fikrimizi təyid (qüvvətləndirəcəkdir) edəcəkdir, qənaətindəyim".

Qeyd edək ki, Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi M.Ə.Rəsulzadənin siyasi fəaliyyəti ilə yanaşı, onun zəngin, lakin az öyrənilmiş ədəbi-bədii və tərcümə əsərləri irsi vardır. Bu faktı qeyd etməkdə məqsədimiz M.Ə.Rəsulzadənin sonralar Azərbaycan şairi N.Gəncəvi yaradıcılığı ilə əlaqəli araşdırmalarının təsadüfi olmadığını göstərməkdir.

M.Ə.Rəsulzadə irsində N.Gəncəvi ilə bağlı ilk məlumatları 1920-ci illərdə əldə etmək mümkündür.

M.Ə.Rəsulzadə 1923-cü ildə nəşr etdirdiyi "Azərbaycan Cümhuriyyəti, keyfiyyəti-təşəkkülü və şimdiki vəziyyəti" ("Azərbaycan Cümhuriyyəti: yaranması və formalaşması") kitabında, "Ədəbi və milli intibah" bölümündə Nizaminin Azərbaycan şairi olduğunu belə ifadə edirdi: "Bu türklər Azərbaycanı ikiyə bölən Araz çayının iki tərəfində yaşayıb və qismən İrana bu və ya bu surətlə bağlı müstəqil bir halda yaşadıqları zaman məhkum bir millət deyil, hakim olaraq yaşayırlardı. Çünki əsrlərdən bəri İranın hakim sinfini türklər təşkil edirdi...

Fars ədəbiyyatına Nizamilər, Xaqanilər, Məhsətilər kimi ustadlar bəxş edən bu torpaqda yetişən Azərbaycan ziyalısı pək təbii idi ki, bir zaman Süleyman Qanuninin belə az qala qəbul elədiyi Sədi dili qarşısında əriyib özündən keçmiş, türk ilə türkcəyə xor baxmışlardı".

M.Ə.Rəsulzadənin bu təqdimatında Nizami Azərbaycan şairi, türk şairi kimi təqdim olunur.

1928-ci ildə İstanbulda "Türk Ocaqları" İdarə Heyəti heyəti tərəfindən Yusif Akçuranın topladığı yazılar əsasında və onun da redaktorluğu ilə "Türk ili" məcmuəsi nəşr edilir. Bu məcmuədə M.Ə.Rəsulzadənin böyük əhəmiyyət kəsb edən "Qafqaz türkləri" əsəri də çap olunur.

M.Ə.Rəsulzadə bu əsərində də tanınmış Azərbaycan ziyalılarının fars dilində yazması probleminə toxunur, A.Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm"ini, M.F.Axundovun əsərlərinin bir qismini farsca yazdığını qeyd edir.

1936-cı ildə M.Ə.Rəsulzadə Almaniyada, Berlində "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" kitabını Türkiyə türkcəsində, rus dilində isə Parisdə çap etdirir.

M.Ə.Rəsulzadə bu araşdırmalarında görkəmli Azərbaycan şair və yazıçıları olan M.Füzuli, Ş.İ.Xətai, M.Ş.Vazeh, M.F.Axundzadə, N.Vəzirov, Ə.Haqverdiyev, M.Ə.Sabir, M.Hadi, H.Cavid, C.Məmmədquluzadə və digərləri haqqında bilgilər vermişdir. Burada Sovet rejimində yaşayan C.Cabbarlını, Ə.Abidin yaradıcılığını əhatə edən məlumatlar vardır.

1941-ci ilin 10 avqustunda Nizami Gəncəviyə həsr etdiyi "Azərbaycan şairi Nizami" əsərini tamamlayır.

M.Ə.Rəsulzadə Türkiyəyə getdikdən az müddət sonra Nizami haqqında araşdırmasını 1949-cu ildə nəşr olunmaq üçün Milli Təhsil Nazirliyinə təqdim etmişdi. Lakin əsərdə rusların əleyhinə ifadələr olduğu müəllifə irad bildirilmişdi. Əsərin nəşrinin bu ifadələrin çıxılmasından sonra mümkün olacağı söylənilmiş, lakin M.Ə.Rəsulzadə bununla razılaşmamışdı.

Qeyd edək ki, Nizami haqqında olan kitabın nəşri Cümhuriyyət Xalq Partiyasının hakimiyyətdə olduğu 1950-ci ilə qədərki dönəmdə mümkün olmadı. O dövrdə milli təhsil naziri (milli eyitim bakanı) Həsən Təhsin Banguoğlu idi (ondan əvvəl isə 1938-1946-cı illərdə Həsən Əli Yücəl milli təhsil naziri olmuşdu). Həsən Əli Yücəl sonradan "Cümhuriyyət" qəzetində M.Ə.Rəsulzadə haqqında bir məqalə də yazmışdı.

1950-ci ildə Türkiyədə baş verən iqtidar dəyişikliyinin ilk dövrlərində də kitab nəşr edilmədi. Çünki Demokrat Partiyasından olan ilk təhsil naziri Hüseyin Avni Basman CHP meyilli bir şəxs idi. O, qısa müddətdən sonra istefa verdi (onun nazir olduğu müddət yalnız iki ay davam etdi). Onun yerinə təyin olunan Tofviq İlərinin nazir işlədiyi zamanda M.Rəsulzadənin "Azərbaycan şairi Nizami" kitabı Nazirliyin nəşri olaraq 1951-ci ildə çap edildi.

M.Ə.Rəsulzadənin N.Gəncəvi haqqında araşdırması yalnız Şərq, Türk, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində deyil, ümumilikdə bəşər mədəniyyəti sistemində maraqlı bir hadisə idi. M.Ə.Rəsulzadənin bu tədqiqatında Azərbaycan şairi Nizami yaradıcılığının ümuminsanlığa, ayrı-ayrı xalqların inkişafına gərək olan dəyərlərindən danışılır və ciddi faktlar təqdim edilirdi. M.Ə.Rəsulzadə bu əhəmiyyətli araşdırmasında Nizamini Azərbaycanın böyük şəxsiyyəti, fəxri olaraq dəyərləndirirdi.

M.Ə.Rəsulzadənin kitabı "Müəllifdən", "Başlanğıc"dan, dörd bölümdən, "Əlavələr"dən, "Biblioqrafiya"dan, "Nizamidən mətnlər"dən, "İndeks"dən, "Mətn xarici rəsmlər"dən ibarətdir.

Kitabın başlanğıcında M.Ə.Rəsulzadənin əsas mövqeyi ilə tanış olmaq mümkündür: "Nizami - Azərbaycan şairi", "Unudulmuş Nizami", "Nizamiyə qarşı borcumuz".

Müəllifin seçdiyi bu başlıqlar, əslində, narahatlıq doğuran həm də çağırışlardır, yəni oxucunu maraqlandırmaq, onun diqqətini Nizami şəxsiyyətinə yönəltmək.

Mühacirətdə yaşayan görkəmli tədqiqatçı, İstanbul Universitetinin professoru Əhməd Cəfəroğlunun da ilkin dövrdəki tədqiqatlarında Nizami yaradıcılığına toxunulur. Əslən Gəncədən olan, Bakı Dövlət Universitetində bir müddət təhsil almış, sonradan Almaniyada təhsilini davam etdirmiş Ə.Cəfəroğlu baş redaktoru olduğu "Azərbaycan Yurd Bilgisi" jurnalında çox dəyərli yazılar çap etdirsə də, Nizami yaradıcılığından araşdırmasına rast gəlmək olmur.

1952-ci ildə Ankarada "Xalq Evi"ndə keçirilən bir konfransda Ə.Cəfəroğlu "Azərbaycan dil və ədəbiyyatının dönüm nöqtələri" mövzusunda çıxış edir və N.Gəncəvi irsinə münasibət bildirir.

Ə.Cəfəroğlu Nizaminin əsərlərində qoyulan problemlərə toxunaraq yazır: "Ölkəsinə, onun acıqlı və sıcaq həyat dəmlərinə, elmin tarixinə bu qədər sədaqət göstərən Nizami nasıl olur da kəndi ana dilinə heç bir bağlılıq göstərməmiş olsun?! Buna imkan varmıdır? Maaləsəf, əlimizdəki əsərləri indilik bu böyük ustadın bu cəbhəsində ehtiyatlı olmamızı icab etdirməkdədir".

Ə.Cəfəroğlunun Nizami yaradıcılığına diqqət etdiyi digər əsəri "Türk qövmləri" adlanır. O, bu əsərini 1968-ci ildə nəşr etdirmişdir. Əsərin "Azərbaycan türkləri" adlanan "Üçüncü bölümü"ndə Nizamiyə aid məlumatlar çox da geniş deyildir.

Türkiyənin tanınmış professoru Əhməd Atəş 1954-cü ildə "Azərbaycan Yurd Bilgisi" jurnalında "Biblioqrafiya" məqaləsini nəşr etdirdi. Bu məqalədə M.Ə.Rəsulzadənin "Azərbaycan şairi Nizami" əsəri ciddi təhlil edilmişdi.

Mühacirət irsində Nizami yaradıcılığı ilə bağlı ilk məqaləni yazan xanım Fatma İlgazdır. Bu xanımın şəxsiyyəti ilə bağlı axtarışlarımız ciddi nəticələr verməsə də, onun böyük şair haqqında məqalə yazan ilk qadın araşdırıcı olması faktı əhmiyyətlidir.

F.İlgazın "Nizami Gəncəvi" adlı məqaləsi 1968-ci ildə G.Göygölün redaktorluğu ilə nəşr edilən "Mücahid" jurnalında çap olunub. Məqalə böyük həcmli deyildir, lakin Nizami yaradıcılığına böyük diqqətlə yazılıb.

F.İlgaz məqaləsini belə başlayır: "Azərbaycanın İslam mədəniyyətindəki rolu, hizməti böyükdür. Ədəbiyyat aləmində Nizami, Füzuli kimi böyük isimlər bunu isbata kafidir".

F.İlgaz məqaləsində Nizamini sadəcə böyük şair deyil, xalq üçün çalışan, vətən üçün yanan idealist bir mücahid adlandırır.

Qeyd edək ki, Azərbaycan mühacirət irsinin öyrənilməsindən də aydın olur ki, N.Gəncəvi yaradıcılığının araşdırılmayan sahələri vardır və gələcəkdə tədqiqatçıların yeni əsərlər ortalığa qoyması mümkündür.

Nəsiman YAQUBLU

tarix elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2021.- 12 noyabr.- S.14.