Alim cəfakeşliyi, ziyalı zadəganlığı

Əməkdar elm xadimi, professor Fəridə Vəlixanovanın yubileyinə gecikmiş sözlər

İnsanlar fərd olaraq doğulurlar, şəxs kimi yetişib formalaşırlar, özlərini realizə edib şəxsiyyət olurlar.

Hamı yox, əlbəttə...

Fəridə - fərd sözündəndir, tək, yeganə, misilsiz, günəş parıltısı mənalarını verir. Söhbət filologiya elmləri doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü Fəridə xanım Vəlixanovadan gedir (Burada mən səbəbkarımızın əsas reqaliyalarını sadaladım). Fəridə xanımla tanışlığım 20 dolu il olmasa da, "uzun, incə yolunu" görmüş kimiyəm. Əlbəttə ki, onun öz söz-söhbətlərindən, xatirələrindən, yaxın bilib bölüşdüklərindən, səsini yavaşıdıb dərdləşdiklərindən. Fəridə xanım bütün həyatını özü ilə daşıyan bir insandır. Daşıdığı ona yük deyil, yeri düşdükcə yüngülləşdirir, ara-sıra içini boşaldır. Keçmiş Poluxin küçəsindəki böyük evlərindən nostalji ilə, məşum repressiya illərindən pıçıltıyla, cəmi 27 il ömür sürmüş atası Ağalidən həsrətlə, Universitetdə neçə nəsil məzun yola salmış anası Nisəxanım müəllimədən pərəstişlə, hər yada salanda "adına qurban olum, ay Fuad" dediyi yeganə qardaşından həzin bir kövrəkliklə danışır.

Orta məktəbi öz dilimizdə oxusa da, daha sonra təhsilini Moskva Dövlət Universitetində davam etdirmişdir. Dil baryeri də olmayıb, çünki babası evdə həmişə ona Turgenevdən imla yazdırardı. 132 saylı məktəbi qızıl medalla (bu gün də medalını boynunda kulon kimi gəzdirir) bitirən gənc qız birdən-birə qaynar Moskva mühitinə düşür. Qurunun altıda bir hissəsini əhatə edən keşmiş SSRİ-nin paytaxtına Fəridə xanım "qorod yunosti" deyir, yad kimi gəlib doğması kimi ayrıldığı bu şəhərdən danışmaqdan yorulmur, üstündən uzun illər keçsə də, söhbətinin yolunu tez-tez Moskvadan salır. "Moskva göz yaşlarına inanmır" filminə hər gözüm sataşanda Fəridə xanımı düşünürəm, tələbəlik illərini, ilk məhəbbətini... Dünyanın 22 mütəfəkkirindən biri sayılan Oljas Süleymanov onun sadəcə müasiri, "bacı" deyib avtoqrafla kitabını bağışladığı gənclik yoldaşıdır. 60-cı illərin məşhur şair və yazıçılarının toplaşdığı əfsanəvi "Dom literatorov", onun bufetindəki ədəbi mühit, Rəsul Həmzətovla stol qonşusu olması da mənə şöbəmizdə zarafatla "poeziya dəqiqələri" adlandırdığımız səhər söhbətlərindən tanışdır. Elmi rəhbəri akad. G.İ.Lomidze, onu evində qızı kimi qəbul edən xanımı, ədəbiyyatımızın tədqiqatçısı və böyük dostu Zoya Kedrina hörmət və məhəbbətlə adını çəkdiyi moskvalı dostlarındandır. Nazim Hikmətin dəfnindən, onu yola salmağa gələn keçmiş həyat yoldaşı gözəl Münəvvər xanımdan, Aybəniz Vəkilova, Turan Cavidlə dostluğundan və yaddaşımda iz qoyan daha kimlərdən və nələrdən söhbət açır. Maraq və təəccüblə soruşuram: "Niyə bunları yazmırsınız..? "Hisslərim məndən güclüdür, qızım", - deyir.

Fəridə Vəlixanova özünün məktəbi olan alimdir. Azərbaycanda tərcüməşünaslıq elminin ilk tədqiqatçısıdır. "Səməd Vurğun poeziyasının rus dilinə tərcümələri" mövzusunda müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyasından sonra "Səməd Vurğun tərcüməçi dostları arasında" elmi əsərini də tamamlamışdır. Səməd Vurğun Fəridə xanım üçün sakral şəxsiyyətdir. Qədirbilməzlərin şairə etdiyi hücumları ürək ağrısı ilə qarşılayır, "yel qayadan nə aparar" desə də, görməzdən gələ bilmir. Necə ki, 90-larda bəzi "millilərin" Puşkinin şəklinə etdiyi hörmətsizliyə dözə bilməmiş, yerdən qaldıraraq sinəsinə sıxıb hər cür nadanlığa qarşı olduğunu göstərmişdi.

Fəridə Vəlixanova "Tərcümə sənəti", "Azərbaycan tərcümə tarixi", "Azərbaycanın rusdilli nəsri", "Veymarlı dahi Şərqdə", "Vasiliy Vladimiroviç Bartold Azərbaycan mədəniyyəti tarixinin hüdudlarında" və s. kimi neçə-neçə sanballı kitabların müəllifidir. Fəridə xanım 1977-ci ildə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda "Azərbaycan Sovet poeziyası rus dilində" doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Dissertasiyanın orijinalı Amerika Virciniya Universitetində saxlanılır. Digər əsərləri yenə ABŞ-ın İndiana Universitetində, İngiltərənin, Macarıstanın kitabxanalarında qorunur. Alimin kadr hazırlığı da məhsuldardır. Onun rəhbərliyi altında 16 filologiya üzrə fəlsəfə, 5 elmlər doktoru yetişmişdir.

Fəridə xanım bu gün də "elm" adlanan nəhayətsiz kitabın səhifələri arasında dolaşır, fikir yürüdür, suallarına cavab axtarır... Araşdırmalarını onilliklərin vərdişi ilə - həvəs və vəcdlə davam etdirir. Alimin hazırkı tədqiqatı romantizmin aparıcı simalarından olan lord Bayron haqqındadır. "Bir damcı mürəkkəb bir milyon insanı düşündürə bilər", - deyən böyük romantikin yaradıcılığından "Bayron və şərq dünyası" mövzusunda monoqrafiya yazır.

Baharı xoşlamır, çox sevdiyi Puşkindən misal gətirib "vesnoy ya bolen", - deyə şikayətlənir, çiçəkləri kolun üstündə sevir, solmuş görəndə pərişan olur.

Fəridə xanım məktəbdir, həm ədəbiyyat, həm həyat məktəbi. "Gördün 2 nəfər danışır, başını aşağı sal, keç, salam verib mane olma" ya da, "sevdiyin birinə hədiyyə vermək istəyəndə öz üstündən ver, barmağından üzüyünü, əlindən qələmini..."

Bu xanımda ətrafdakılar üçün həmişə xoş söz var. İstər yeni gələn sıxışdırılmış əməkdaş olsun, ya universitetdən diplomları imzalatmağa gətirən kuryer, ya xadimə. Elə bizi - "duşa moya" çağırıb əzizləyir, qapıdan dua edə-edə girir, elə də çıxır. Cavanlara "qoşa qəriyəsiz" deyə xeyir-dua verir, şöbə müdirimiz Şirindil müəllimi hər görəndə boynunu qucaqlayır, "Allah səni saxlasın" deyir, əlavə də edir ki, Şirindil müəllim Moskva məktəbi görüb. Şirindil müəllim də ona eyni həssaslıqla yanaşır. Bir dəfə də dedi ki, Fəridə xanım yolu keçəndə ürəyim düşür.

Prezident təqaüdünə layiq görüləndə "sağlıqla xərcləyəsiz" təbrikimə, "bir yerdə xərcləyərik", - dedi. Bizi restorana da apardı, hər gün də şöbəyə əlidolu gəldi.

Təzə mənzilə köçəndə yığışıb evini görməyə getdik. Əvvəlcə təşəbbüsümüzü bir elə entuziazmla qarşılamasa da (əziyyət vermək istəmədiyinə görə), əl çəkmədik. Nəticədə çox gözəl bir "parti" alındı. Mən bir qədər gecikmişdim. İçəri girəndə çaşıb qaldım... Ev qaynayırdı, çay gətirən kim, eyvana çıxan kim, ətrafı ekskursiya edən kim. Bir anlıq harada olduğumu düşünməli oldum. Burada hamı özünü evindəki kimi hiss edirdi, mənzilin sahibi elə hiss etdirirdi.

Mən Fəridə xanımla işdən kənar hər deyəndə danışan, zəng vuran biri deyiləm. (Baxmayaraq ki, ehtiyac duyduğum insandır, şöbəmizə girən kimi ilk onun oturduğu tərəfə baxıram, gözüm onu axtarır). Həm narahat etmək istəmirəm, ya o əhatə dairəsi xaricində olur. Elə əməkdaşlar vasitəsilə xəbər tuturam. Ad günündə, 8 martda mütləq təbrik edirəm. Özü qabaqlayır, sıxılmağa qoymur, kömək edir: "Təbrik edirsən? Çox sağ ol!" Uzun intervaldan sonra zəng vuranda isə "ax tı, merzavka" deyə ərklə gileylənir də. Özü zəng vuranda isə sadəcə "Fəridədi" deyir. Elə bir-birimizi uzaqdan sevirik.

Fəridə xanım çox sadiq bir insandır, özünə, əqidəsinə, ətrafına, hətta məişət takıntılarına qədər. Müəyyən məsələdə fikrini dəyişə bilər, prinsiplərini isə - heç vaxt! Mən ürəyimin ən gizli sirrini Fəridə xanıma deyərəm, utanaram da eyham vuram ki, "Fəridə xanım, öz aramızda..." Bu da qəhrəmanımızın xarakteri haqqında çox söz deyən bir nüans.

Fəridə xanım həm də yüksək zövqə sahib bir xanımdır. Təbii parçalara, şux rənglərə, qabaritli aksessuarlara üstünlük verərək eleqant kompozisiyalarla ətrafının gözünü qamaşdırmaqda davam edir.

Akademiyanın parkında zərif bir xanım gəzişir... Başında çalması, əlində çantası. Tələsmədən. Ağaclara gülümsəyərək, çiçəkləri sığallayaraq, uşaqları oxşayaraq... Bu, AMEA-nın veteranı, institutumuzun korifeyi, şöbəmizin günəşi Fəridə xanımdır. Mənim Fəridə xanımım. Dostluğu ilə fəxr etdiyim böyük rəfiqəm...

Dilarə ADİLGİL

525-ci qəzet.- 2021.- 13 noyabr.- S.23.