"Qarabağ şikəstəsi" və rəqslərimiz

Bu dünyada hər şeyin - hər nəsnənin, hər kəsin, hər anlayışın öz adı var və onlar məhz bu adlara görə tanınır və fərqlənirlər.

Bütün ümimi isimlərin hamısının, bütün xüsusi isimlərin isə hər birinin 1 adı olur.

Bu mənada "şikəstə" ümumi ismi ilə "Qarabağ" xüsusi isminin birləşməsindən yaranan "Qarabağ şikəstəsi" söz birləşməsi "Qarabağ inciyi, qəlbi qırığı, yaralısı" mənası verir.

Lakin bu ad həm də Azərbaycan muğamları arasında ən lirik və kövrək muğam olan "Segah" məqamına aid ritmik (zərb) muğamın adıdır və adi məntiqə görə bu adın bildirdiyi məna eyni dərəcədə həmin muğamın məzmununa da aid olmalıdır. Bu o deməkdir ki, "Qarabağ şikəstəsi" kompozisiyası Qarabağ şikəstəsinin - qəlbi qırıq, yaralı, kövrək bir aşiqin səslər (və sözlər)lə reallaşan harayıdır, izharıdır - bir halda ki, söhbət şikəstədən gedir, başqa nə cür ola bilər ki?

Mən bu qənaətdən müəyyən sonuclara çıxdım:

1. Çox vaxt şifahi və yazılı nitqdə "şikəstə" sözü musiqi janrı kimi işlədilir (məsələn, "musiqimizdə bir neçə şikəstə var", yaxud "şikəstələrdən biri də "Şirvan şikəstəsidir"). Məncə, bunlar kökündən yanlış ifadələrdir. Bu musiqi kompozisiyaları janrına görə şikəstə yox, zərb muğamlardır.

2. "Qarabağ şikəstəsi" yalnız vokal şəkildə oxunan, yəni instrumental ifa variantı olmayan muğamlardandır. Amma iş ondadır ki, muğamın emosional çalarlarını tam şəkildə əks etdirmək, onu tam qavramaq üçün vokal partiyaları dinləmək kifayət etmir, çünki vokal ifa zamanı əsərin musiqi hissəsi sadəcə müşayiətedici musiqi kimi çıxış edir və bu melodiyalar əsərin məzmununu tam əks etdirən, yəni onun çatdırdığı informasiyanı ortaya qoymaq gücündə olan tekstə çevrilmir. Onlar klassik muğamların vokal ifası zamanı müşayiətedici musuqiyə ekvivalent olan melodiyalardır.

Muğamın məzmunu dedikdə, xanəndənin oxuduğu sözlərin məzmunu da nəzərdə tutulmamalıdır - hamı bilir ki, bu muğamların sabit, dəyişməz söz-ibarə qəlibləri yoxdur, bir xanəndə eyni muğam üçün Vətən, yurd məhəbbətini, digəri isə sevən aşiqin iztirablarını əks etdirən sözlər seçə bilər...

Yaxşı, bəs onda "Qarabağ şikəstəsi"nin məzmunu nədə ifadə olunur?

Əlbəttə ki, xanəndənin oxuduğu hissələrin avazında, musiqi səsləri ilə instrumental şəkildə yenidən səslənməsində!..

Elə "Qarabağ şikəstəsi" kimi digər zərb muğamların ifası zamanı da biz ifaya oxunan mətnin işarələrindən - sözlərdən yox, vokalçının oxu texnikasından, etdiyi modulyadiya gəzişmələrindən, avazlarının melodik zənginliyindən çıxış edərək qiymət veririk. Çünki qələm dostum Kənan Hacının dediyi kimi, səs sözdən əvvəl doğulub. Bir halda ki, muğamlar da öncə səs kimi doğulub, deməli, onların çatdırdığı informasiyanın estetik dəyəri, təsir gücü, gözəlliyi də elə musiqi səslərindədir.

...Deməli, muğamın mahiyyəti tam olaraq onun instrumental ifası zamanı açılır, belədə ifaçı xanəndənin oxuduğu vokal partiyaları öz daxili ölçüləri, tonallığı, ritmik-melodik quruluşu ilə səs obrazlarına çevrir və sonda elə muğamın da bitkin səs obrazı yaranır.

Lakin çox təəssüflər olsun ki, klassik muğamlardan fərqli olaraq, ritmik muğamların bu cür instrumental ifasına demək olar ki, rast gəlmirik. Bütün muğamlar instrumental şəkildə ifa olunur, zərb muğamlar isə yox. Hərçənd bu işin vacibliyini və əhəmiyyətini dərk edən, onu öz təkrarsız ifaları ilə reallaşdıran ifaçımız da yox deyil. Söhbət qaboy ustası Kamil Cəlilovdan gedir. "Qarabağ" və "Kəsmə" şikəstələri instrumental şəkildə ifa edən yeganə ifaçımız məhz odur və bu ifalar həmin muğamların instrumental variantlarının da nə qədər təkrarsız və gözəl olduğunu ortaya qoyur. Məncə, bu yanaşmanı tarzənlər, kamançaçalanlar, qarmonçular... arasında da ənənəyə çevirmək barədə fikirləşmək lazımdır.

Təsəvvür edin: "Qarabağ şikəstəsi"ni dinləyirik, amma vokal partiyaları xanəndə yox, tar (kamança, qarmon... "oxuyur"!..

İndi isə keçirəm bu yazının, necə deyərlər, "Mustafasına".

Bu yaxınlarda təsadüfən yutub kanalında müğənni Baba Mahmudoğlunun ifasında lap çoxdan lentə alınmış "Qarabağ şikəstəsi"ni dinlədim və düzü, bu ifanın fərqli, hətta deyərdim ki, qeyri-adi aurası, məzmunu diqqətimi çəkdi, onun indiyədək musiqişünaslarımızın nəzərindən yayınmasına təəccübləndim...

Baba çox həssas ifaçı idi, oxuduğu mahnılara onun öz fərqli yanaşması, öz yozum platforması vardı və bu taktika ilk növbədə ifa olunan əsərin nüvəsini təşkil edən əsas mətləbi üzə çıxarmaq istəyinin ifadəsi idi. Baba müəllim oxuduğu mahnının, əsərin ruhu ilə yaşamağı, nəfəs almağı bacarır, onun, necə deyərlər, şah damarını tuta bilirdi. Elə bu keyfiyyətləri, fikrimcə, Baba müəllimə Azərbaycan opera sənətinin başqa Məcnunlardan fərqlənən əsl divanə Məcnununu yaratmaq imkanı vermişdi.

Müğənni son konsertlərində oxuduğu mahnıları da səhnə faktına çevirməyə çalışır və əksər hallarda buna nail olurdu.

Bu ifada isə diqqət çəkən əsas cəhət müğənninin öz monoloqunu məhz şikəstə - qəlbiqırıq, küskün, uğursuz, incik aşiqin harayı kimi qurması, "şikəstə"ni məhz "Segah"dan gələn həzin tonallıqda oxumasıdır. Yəni o, bu ritmik muğamı bəzi ifaçılar kimi akademikləşdirməyə, onu "ağır", "sanballı" vəznə salmağa meyl etmir, ona "ictimai motivlərdən" "naxışlar" vurmur, sevən, lakin uğursuz aşiqin harayı, qəlbinin sızıltıları kimi oxuyur.

Bu "şikəstə"də "balam, vay, vay", "ölürəm, ölürəm" nidalarını da məhz onun ifasında eşidirik. Mən xalq mahnılarımızın, muğamlarımızın ifası vaxtı bu sözlərdən, nidalardan sui-istifadə olunmasının tərəfdarı deyiləm. Amma etiraf edim ki, Babanın bu ifasında hər 2 fraza yerinə düşür və nəticədə biz məhz K.Cəlilovun qaboyunda səsləndirdiyi "Qarabağ şikəstəsi"nə - səs və sözün sintezindən doğulan "şikəstəyə" ekvivalent ifa dinləyirik.

Baba müəllimin ifasında diqqəti çəkən daha 2 özəllik var: 1. O, muğamı bir qədər asta tempdə, ləngərli "cümlələrlə" oxuyur ki, bu da ifaya bir həzinlik gətirir; 2. İfasını süni şəkildə uzatmır, təkrarlara yol verib dinləyicini yormur, monoloquna son nöqtəni məhz lazım olan anda qoyur.

Mən həmişə klassik muğam irsimizin, xalq mahnılarımızın qəliblər, çərçivələr daxilində oxunmasının əleyhinə olmuşam və indi də bu fikirdəyəm ki, bu irsin yaşaması üçün o, mütləq müasir musiqi düşüncəsinə, dilinə adaptasiya olunmalıdır. Lakin bu o demək deyil ki, biz bu nümunələri necə gəldi ifa edək, mənasız eksperimentlər aparaq. F.Əmirov, Niyazi klassik muğamlarımızı simfonik düşüncə müstəvisinə gətirəndə, V.Mustafazadə cazla muğamı sintez edəndə bu incilərin daxili strukturunu, lad sistemini təhrif etmədilər, sadəcə olaraq onların məzmunundakı reallaşmamış potensial imkanları üzə çıxardılar. Amma bəzi ifaçılar "novatorluğu" əsərin məzmununu təhrif etmək kimi anlayır, məsələn, "Yanıq Kərəmi"ni, "Qarabağ şikəstəsi"ni oyun havalarına çevirirlər və toy məclislərində adamlar fərqinə varmadan bu havalara rəqs edirlər. Rəqs də ki, nə rəqs! Əcaib hərəkətlərə, atılıb-düşmələrə, dingildəmələrə baxanda adamın əti tökülür.

Halbuki, bizim dünya çapında fərqlənən gözəl rəqs ənənələrimiz var...

Ustad tarzən, pedaqoq Vamiq Məmmədəliyevin arxivində qiymətli vallar var. Onların birində dahi tarzən Hacı Məmmədovun rəhbərlik etdiyi xalq üçlüyünün ifasında nə az, nə çox - 30 qədim xalq rəqsimizin melodiyası yazılıb. Bu gün neçə-neçə yaddaşı yavaş-yavaş tərk edən, hətta adları belə unudulmaqda olan, hər biri insan ovqatının bir çalarını əks etdirən həmin melodiyalar bu vallarda Hacı müəllimin sehrli barmaqlarının hökmünə tabe olaraq necə şirin və şux səslənir! Dinləyirsən - sanki bütün əzalarına qəribə bir enerji axır, elə bil ruhun təzələnir, sümüyün atlanır və sən 100 illərin o üzündən qopub gələn bu səslərə yenilib hətta rəqs etməyi bacarmadağın halda qol götürüb oynamaq, oynaya-oynaya xoşbəxt olmaq istəyirsən...

Hələ bir o havaların adlarına baxın: "Səməni", "Azərbaycan qızı", "Bəxtəvəri", "Dərbəndi", "Qəşəngi", "Qızılgül", "Nabat xanım", "Qafqazı"...

Ustad bu qədim rəqs havalarının demək olar ki, hamısını özünün oynaq xalları, qeyri-adi mizrab bəzəkləri ilə süsləndirib, onların hər birini sanki özünün süjet xətti, öz mövzusu olan xoreoqrafik etüd kimi yaradıb. Və bu günlər - toylarda, şənlik məclislərində cinsi, mənşəyi məlum olmayan "bic" çalğıların, adamları mənasız və əcaib şəkildə atılıb-düşməyə təhrik edən ritmlərin meydan suladığı bir vaxtda bu havalar unutqanlığın əzabını çəkən canlı insanlar kimi hər halda yaşayırlarsa, bunun üçün həm də Hacı müəllimə minnətdar olmalıyıq. O havaları düşdükləri "depressiv" vəziyyətdən çıxarıb yenidən məişətimizə, həyat tərzimizə qaytarmaq, şənliklərimizin bəzəyinə çevirmək isə bizdən asılıdır.

İnanın, belə gözəl rəqs melodiyaları heç də hər xalqın bəxtinə yazılmayan bir sərvətdir və onlar bizim unutqanlığımızın, biganəliyimizin qurbanına çevrilsələr, Allah bunu bizə bağışlamayacaq.

Ustadın ifasında təkcə elə "Naz-naz"ı rəqs havasını dinləmək kifayətdir ki, buna tam əmin olasan.

Hansı toy məclisinin bəzəyinə çevrilməz bu melodiya altında edilən rəqs?

...Gəlin rəqs eləmək mədəniyyətimizi diriltmək üçün ilk təşəbbüsü biz göstərək, dostlar!

Bu, o qədər də çətin deyil. Sadəcə musiqiyə təslim olmaq və ədəb- ərkanla RƏQS ETMƏK lazımdır!

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2021.- 19 noyabr.- S.13.