Liberal iqtisadiyyat
modeli
KASIB
TƏBƏQƏNİN DOSTU, YOXSULLUĞU AZALDAN ƏN
EFFEKTLİ SİSTEM
Kapitalizm tamamilə istismar üzərində qurulmuş
və təbii mənbələrin tükənməsinə
gətirib çıxardan
bir sistemdir. Burada güclülər
fürsət tapdıqca
zəifləri məhv
edir. Eynən Darvin fəlsəfəsində
olduğu kimi, güclü olan həyatda qalır, zəif olan isə yox olur.
Liberalizm
isə davamlı və istiqrarlı istehlakı hədəfləyir
və zəifi kapitalizm qədər əzmir. Digər tərəfdən, kapitalizm iqtisadi bir sistemdir. Liberaizm isə ideologiyadır.
Bu ideologiya sərbəst
bazar iqtisadiyyatını
əsas götürən
sistem kimi qəbul edir və dövlət müdaxiləsinin olmadığı
azad iqtisadi modeli dəstəkləyir.
Ölkəmizdə də liberal iqtisadi
modelin dəstəklənməsi
istiqamətində addımlar
atılır.
Bəs nədir
iqtisadiyyata dövlət
müdaxiləsi və
sərbəst bazar anlayışı?
Dövlət müdaxiləsi monopoliyaya,
monopoliya səfalətə
apara bilər
Dövlətin müdaxiləsi hakim olan iqtisadi modeldə istədiyi sahibkarı varlandırmaq, istədiyini
müflis etmək gücünə sahib olur. Bu isə zəifi daha da zəiflədir,
kiçik və orta sahibkarları iflasa aparır. Nəticədə əhalinin bir
qismi varlanır, böyük bir hissəsi isə yoxsullaşmağa doğru
gedir. Aşağı təbəqələrə endikcə bu hal əhalinin vəziyyətini daha da acınacaqlı hala salır. Bu cür mərkəzdən
planlaşdırılmış, yəni inzibati əmr sistemi konsepsiyası tətbiq etmiş bir çox ölkənin bir müddət sonra müflisləşdiyinə
dair bəzi nümunələri misal gətirmək olar. Çin, Hindistan, hətta Sovet İttifaqı ölkələrində
bu cür iqtisadi modelin sonda çöküşə
apardığı məlumdur.
İqtisadiyyatın iki əsas sütunu
Ümumiyyəylə, iqtisadiyyat iki əsas sütunla
ayaqda dayanır: istehsal və istehlak. İnsan istehlak edən
sosial canlıdır.
İnsanın yaşaya bilməsi
üçün istehsal
və istehlak prosesinin davamlılığına
ehtiyac var. Əgər
istehlak varsa, deməli, tələbat olan mallar ya
istehsal edilməli, ya da başqalarının
istehsal etdiyi mallar idxal olunmalıdır.
Yəni istehsal fəaliyyəti mütləqdir. Ölkənin dayanıqlı şəkildə
zəngin qalması və əhalinin onun nemətlərindən
yararlana bilməsi üçün güclü
istehsal sisteminə
sahib olması əsas
şərtdir. Bu halda iqtisadi modellərə baxıb hansının daha çox istehsalı təmin edə biləcəyini öyrənməliyik.
Mərkəzdən planlaşdırılmış iqtisadiyyatda istehsal, yaxud idxal bölmələri
arasında resursların
bölüşdürülməsi əsas rol oynamır. Beləcə "monopoliya" adlandırılan
"tək əl"
anlayışı meydana
çıxır. Bir məhsulun
ölkəyə gətirilməsi,
yaxud ölkə daxilində istehsalı yalnız dövlətin icazə verdiyi şəxslərin əlində
cəmləşirsə, qiymətləri
də onlar müəyyənləşdirir. Çeşidliliyin və rəqabətin
olmadığı iqtisadi
mühitdə həm kiçik və orta sahibkarlar inkişaf edə bilmir, həm də qiymət və keyfiyyət baxımından ədalətsiz
sistem formalaşmış
olur.
Liberalizmin dəstəklədiyi sərbəst
bazar iqtisadiyyatında
isə dövlət müdaxiləsi, ayrı-seçkilik
yoxdur. Bazarda hər kəs
bərabər hüquqa
və azadlığa sahibdir. Mübarizə, rəqabət varsa,
inkişaf da var. Bu isə əhaliyə keyfiyyətli məhsulu münasib qiymətə
ala bilmək imkanları
yaradır. Göründüyü kimi, planlaşdırılmış
iqtisadiyyat istehsal gücünü artırmaq
baxımından bazar iqtisadiyyatı qədər
uğurlu sayılmır.
Liberal iqtisadiyyatda yoxsullaşma xofu
Liberal siyasi fikirlər
günümüzdə kapitalizmə
rəqib kimi göstərilən ən
çox yayılmış
ideologiyadır. Hüquq dövləti, qanunların
hakimiyyəti, idarəçiliyin,
hökumətin legitimliyi
kimi anlayışlar və dəyərlər demək olar ki, hər kəs
tərəfindən rəğbət
görüb qəbul edilir. Amma iqtisadi liberalizmə
qarşı münasibət
birmənalı deyil.
Bir çoxları liberal iqtisadiyyat
modelini hələ də qəbul etmir. İqtisadçılar bu yanaşmanın
fərqli səbəblərdən
ortaya çıxdığını
bildirirlər. Əsas səbəb
kimi də liberal iqtisadi sistemin kasıbları daha da kasıblaşdırıb,
varlıların isə
daha çox varlanmasına yol açdığı göstərilir.
Buna görə də elə təsəvvür formalaşıb
ki, liberal iqtisadi sistem kasıbların xeyrinə deyil və dövlətlər bu sistemə daima müdaxilə etməlidirlər. İqtisadi analitiklər
bu yanaşmanın yanlış olduğunu tarixdəki real örnəklərlə
izah edirlər.
Məsələn, yaxın tarixə qədər dünyanın
ən kasıb ölkələri Çin
və Hindistan idi. Hindistan demokratik, Çin
isə sosialist-totalitar
sistemlə idarə olunurdu. Amma hər iki ölkə də iqtisadi baxımdan bərbad vəziyyətdəydi.
Buna baxmayaraq, dünya
son 20-25 il ərzində Çində
çox güclü bir iqtisadi inkişafa
şahid oldu. Bu gün dünya
bazarına hegemonluq edən Çində bəzi statistikalara görə, son 20 ildə
800 milyon kasıb insan maddi rifaha
çatıb. Eyni hadisə
Hindistanda da müşahidə olunub.
Müşahidələr göstərdi ki,
Çin sosialist planlaşdırma konsepsiyasından
uzaqlaşdıqca və
sərbəst bazar iqtisadiyyatına yaxınlaşdıqca
əhali arasında iqtisadi zənginlik yarada biləcək gücə sahib oldu.
Sərbəst iqtisadiyyat modeli kasıbın düşməni yox, şansıdır
Bütün tarixi faktlar bunu deməyə imkan verir ki, kasıb əhalinin ən yaxşı dostu liberal iqtisadiyyat modelidir. Ekspertlər də deyir ki, kasıblar yalnız sərbəst bazar iqtisadiyyatının mövcud olduğu sistemdə öz mövqelərini qoruya və maddi vəziyyətlərini daha da yaxşılaşdıra bilərlər. Ölkələrdə iqtisadiyyatın bu modeli inkişaf etdikcə kasıbların sayında da azalma müşahidə olunur. Belə ki, kasıblar ancaq böyüyən bir iqtisadiyyatın içində rifah səviyyəsinə çata bilərlər. Mərhəmətlə, acımaqla, yardım bağlamaları ilə həssas təbəqənin problemini həll etmək mümkün deyil. Kasıblara acımaq asandır, onlar üzərindən yardım şouları göstərmək də bir çoxlarının işinə yarayır. Amma kasıblığı aradan qaldırmaq üçün lazımi siyasi-iqtisadi modelləri reallaşdırmaq işin ən çətin tərəfidir. Çünki çox vaxt bürokratiyaya yaxın olan və bu gücə arxalanan şəxslər sərbəst bazarın qaydalarını pozur, bəzi məhsulların istehsalını, satışını, idxalını "tək əl" prinsipləri ilə nəzarətə götürməyə çalışırlar. Liberal iqtisadi konsepsiyanı tətbiq etməyə çalışan hökumətlərin bəlkə də, ən böyük mübarizəsi və sınağı da məhz bu məqamla bağlıdır.
Şübhəsiz, bir ölkədə həqiqi mənada tətbiq olunan sərbəst iqtisadiyyat əsl rifah maşınıdır. Bu maşın dayandırılarsa, əvvəlcə kasıblar daha da yoxsullaşacaq, ardınca orta sinif kasıblaşacaq, ardınca da varlıların rifah səviyyəsi düşəcək.
Real nümunələr də sübut edir ki, yalnız insanların yaradıcı enerjilərini hərəkətə gətirən, mənbələrdən effektiv istifadə etməkləri üçün motivasiyalarını artıran sərbəst bazar iqtisadiyyatına həqiqi mənada keçildiyi zaman cəmiyyətdə zənginlik ortaya çıxır.
Liberal iqtisadiyyat kasıbların dostu olan iqtisadi modeldir və yoxsulluğu azaltmaq üçün ən effektiv sistemdir.
Natəvan ABDULLA
525-ci qəzet.- 2021.- 20 noyabr.- S.24.