Əxlaqlı olmağın
asanlığı və çətinliyi
NECƏ
EDƏK Kİ, ƏXLAQLI OLAQ?..
Bu günlərdə Niyazi Mehdinin "Fəlsəfə
tarixində fəlsəfə" kitabını təkrarən
vərəqləyəndə İ.Kantın (yenə də
Kant!) Niyazi
müəllimin təhlili kontekstində anladığım əxlaq
konsepsiyası ilə bağlı düşündüklərim
belə bir sonuca gətirib çıxardı ki, müasir
çağımızda əxlaqi dəyərlərin
deqradasiyaya uğraması, əxlaq libasında efirə, mətbuata,
sosial şəbəkələrə soxulub cəmiyyətdə
öz dağıdıcı missiyasını yerinə yetirən
bic (yəni mənsubiyyəti, kökü məlum olmayan)
"əxlaq etalonları"nın at oynatmağı adi bir səhvin
- əxlaq anlayışını düzgün
anlamamağın nəticəsidir və belə getsə, biz
"əxlaq" deyə-deyə əslində,
nadanlığın qurbanlarına çevrilə bilərik...
Bəzi
düşük "mütəfəkkirlərin" əxlaqdan
danışmağın əxlaqın ilkin şərti
olması barədə elə özləri kimi
düşük fəlsəfəsini bir kənara
atıb belə bir sual ətrafında fikirləşək:
"Nədir əxlaq, əxlaqlı olmaq?"
Bizdə
bu sözü çox vaxt "tərbiyəli olmaq",
"namus", "abır-həya"
anlayışlarının sinonimi kimi yozmaq o qədər dəbdədir
ki, küçəyə çıxıb bu sualla müraciət
edəcəyin 10 adamdan 9-u elə bu sözlərlə də
cavab verəcək. Əslində isə əxlaq
çox geniş bir anlayışdır, onun məzmununun əhatə
dairəsi təkcə bu sözlərlə məhdudlaşmır.
O, daha böyük məna daşıyan fəlsəfi-etik bir
kateqoriyadır.
Kantın
konsepsiyasına görə, əxlaq - kökündə, fundamentində
əxlaqi qanun dəyəri dayanan davranış, yaşam tərzidir,
hamının qəbul və əməl etməli olduğu
etiketlər məcmusudur. Əxlaqlı olmaq istəyən insan
ilk növbədə belə bir suala cavab verməlidir: "Mən
nə edirəm və nə üçün edirəm?"
Cavabın isə ən optimal variantı belədir: "Mən
ona görə belə edirəm ki, sabah başqalarının
da mənə qarşı belə davranmalarını normal və
əxlaqi hesab edim". Əxlaqi davranışın bumeranq
effekti daşıyan təməl prinsipi bax, budur! Yəni atdığın bumeranq qayıdıb öz
üstünə gələndə sən qaçıb gizlənməməlisən,
çünki həmin trayektoriyanı sən özün
seçmisən və bilirsən ki, geri qayıdıb sənə
dəyən bumeranq ağrı yaratmayacaq.
Bunu
konkret nümunələrlə belə açmaq olar: Əgər
birisi başqasının qadınına pis gözlə
baxmağı, yaxud oğurluq, yaltaqlıq etməyi, yalan
danışmağı... qeyri-əxlaqi hesab etmir, öz
davranışında bu əməllərə yol verirsə,
deməli, razılaşır ki, sabah bir başqasının
onun da arvadına eyni gözlə baxmasını, yaxud
özünün oğurluğun, yalanın,
yaltaqlığın... qurbanına çevrilməsini əxlaqa
zidd hesab etməyəcək. Çünki o,
öz əməlləri ilə belə davranışa haqq
qazandıraraq ona hamı tərəfindən qəbul olunan
qanun mahiyyəti verib.
Mən
ona görə pislik edirəm ki, sabah mənə
qarşı da pislik ediləcəyindən narahat deyiləm;
ona görə rüşvət verirəm ki, sabah
özümün də rüşvət almağa haqqım
olsun - çox təəssüf ki, bu da bir "əxlaq"
modelidir.
Kantın əxlaq konsepsiyasının diqqətəlayiq
cəhəti ondadır ki, əxlaq anlayışı ilə
manipulyasiyaya və spekulyatsiyaya imkan vermir - hər kəs
ağzı köpüklənə-köpüklənə əxlaqın
şərəfinə dediyi sağlıqlarla yox, etdiyi, haqq
qazandırdığı əməllə hansı yuvanın
quşu olduğunu ortaya qoyur. Doğrudur, xüsusilə
çağdaş cəmiyyətlərdə "əxlaqlı
adam" roluna girib bu rolu oynaya-oynaya əslində,
əxlaqlı adamları küncə sıxışdıran,
əxlaq anlayışından öz əxlaqsızlığını
ört-basdır etmək üçün bir bəzək əşyası
kimi istifadə edənlərlə də
qarşılaşırıq. Belələrinin ən
sevimli məşğuliyyəti tez-tez, yeri gəldi-gəlmədi
əxlaq haqqında danışmaq, bu xüsusda
başqalarına dərs keçmək, necə deyərlər,
moizə oxumaqdır. Lakin kimə aydın deyil ki, belələri
ən yaxşı halda
riyakarlığı da əxlaqi dəyər statusu
verən dələduzlar və saxtakarlardır!
Bunun bir modelini biz "Bir cənub şəhərində"
filmində görürük. Xatırlayırsınızsa, məhəllənin
əxlaq təəssübkeşləri olan, küçədə
öz qadını, yaxud qadın dostu ilə gəzməyi əxlaqa
zidd hesab edən "əxlaqlı" kişilər məhəllədən
kənara çıxan kimi olurlar başqalarının
arvadlarına söz atan, onlara girişən cüvəllağı.
Belə əxlaq balanssızlığının sonu isə
filmdəki kimi bıçaqlaşma, qətldir...
Əxlaqlı
olmağın birinci şərti umacaqsızlıqdır, niyyətlə
əməlin üst-üstə düşməsi, məsələn,
bir yad qadının gözəlliyi haqqında danışanda
işlətdiyin "anam, bacım olsun" sözlərində
ifadə olunan səmimiyyətinin dərəcəsidir...
Xülasə, əxlaq öz
başlanğıcını fərdin seçimindən, iradəsindən,
istəyindən götürür, hansı əxlaqın qulu
olmaq istədiyini cəmiyyət, insanlar özləri
seçir. Bu
mənada, Qərbə inteqrasiya yolu tutan Azərbaycanın
xüsusilə ailə-məhəbbət sferasında öz
milli əxlaq ənənələrini Qərbin davranış
paradiqmalarına təslim etməsi ciddi müzakirə predmetinə
çevrilməlidir (Qərbin hamı tərəfindən qəbul
olunmuş ailə- məhəbbət modeli belədir: Ailə
birgə təssərrüfatın, büdcənin idarə
olunduğu, tərəflərin birlikdə
yaşadığı sosial institutdur və orada məhəbbətin
hökmranlığı vacib şərt deyil. Ona
görə də ailə üzvlərinin ailədənkənar
məhəbbət macəraları başadüşülən
və qəbulediləndir. Bir çox ölkələrdə
məsələnin bu tərəfi tərəflərin öhdəlikləri
kimi hətta nikah
sazişində rəsmiləşdirilir (?!).
"Yarımştat" tamaşasında deyildiyi kimi,
haça-paça vəziyyətdə qalmağımız
göz qabağında deyilmi?
Bu vəziyyətdən
çıxmağın düzgün yolu əvvəldə
dediyim kimi, bir suala verəcəyimiz cavabdan keçir: "Biz
nə istəyirik və nə üçün istəyirik?"
P.S. Mən
filosof deyiləm və çoxları kimi başqalarına əxlaq
dərsi vermək niyyətim də yoxdur. Sadəcə,
Niyazi müəllim demişkən, Kantın fikirlərindən
itələnib öz düşüncələrimi sizinlə
bölüşdüm.
BAYRAĞIMIZLA
NECƏ RƏFTAR ETMƏLİ?
44
günlük Vətən müharibəsi başa çatandan
bir az sonra Ağdama səfər edən bir
qrup din xadiminin jurnalistlərə verdikləri müsahibələr
televiziya ilə nümayiş olunurdu. Yəhudi din icması
nümayəndəsinin maskasına Azərbaycanın Dövlət
bayrağını imitasiya edən kiçik maketin əlavə
olunması bu mənzərəni izləyən dostlarımdan
birini əsəbləşdirdi: "Bayrağımıza bu nə
hörmətsizlikdir? Niyə bu
biabırçılığa göz yumurlar?"...
...Və
ardınca qızğın bir mübahisə başladı...
Mən o mübahisənin detallarına varmayacağam. Amma dövlət
bayrağımızla rəftar məsələsi
mövzusıuda bəzi fikirlərimi bölüşmək
istəyirəm.
Əvvəla, deyim ki, dostumun xoşuna gəlməyən
həmin jest barədə mən tamamilə başqa fikirdəyəm
və düşünürəm ki, bu, bayrağımıza təhqir
yox, əksinə, hörmət, bununla da dövlətimizlə,
xalqımızla həmrəylik əlamətidir. Bayrağın
maketinin məhz maskaya əlavə olunmasından da narahat
olmağa dəyməz. Maska artıq bizim
geyim aksessuarlarımızdan birinə çevrilib və əgər
pencəyimizin yaxasında bayrağımızın şəklini
gəzdirmək qəbahət deyilsə, bu şəkli
maskanın üstündə görəndə niyə əsəbiləşməliyik
ki?
O ki
qaldı maska köhnəlib istifadəyə yaramayanda şəklin
taleyinə, onu müvəqqəti
yapışdırıldığı maskadan ayırıb
"problemi" həll etmək bir neçə saniyəlik
işdir.
Məni əsəbiləşdirən başqa məqamlardır.
Əgər
bu xoşməramlı jest belə xətrimizə dəyirsə,
onda nəyə görə qürurumuza belə süni şəkildə
yox, əsl həqiqətdə
toxunmalı olan hallara göz yumuruq?
Bayraq müqəddəsdir. O, salona gətiriləndə cinsindən,
yaşından asılı olmayaraq hamı, hətta dövlət
başçısı da ayağa qalxır, prezident öz fəaliyyətinə
bayrağın qarşısında çöküb onu öpəndən
sonra başlayır.
Heç
rəvamıdır ki, bu boyda hörmətə layiq olan
bayrağın rənglərini imitasiya edən köynək,
şalvar-pencək geyib onu bu qədər
aşağılayasan?..
Bayraq
ondan tikilmiş paltarı kiminsə öz eybəcər əndamına
zorla pərçim edib dolayısı ilə bayrağı da
eybəcərləşdirməsi üçün deyil
axı!
Müqəddəs dövlət bayrağına
münasibət də bu müqəddəslik səviyyəsində
olmalıdır, daha pencək-şalvar, yubka-kofta səviyyəsində
yox.
Bayrağa münasibət dövlətə və
xalqın ruhuna olan münasibətin ifadəsidir. Onu qurşaqdan
aşağı səviyyəyə salmaq günah və cinayətdir!
Unutmayaq ki, bayrağın "parçasından"
tikilmiş paltarı əyninə geyən hansısa bir şəxs
kənardan baxanda ən azından bayraqla spekulyatsiya edən
cüvvəllağı təsiri bağışlayan bir kimsənədir
və onu saxlayıb bu özbaşınalığın səbəbi
ilə maraqlanmamaq bu dövləti, bu bayrağı həqiqətən
sevən hər bir şəxsin mənəvi borcu
olmalıdır.
İdmançılarımız yarışda qələbə
çalanda guya sevinclərinin ifadəsi kimi bayrağı bədənlərinə
sarıyırlar. Amma fikirləşmirlər ki, tərini bu bayrağa
hopdurmaq, onunla mələfə kimi rəftar etmək heç
də yaxşı effekt doğurmur (ələlxüsus da bir
azdan o bayraq himnimizin müşayiəti ilə
ucaldılacaqsa)...
Körpə
uşaqların bayrağı ayaqlaya-ayaqlaya burdan-ora, ordan-bura
qaçmasını əks etdirən şəkilləri,
videoları səxavətlə sosial şəbəkələrdə
paylaşanlar düzmü hərəkət edir?..
(düşünək: o uşaqların
yaddaşında bayraq ilk növbədə ayaqladıqları
bir nəsnə kimi qalacaq).
Dövlət bayrağı sadəcə ağaca
bağlanmış üçrəngli parça deyil,
Dövlət Himni səviyyəsində dövlətin
varlığını nümayiş etdirən, dövləti
əvəz edən rəmzdir, simvoldur. Dövlət
Himni çalınanda hamı ayağa qalxır, əlini
ürəyinin üstünə qoyur, sevincdən kövrələ-kövrələ
himni oxuyur və heç kimin də ağlına gəlmir ki,
hansısa bir tədbirdə himnimizin melodiyaları altında
qol götürüb oynaya, rəqs edə.
Bəs onda bayrağa münasibətdə bu sərbəstliyin,
özbaşınalığın səbəbini harda axtaraq?
Dövlət bayrağı ilə bu sayaq məsuliyyətsiz
rəftar tabutunun üstünə bayraq salınan şəhidlərin
ruhuna ən azından (!) hörmətsizlikdir.
Bunlar məni əsəbiləşdirir. Çünki bayrağa məhəbbət, sayğı pərdəsi arxasında onunla spekulyatsiya, manipulyasiya etməkdən başqa bir şey deyil.
Unutmayaq ki, Dövlət Bayrağı yalnız ümumxalq hüzn günlərində və yalnız prezidentin sərəncamı ilə endirilir (!!!)
Çox qorxduğum bir şey də var - kim bilir, bir də gördün satışda bayrağı imitasiya edən alt paltarları, yaxud cib dəsmalları satılır.
Allah o günü göstərməsin.
...Mən gördüyünüz bu fotonu dünyanın ən gözəl, ən təsirli fotosu hesab edirəm və hər dəfə bu fotoya baxanda ilk növbədə kövrəlirəm, sonra kövrəldiyim qədər sevinirəm... və nəhayət, sevindiyim qədər də qürurlanıram...
Əlisəfdər
HÜSEYNOV
525-ci qəzet.- 2021.- 26 noyabr.- S.13.