"Çaldıran" hökmü

Şah İsmayıl Xətai şəxsiyyət kimi formalaşmağında ilahi tapşırığa, dövrünə, zəmanəsinə, eyni zamanda, fenomenal istedadına, fəhminə, dünyadərkinə, özünü və ətrafını dərindən hiss etməsinə borclu idi. O, öz taleyini özü yazan, dövrünün möhtəşəm və güclü simalarını kölgədə qoyan, fərdi həyatdan daha çox ümumxalq, ümumdövlət taleyi yaşayan, ömür yolu qısa olsa da çox zəngin və mənalı keçən nadir şəxsiyyətlərdən biridir. Çətin qavranılan işlərin öhdəsindən ləyaqətlə gələn, qeyri-müəyyənlikləri, ziddiyyətləri asanlıqla çözən, möhtəşəm islahatçı, qurucu, yaradıcı dövlət xadimi kimi tarixin çöhrəsində işıqlı bir yaddaş kimi daim nur saçır. Məhz tanınmış yazıçı Hüseynbala Mirələmov da "Çaldıran yolu" əsərində ona bu məhəbbət və sevgilə, bir qədər də yanıqlı təəssüflə yanaşmışdır. "İki şah, iki sultan" trilogiyasının üçüncü kitabı olan bu əsər Şah İsmayılın romanıdır, onun zəngin həyatının müxtəlif epizodlarının təcəssümüdür.

Tarix çox zaman qələmdən daha çox qılıncla yazılmışdır. Hamısı əzəmətli taleyə malik unudulmaz simalar, öz inancları, yaxud iddiaları uğrunda döyüşən coşğun şövqlü insanlar tarix səhifələrini qılıncının ucundan axan qanla yazmışlar. Bəzən insana elə gəlir ki, tarix, əslində müharibələrin, döyüşlərin, qan-qadalarla izlənən hadisələrin tarixidir. "Çaldıran yolu" romanı bu mənada bizə zəngin məlumat verir, hamı üçün məlum tarixi hadisələrə yeni baxış sərgiləyir, əzəmətli taleyə malik insanların ömür yoluna, yaşam tərzinə, tarixi taleyinə yeni aspektdən işıq salır.

Müəllif İsmayılın şah elan edilməsinin təntənələrini, bu seçimin arxitektonik gücü və mistikası, ona qarşı alovlu ümumxalq sevgisinin gürşadını istedadlı qələm məhsulu kimi təqdim edir. Xalq misli görünməmiş bir bayram içindədir, sevincə, şadlığa bələnib, öz gələcək tale yolunu bu seçimdə tapdığını açıq ürəklə bəyan edir: "...Hüseyn bəy Lələ Şamlı on beş yaşlı hökmdarın on beş günlük ay kimi parlayan işıqlı təbəssümü qarşısında sükuta daldı. Sanki o, donmuşdu, qabağa gedə bilmirdi... Şahın üzü nura bələnmişdi. Bir anda ona elə gəldi ki, gənc İsmayılı yox, özünün gənclik dostu, həm də mürşidi Şeyx Heydəri görür...". Bu sözlərdə təkcə Heseyn bəy Lələnin gənc şaha hüsn və rəğbətinin, məhəbbətinin ifadəsi yox, həm də müəllifin yaratdığı obraza mehr-məhəbbətinin, sevgisinin təzahürlərinin şahidi oluruq. Doğrudan da, hadisələr inkişaf etdikcə yazıçı münasibəti daha da qabarıqlaşır, sənətkar qəhrəmanı ilə birgə dayanır, yaratdığı obrazı çox-çox ucalara qaldırmaq üçün qələminin bütün qüdrətindən istifadə edir.

Şah İsmayılın həyatı qovğalarda, döyüşlərdə, cəngi-cidada keçib. Amma o, heç vaxt döyüşkən, radikal tələblərlə çıxış eləməyib. Onun missiyası ilahi tapşırıqla gözlənilən qanlı savaşları başlamaq yox, hədələyici müharibələri barışdırıcı sülh təkliflərilə dayandırmaq, töküləcək qanları göz önünə gətirərək barış yolları axtarmaq olmuşdur. Dini ehkamın və dövlət siyasətinin ən xırda detalları ətrafında barışmaz mübarizələrin getdiyi bir zamanda o, mənəvi inancın yollarını axtarır, onu ətrafına (hətta, düşmən tərəfə belə) sirayət etdirməyə çalışır, mənəvi inancın formalarının müəyyən sintezi ilə dünyanı düşmənçilikdən xilas etməyə səy göstərirdi. Haqqı, ədaləti, bəşəri dəyərləri hamının sərvətinə çevirmək üçün daim öz idealına sədaqət nümayiş etdirirdi. O, tez-tez düşünürdü: "Axı nə üçün dünyaya rahat yaşamaq üçün gələn insanlar bir-birini qanına qəltan etməlidirlər? Olmazmı ki, hər kəs öz haqqına qane olub, sakit yaşasın?".

Şah İsmayıl hakimiyyətə qan-qadalarla, qırğınlarla və xalqın sevgisilə gəlmişdi. Və sona qədər bu qırğın və döyüşlər, həm də xalq sevgisi onu daim müşayiət etdi. Uzun Həsənin nəvələri Əlvənd Mirzə və Sultan Murad özlərini taxt-tac varisi hesab eləyib, Şah İsmayıla qarşı çıxdılar. Hərçənd, özləri də yola getmir, bir-birini didir, bir-birinə qarşı açıq döyüşdən də çəkinmirdilər. Şah İsmayıl Əlvənd Mirzəni Naxçıvan yaxınlığında məğlub etdi. Bu nümunədən dərs götürməyən Əlvənd Mirzə özünü toparlayıb yenidən Qızılbaşların üzərinə yeridi. Bu dəfə biabırçılıqla məğlub edilib zəbun oldu. Növbə Sultan Murada çatdı. Sultan Muradla döyüşlər uzun və yorucu oldu. Yazıçı bu mürəkkəb və konqolomerat tarixi hadisələri incə detallarınadək, təfərrüatı ilə oxucuya çatdırır. Çünki bu hadisələr gənc şahın həyatının ən zəruri və vacib momentlərindəndir. Sultan Murad hiyləgər, fəndgir və kəmfürsətdir. Hüseyn bəy Lələ döyüşün lap əvvəlindən Sultan Muradın əhvali-ruhiyyəsini dəqiq ifadə edir: "Şahım, onun qələbəyə heç bir ümidi yoxdur. Qüvvəsi bizdən ikiqat artıq olsa da. Onun düşməni inamsızlıqdır". Şah İsmayılın qələbələrinin bünövrəsində də inam, etiqad və gələcəyə ümid dayanırdı. Bütün bunlar da qızılbaş sevgisilə süslənirdi.

Romanda Şah İsmayılın xoşməramlı gəlişmələrinə də geniş yer verilir. O, insanlığa inamın müqəddəs haləsi altında insanların dostlaşıb birləşməsini arzulayırdı. Dünyaya həmişə insanlar lazım idi ki, tarixin küt, yeknəsəq gedişatının dəyişməsinə töhfələr versin. Axı, tarix təkcə qılıncların toqquşmasından, qan-qadalardan keçmir, o, həm də mənəvi tərəqqidir. Qəddar zorakılıqdan mənəvi yüksəkliyə aparan yol da insanlıqdan, yaxşı, xeyirxah əməllərdən, ədalətdən keçir. Bu mənada Şah İsmayılın Xorasan hakimi, şair Hüseyn Bayqara ilə xoş münasibətləri, söhbətləri əsl mənəviyyat aktı kimi yadda qalır.

Yazıçı romanda yaşananların ruhunu çatdırmaq, dərin düşüncəyə, ruhi təbəddülata malik insan psixologiyasını açmağa yönəlik bədii üsul və vasitələrdən geniş istifadə edir. Düşmənlərin xislətindəki dərinləşən düşmənçiliyi, doğmaların, tərəfkeşlərin düşüncələrindəki saflığı çatdırmaq üçün obrazlı dilin və ifadə vasitələrinin imkanlarından tam yararlanır. Bunlardan biri də obrazların bir-biri ilə xəyali söhbətləşmələridir. Bu, hadisələrin daxili dinamizmini artırır, onlara ekspressivlik verir, insanların ruhən qovuşmağına şərait yaradır. Hökmdarların, şahların, sultanların məktublaşma səhnələri möhtəşəm və eksklüzivdir. Bu məktublarda şəxsiyyətlərin gizli niyyətləri açıq söhbətdən daha çox alt qatdadır. Heç bir səmimiyyətdən söhbət gedə bilməz. Əsl mahiyyət siyasətdədir. O da gizli mənalarla, işarələrlə, eyhamlarla, çox incə üsullarla ört-basdır edilir. Bu məktubların hər birində Şərq ruhu bariz şəkildə üzə çıxır. Hər şey aydındır, amma heç nə həm də aydın deyil. Əlvən Mirzənin Şah İsmayıla məktubu, İsmayılın cavabı, Sultan II Bəyazidin Əlvən Mirzəyə məktubu (onu Şah İsmayıla qarşı çağırır, kömək vəd edir), Sultan Muradın II Bəyazidə məktubu, Şah İsmayılın II Bəyazidə məktubları, II Bəyazidin Şah İsmayıla cavabları, Şah İsmayılın Məhəmməd Şeybani ilə məktublaşmaları, Şah İsmayılın Misir sultanı Qansu Qiruya göndərdiyi məktub, Sultan Səlimin Şah İsmayıla göndərdiyi məktublar... Bu yazışmalar romanın bel sütununu təşkil edir və qeyd olunmalıdır ki, ona yeni təravət verir. Dəqiq deyə bilmərəm, müəllif bu məktubların originalları ilə tanışdır, ya yox, məktubların məzmunu originala uyğundur, ya uyğun deyil, ancaq bir məsələ var ki, bu məktublardakı pafos, bəlağət, zəncirvari məntiq, sətiraltı işarələr dövrün və müəlliflərin tam ruhuna uyğundur. Məktublardakı ehtiyatkarlıq, sözlərin seçilməsi, fikrin üstüörtülü çatdırılması hadisələrlə həmahənglik təşkil edir, ruhi təbəddülatı bir az da dərinləşdirir.

Romanın ən incə məqamları sevgi ilə süslənmiş, müharibə və siyasətin sıxışdırılıb çıxarıldığı məhəbbət dolu səhnələrdir. Bütün ətrafda qanlı döyüşlərin cövlan elədiyi bir vaxtda Şah İsmayıl mənəvi inancın layiqli formasını tapdığı məhəbbətə sığındı: "Əslində İsmayıl günəş üzlü Şahbigə xanımı çoxdan tanıyırdı. Bilirdi ki, Əbdi bəyin qızıdır. Gözəlliyinə, görkəminə görə atası onu qızların şahı adlandırırdı. Elə bu üzdən onun əsl adı unudulmuşdu. Hamı elə "Taclı" deyə çağırırdı". Təbrizin "Həşti-Behişt" adlanan şah bağçasında Şah İsmayılla Taclı xanımın görüşləri munis bir qələmlə, romantik duyğularla təsvir edilir. Bu saf məhəbbət öz işığında həyatın bütün problemlərini əridir, eyni coşğu ilə Şah İsmayılın qəlbini nura bələyir, ona saf, təmiz, ilahi duyğular bəxş edir. Lələsi Qəmbər ağanın (Sultan Murad elçi sifətində gəlmiş Qəmbər ağanı ağsaqqal çağında atların ayaqları altında tapdatdırmışdı) sözləri bu anlarda həmişə qulağında səslənirdi: "Sevgidə kamillik tapan hakimiyyətdə də kamil olar".

Başqa bir eşq misalı Sultan Səlimlə Hafizə arasında yaşanır. Hansı məmləkətdənsə əsir götürülmüş bu qız uşaqlıqdan sarayda böyümüşdü. Sultan II Bəyazid əvvəlcə bu izdivaca razı olmur. Sonradan Səlimin inadları və Nurəddin Sarıgörəzin məsləhətlərindən sonra razılaşır. Səlim nə qədər qəddar, şöhrətpərəst, xudbin, hakimiyyət hərisi olsa da, məhəbbət qarşısında bir o qədər aciz və köməksizdir. Onun bu sifətləri yazıçı tərəfindən dəqiq ştrixlərlə verilmişdir.

"Çaldıran yolu" romanında Şah İsmayılın ətrafında toplanan əmirlərin, döyüş başçılarının şəxsiyyəti, portret cizgiləri müəllif tərəfindən peşəkarlıqla yaradılmışdır. Ətrafda baş verənləri müşahidə etmək, onu təhlil süzgəcindən keçirmək, ümumiləşdirmələr aparmaq, dünyaya bəsirət gözü ilə baxmaq onun yaratdığı qəhrəmanlara xas cəhətlərdir. Şahını ürəkdən sevmək, onun yolunda mərd-mərdanə ölümə getmək, ona sidq-ürəkdən bağlılıq bu şəxslərin mənəvi keyfiyyətləridir. Onlar Hüseyn bəy Lələ Şamlı, Əmir Zəkəriyyə, Şəmsəddin Lahicani, Abdin bəy Davaçı Şamlı, Bayram bəy Qaramanlı, Məhəmməd xan Ustaclı, Əbdi bəy Şamlı, Abdal bəy Dədə, Xadim bəy Xülafə, Qarapiri bəy Qacar, İlyas Halvaçıoğlu və başqaları idi. Onlar təkcə döyüşdə qılınc çalmaq ustası deyildilər, həm də qəlb və zəka sərkərdələri idilər. Qol döyüşündə, meydan savaşında fərqləndikləri kimi, Şahın yaxın məsləhətçiləri, söz, ağıl, düşüncə döyüşçüləri idilər.

"Qardaş qardaşı mərdanə vurdum deyən yalan söylər" (Şah İsmayıl Xətai) və "Sanma şahım hər kəsi sən sadiqanə yar olur" (Sultan Səlim Yavuz) şeirlərinin ovqatı oxucunu hadisələrin finalına kökləyir. Anadoluda Şah İsmayıl tərəfdarlarına, şiə aşiqlərinə, Şahqulu Baba üsyançılarına qarşı mübarizə üçün Sultan Səlim Osmanlının baş müftisi Həmzə Əfəndinin dini fətvasını aldı. Qızılbaş tərəfdarlarının qanı su yerinə axıdıldı. Bütün bunlar "Çaldıran"a aparırdı. Şah İsmayıl bütün vasitələrlə, ciddi-cəhdlə döyüşdən yayınır, müharibəyə girməməyə çalışırdı. Sultan Səlimin təhqirlərlə dolu məktublarına cəmi bir cavab verdi. Səliqəylə, təmkinlə yazılmış cavab məktubunda sülhdən, barışdan söhbət açılırdı. Səlim isə qan-qan deyirdi. Axır ki, o gün gəlib çatdı. 1514-cü ilin avqustunda Maku yaxınlığında Çaldıran düzündə qoşunlar üz-üzə durdu. Osmanlı ordusuna gecə hücumunun təşkili təklifinə Şah İsmayıl məşhur cavabını verir: "Biz karvanbasan quldur deyilik ki, gecə hücum eləyək". Beləliklə, türk dünyasının iki qüdrətli söz və qılınc cəngavəri arasında bu qırğın tarix səhifələrinə adi hadisə kimi yazılmadı. Burada iki qardaş üz-üzə durmuşdu və uduzan da bütün türk dünyası idi. Əslində burda qalib və məğlub tərəf yox idi. Məğlub olan külli türk aləmi idi.

Ən böyük əqidəni və dövləti yaratmaq üçün əlindən gələni edən, canından-qanından keçən Şah İsmayıl taleyin sınağı ilə üz-üzə gəlmişdi. Burada onun öz şəxsi həyatının bir parçasını da puç elədiyi aydın görünürdü. Qandan-qadadan nə qədər qaçsa da, tale onu məhz ora sürükləmişdi. Ətrafına baxdı, süzgün nəzərlərlə dörd tərəfinə göz atdı. Canı qədər sevdiyi xanımı Taclı gözə dəymirdi. "Şah İsmayılın gözü gəzirdi Hüseyn bəy Lələ Şamlını, Məhəmməd xan Ustaclını, Durmuş xanı, Nurəli bəyi, Əbdi bəyi, qeyrilərini... ancaq onlar yox idilər. Çaldıran həm də onların adları ilə yaşayacaqdı".

Yaralı şah əndişələr içində qovrulmağına baxmayaraq, qayada, mağarada gizlətdiyi məşhur rəssam Kəmaləddin Behzad və şəxsi saray xəttatı Mahmud Nişapurinin taleyilə maraqlanır. Tez onları tapmaq üçün adamlar göndərir. Yır-yığış eləyib Təbrizi tərk eləyəndə məlikişüara Həbibini və sazəndələrin başçısı Aşıq Dirili Qurbanini görmür. Deyirlər ki, onlar Sultan Səlimə sözlərini demək üçün qalırlar. Şah yüngülcə istehza edir. Yəni, Sultan Səlimə bu, təsir edəcəkmi?.. Bütün bu epizodlar Şah İsmayılın şeirə, sənətə, sənətkara nə qədər yüksək dəyər verdiyini bir daha sübut edir.

"Çaldıran" öz amansız hökmünü verdi. Baxış bucağının uzaqlığına, insan qəlbinin aydınlığına yönələn Şah İsmayıl ideyaları pərən-pərən düşmüşdü. İnancına zərbə dəymişdi, o inanca ki, bəşəriyyətin birgəliyinə, əmin-amanlığa, humanizmə, sülh və barışa yönəlmişdi. Şah İsmayıl "Çaldıran"dan sonra siyasət, dövlət idarəçiliyi, diplomatiyadan tamam uzaqlaşdı. Elə bil heç əvvəlki çılğın xarakterli hökmdar deyildi. Sanki birdən-birə yüz yaş qocalmışdı. Çünki "Çaldıran" onu sındırmışdı. Və şeirlərilə baş-başa qalmışdı, onlara sığınmışdı:

Diyari-eşqə sultanəm, dila, mən də zəmanimdə,

Vəzirimdir qəmi-qüssəm, oturmuş iki yanimdə...

Loğman RƏŞİDZADƏ

yazıçı-publisist

525-ci qəzet.- 2021.- 27 noyabr.- S.20;21.