DAĞLARA QAR QALANDI...

(Vaqif Yusiflinin "Əli İldırımoğlu: Romanlar, qəhrəmanlar" monoqrafiyası barədə düşüncələr)

Müdriklər deyirlər ki, sənin daxilində səni idarə edən, hərəkətə gətirən bir qüvvə var, onu kəşf et. Bu kəşf insan ağılı və ruhunun çarpaz harmoniyasında qovuşan eleksirdir. Bu kəşf insanın özünü, öz hissi-intellektual gücünün üzə çıxarılmasıdır. Ən nəhayət, bu kəşf insanın özünün tapması və cəmiyyətə təqdimi, diqtəsidir. Bundan sonra nəhəng, əzəmətli işlər gəlir, insanlığa, onun inkişafına işıq tutan, bəşəriyyətin ziddiyyətli, "kommunikativ" təbiətinə təkan verən, tarixin və zamanın yüksəliş yollarını müəyyən edən böyük əməllər ... Bu xüsusda yazıçılar öz fəaliyyətləri boyunca əlahiddə statusa, xoşməramlı bir missiyaya malik olurlar. Onlar tarixin, insanlığın və zamanın salnaməsini yazırlar. Belə mütəfəkkirlər pleyadasında Azərbaycanın görkəmli yazıçısı Əli İldırımoğlunun xüsusi yeri, özəl mövqeyi vardır. O, Vətənin, doğulduğu torpağın, dağın, dərənin, meşənin taleyini insan talelərilə paralel əks etdirmiş, ürəyitəmiz, qəhrəman, yenilməz insanların hamısını bir məqamda birləşdirən xoşməramlı ideyalarını ədəbiyyatda, yazdığı roman, povest və hekayələrdə əbədiləşdirmişdir.

Əli İldırımoğlu bu sosial-siyasi həyat faktlarının, insan talelərinin dərinliyinə endikcə, özünü də tapır, kəşf edir, öz daxilində hərəkətverici qüvvəni də oyadırdı. Beləcə "Zorən jurnalist", "Közərən sətirlər", "Mənim rəncbər atam", "Qarlı gecələr", "Aqibət", "Daş yağan gün", "Əmrahsız qalan dağlar" əsərləri yeni düşüncə və duyğular kimi ədəbiyyat tariximizdə yer alıb. Bu əsərlər barədə, ümumiyyətlə, Əli İldırımoğlu yaradıcılığının ədəbi-bədii məziyyətləri haqqında yazıçılar, ədəbiyyatşünaslar, tənqidçilər, digər qələm sahibləri dəyərli fikirlər söyləmiş, bu zəngin ədəbi məxəz barədə öz orijinal düşüncələrini ortaya qoymuş, elmi ideyalarını sərgiləmişlər. Bunlardan biri də filologiya elmləri doktoru Vaqif Yusiflidir.

Vaqif Yusifli ilə ilk tanışlığım qiyabi şəkildə olmuşdur. Əli müəllimin "Közərən sətirlər" kitabına yazdığı ön sözü oxuyandan sonra onunla tanış olmaq marağım artdı və bu görüş günlərin bir günü baş tutdu. V.Yusiflinin "Közərən sətirlər"ə yazdığı ön söz nə ilə səciyyəvi idi? O, hər şeydən əvvəl, Əli müəllimin yaradıcılığına orijinal baxış sərgiləmiş, yeni mövqedən yanaşmışdır. O, Əli İldırımoğlunun təhkiyə üsuluna, obraz yaratmaq məharətinə, üslub və forma ustalığına, ən nəhayət xalq deyimləri, idiom və frazeoloji birləşmələrlə zəngin dilinə verdiyi qiymətlə məni cəzb etmişdi. O, atam haqqında yazırdı: "Əli İldırımoğlu ötən illəri yad etdikcə köksündən bir fərəh dalğası yüksəlir. Ən başlıcası, ona görə ki, əsrə yaxın ömrü təkcə özünəməxsus olmayıb. Ömrü ömürlərə qarışıb, dostlarının, övladlarının, onu bir insan kimi sevənlərin ömrünə... Bu ömür mənalı söz, duyğu şəklində kitablara çevrilib. Bu ömür Azərbaycan torpağının hər qarışına səpələnib, onun jurnalist, publisist, yazıçı sənətinin əzabına, sevincinə, uğurlarına qarışıb.

Əli İldırımoğlunun çox sadə, hər kəsin anladığı tərzdə bir üslubu var. Yurdun çobanı da, akademiki də, onu eyni dərəcədə (əlbəttə, çobanı çoban, akademiki akademik kimi) sevəcək... və sevib..."

Budur, indi də Vaqif Yusiflinin "Elm və təhsil" nəşriyyatında "Əli İldırımoğlu: Romanlar, qəhrəmanlar" adlı nəfis şəkildə çap edilmiş kitabı qarşımızdadır. O, bu monoqrafiya ilə Əli İldırımoğlu yaradıcılığına yeni sevgi və sayqılarını ifadə eləməklə yanaşı dərin elmi baxışlar sərgiləmiş, Əli müəllimin roman janrına gətirdiyi yenilikləri qabartmış, obraz, qəhrəman probleminin Əli İldırımoğlu yaradıcılığında yeni həlli yollarını araşdırmışdır. Çəkdiyi zəhmətə, dərin elmi-tədqiqat əməyinə görə alimi, yalnız alqışlamaq olar. Kitaba "Roman və qəhrəman problemi yeni kontekstdə" adlı ön söz yazmış Loğman Rəşidzadə qeyd edir: "Vaqif Yusiflinin "Romanlar, qəhrəmanlar" monoqrafiyası təkcə Əli İldırımoğlu yaradıcılığının araşdırılması tarixinə yeni baxış deyil, həm də müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına bir töhfədir. Vaqif Yusiflinin müəllif üslubu, qoyulmuş problemə yanaşma tərzi, qeyd etdiyimiz kimi, maarifçi müdrikliyi, ədəbi nəsillərin əlaqə və varisliyini konkret nüanslarla izah etməsi bu monoqrafiyanın elmi dəyərini kifayət qədər artırır. O, Əli İldırımoğlu yaradıcılığını məhəbbətlə, hörmət və ehtiramla araşdırır, bu sevgini heç gizlətmir də. Bu, eyni zamanda böyük ədəbiyyata məhəbbətin təzahürüdür".

Biz ancaq bizə ayrılan vaxtı necə yaşamağımızı bilməliyik. Bilirikmi? Ömrümüzü fənalıqlar yolunda heçə verib puç edirik. Əslində, hər bir insan ona verilən ömür payını məhsuldar, səmərəli yaşamağa, faydalı əməllərlə zənginləşməyə borcludur. Əli İldırımoğlu, məhz, belə insanlardandır. Onun sözləridir: "Mənim balansıma yazılmayan günləri ömrümdən hesab etmirəm". O, məhz, bu prinsiplərlə yaşayıb, ömür dastanını bu amallarla zənginləşdirib. Məhz, bu arı zəhməti, işgüzarlıq, yaradıcı əmək onun ömrünə öz zərif naxışlarını vurmuşdur. Məhz bu prinsipial yaşam tərzinin nəticəsidir ki, o minlərlə publisist məqalə, oçerk, felyeton və digər qəzet məqalələri yazıb çap elətdirmişdir. Məhz, bu məhsuldar və cəfakeş zəhmətinin bəhrəsidir ki, o, onlarla roman, povest, yüzlərlə hekayə, esse qələmə almışdır.

Əli İldırımoğlunun romanları geniş, polifonik, zəngin həyat materialları ilə süslənmiş bədii nümunələrdir. Həyatda hər şey imtahandır. Əli müəllim də yaradıcılığına beləcə yanaşmışdır. Hər roman, povest, hekayə, kiçik həcmli esse onun həyat və ədəbiyyat qarşısında bir imtahanı olmuşdur. O, bu imtahanlardan həmişə üzüağ çıxmış, yazdığı həyat həqiqətlərini ömür yolunun işığına çevirmişdir. O, həmişə nəhəng mövzular, əzəmətli obrazlar yaratmağa meylli olmuşdur. Onun qəhrəmanları həyatın çətin ziqzaqlarından, ömrün dolaylarından keçərək özünü təsdiq etmiş, şəxsiyyət kimi formalaşmışlar. "Zorən jurnalist"də Nazim İlham, "Mənim rəncbər atam"da İldırım kişi, "Aqibət"də Höcət Cahangir, "Əmrahsız qalan dağlar"da Əmrah yüzbaşı belə ərdəmli, həyat faktlarından güc alan, müəllif qələmilə süslənən ədəbi qəhrəmanlardır. Əli İldırımoğlunun əsərləri yaşadığı tarixi dövrün obrazlı inikasıdır. Qələmə alınan dövrlərə aid ictimai-siyasi proseslər, tarixi anlar və situasiyalar, insan taleləri onun qələmində olduğu kimi, realist boyalarla canlanır. Ədibin obraz yaradıcılığı barədə geniş danışmaq olar. O, bu şəxsiyyətlərin hər birinə öz mənəviyyatından müəyyən keyfiyyətlər əlavə edir. "Közərən sətirlər" əsərində yazıçı şəxsiyyət məsələsinə geniş yer verir, hadisələrin gedişində bir sıra tarixi şəxsiyyətlər və tanınmış adamlardan ibarət surətlər qalereyası yaradır. O, "tarixi şəxsiyyətlər yaradıb" ideyasına inanır, hər bir şəxsiyyətin tarixdə qoyduğu izi təqdir edir, "dahiləri danmaq axmaqlıqdır" fikrinə gəlir.

Bir yazıçı və qələm əhli kimi hər bir insan Əli İldırımoğlu üçün bir hədəfdir. O, insanlarda həyatın real inkişaf ritmlərini kəşf edir, həyatın varlığını bu şəxsiyyətlərin fəaliyyətində görür. Odur ki, insan, onun həyat və fəaliyyəti, tərəqqi üçün etdiyi çabalar ədibin yaradıcılığında vasitə deyil məqsəddir. Bu məqsədə çatmaq üçün o, obrazlarına kompleks yanaşır, onları həm məişətdə, ailə içində, həm də ictimaiyyətdə, dost-tanış, qohum-qardaş arasında davranış normaları fonunda təsvir edir, realist boyalarla qəhrəmanı haqqında geniş bilgi verir. Bu mənada "Mənim rəncbər atam"ın baş qəhrəmanı İldırım kişi çox səciyyəvidir. O, həm ailədə, həm də ictimai mühitdə təqdim olunur. Hər cəhətdən sayılıb-seçilən İldırım kişi zəhmətkeşliyi, halallığı, sözübütövlüyü, səxavəti, mərdliyi ilə yadda qalır.

İldırım kişi ailə-məişət məsələlərində sözün müsbət mənasında konservativ hərəkətləri ilə nəzərə çarpır. Lakin sərt və konservator olduğu qədər də səbrli, dözümlü, ədalətlidir, hər bir işi Allah tərəfi həll etməyə çalışır, dini qanunlarla cəmiyyətin tələblərini uyğunlaşdırır. Bu, müxtəlif hadisələrə münasibətdə özünü biruzə verir. Yeganə sevimli oğlu papağını, yaxud cibinin pulunu itirəndə dünya malına görə rəncidə olmur, oğlunun səhvlərindən qayğılanır. Düşmənlərindən sayılan Həsənxanın məhkəməsində şahidlik edib, onun əlehinə ifadə vermir. Zaur Həsənlinin gülləsi təsadüfən bacısı oğlu Fəqana dəyəndə də yenə mərdlik, dözümlülük nümayiş etdirir, el ağsaqqalı kimi təsadüfi bir olaya görə böyük düşmənçiliyin qarşısını alır. O, hər yerdə müdrikdir, el ağsaqqalıdır. Sözdə də, əməldə, zəhmət təri axıdanda da. Onun ağsaqqal ucalığı bacısının yaş mərasimində söylədiklərində bir daha aşkarlanır. Burada ailə münasibətləri barədə söylədikləri əxlaq kodeksi kimi səslənir. O deyir: "O ocağı atanın ahı tutdu. Allah görk elədi ki, zəhmətlə böyüdüb boya-başa çatdırdığı haqq-sayı itirəndə axırı elə belə olar. Bir də ki, evin böyüyü ailənin "Allah"ıdır. Yerdəki Allaha kəc baxanda, göydəki heç vaxt gətirməz".

Bizdə - azərbaycanlılarda ata kultu yenilməz bir əxlaq və mənəviyyat mənbəyidir. Atamın bu kultu - ataya hörmət, məhəbbət və ehtiramı rəmzləşdirib, simvol səviyyəsinə qaldırıb. Əli İldırımoğlu üçün ata təkcə doğma varlıq, canlı insan deyil, həm də konkret zaman, məkan şəraitində yaşayan və yaradan bir simvoldur. Əli müəllim üçün ata demək - onun ayaqları altındakı torpaq, başı üstündəki səma, yəni Vətən deməkdir. "Ata" deyərkən ədibin ürək parçalayan bir həsrətlə eyni zamanda Vətənin bir parçası olan Qubadlını xatırlaması ona görə təbii səslənir ki, İldırım kişinin özü elə Vətən deməkdir. Bu simvollaşma ədəbi şəxsiyyətin bədii təqdimatını bir az da dolğunlaşdırır. V.Yusifli bu barədə yazır: "Əli İldırımoğlunun ən kamil əsəri, fikrimcə, "Mənim rəncbər atam" xatirə - romanıdır. Azərbaycan ədəbiyyatında ATA obrazını yaradan, atadan danışan əsərlər az deyil, amma həqiqət naminə deməliyəm ki, bu əsər təkcə bir atanın deyil, daha çox Azərbaycan atalarının və kişilərinin obrazı və ümumiləşən əsərdir. Romanın qəhrəmanı - Əli İldırımoğlunun rəncbər atası milli xarakter səviyyəsində bir obrazdır".

Bədii ədəbiyyatda həyat həqiqətlərinin təsviri yazıçı niyyətilə təzad yaratmamalıdır. Odur ki, yazıçı bələd olduğu həyat faktlarına müraciət edəndə və onu bədii mətnin predmetinə çevirəndə istədiyinə daha çox nail olur. Qeyd etdik ki, Əli müəllimin yaradıcılığı geniş, şaxəli və polifonikdir. O, yaxından bələd olduğu, yaşadığı həyat faktlarını qələmə alır. Erməni vandallarına qarşı Azərbaycan xalqının mübarizəsi onun da qələmindən yan keçməyib. "Daş yağan gün" və "Əmrahsız qalan dağlar" romanları birbaşa bu mövzuya həsr olunub. "Əmrahsız qalan dağlar" romanı yazıçının bitkin, hərtərəfli və mükəmməl obraz yaratma sahəsində yeni bir uğurlu addımıdır. Əmrahın bütün parametrlərilə təqdimatı, onun uşaqlıqdan, yeniyetməlikdən üzübəri yüzbaşılıqdakı fəaliyyətinədək işıqlandırılması şəxsiyyətin hərtərəfli açılımına xidmət edir. Əmrah yüzbaşı bir obraz və qəhrəman kimi hərtərəfli işlənmişdir. O, həyat hadisələrinin fonunda, apardığı mübarizənin işığında fenomenal insan kimi oxucuların yaddaşında dərin iz qoyur, öz bitkin siması ilə ürəklərdə yaşayır. Əmrah yüzbaşının həyatı, mübarizəsi, ictimai-siyasi fəaliyyəti, ermənilərə qarşı döyüşləri onu dastan qəhrəmanı səviyyəsinə qaldırmağa imkan verir, bir sıra xalq qəhrəmanları ilə eyniləşdirir. O, nə üçün yaşadığını, nəyin uğrunda mübarizə apardığını yaxşı bilir. Onun üçün öz ömründən, şəxsi həyatından daha üstün, daha qiymətli bir amal, bir məqsəd var - xalq yolunda mübarizə, el qeyrəti, Vətən, torpaq məhəbbəti. O, ömrü boyu bu amal uğrunda vuruşur və bu yolda da həlak olur.

Əsərdə Əmrah obrazının açılımına xidmət edən surətlərə də geniş yer verilib. Xosrov bəy, Sultan bəy, Nəzər Heydərov, Balaca bəy, Mövlamverdi və s. Son döyüşdə Əmrahı ağır yaralı vəziyyətdə atıb qaçan Balaca bəy də, Əmrahı yaralı halda tapıb atın yükünü açıb-töküb onu atın belinə qaldırıb döyüş meydanından uzaqlaşdıran Mövlamverdi də müəllif tərəfindən dolğunluqla təsvir edilib. Əks qütblərdə dayanan bu adamların ikisi də azərbaycanlıdır. Əli müəllim həyat həqiqətlərini belə paradoksal nümunələrlə yerli-yataqlı təqdim edə bilir.

Əsərdə Əmrahın mərdliyi, dönməzliyi, mübarizliyi, Vətən sevgisinin kökləri araşdırılır. Bütün bu müsbət cəhətlər nəsil-nəcabətdən, ata-babadan süzülüb gəlir. Mərd, qeyrətli, el təəssübü çəkən Məşədi Allahverənin ailəsində böyüyüb boya-başa çatan Əmrah bu şəcərənin nəcib cəhətlərini yaşadır və inkişaf elətdirir. Bütün bu xarakterik cizgilər Əli müəllimin yığcam, poetik ibarələrlə zəngin təhkiyəsilə oxucuya çatdırılır. "Əli İldırımoğlunun "Əmrahsız qalan dağlar" romanı onun qəhrəman axtarışında ən uğurlu əsəridir, desək, qətiyyən yanılmarıq. O, bu əsərdə qarşısına iki məqsəd qoyub: birincisi Cümhuriyyət dövründə ermənilərə qarşı vuruşan və xalqın igidlik simvoluna çevrilən bir insanın - Əmrahın xarakterini, canlı obrazını yaratmaq. İkincisi isə erməniliyin mahiyyətini, ermənilərin mənfi xislətini canlandırmaq.

Əmrah kimdir? Əli İldırımoğlu atasından, Əmrahı tanıyanlardan eşitdiklərini bədii təxəyyül süzgəcindən keçirərək bədii-publisistik bir roman yaratmış və öz igidliyi, cəsurluğu ilə təkcə yaşadığı kənddə deyil, bütün Qarabağda və Laçın-Qubadlı bölgəsində tanınan bir el qəhrəmanının obrazını canlandırmışdır. Bu romanda müəllif həm sənədlilik (olmuş əhvalatların təsviri), həm də bədiilik prinsiplərinə əməl etmişdir. Yəni bunlar vəhdətdədir, biri digərini tamamlayır" (V.Yusifli: "Əli İldırımoğlu: romanlar, qəhrəmanlar").

Həyati məqsəd, qarşıya qoyulan missiya, prinsiplər insanı daim daxilən oyadır, ayıq vəziyyətdə saxlayır, ictimai-siyasi situasiyalara adekvat kökləyir. Əli İldırımoğlunun həyat və yaradıcılığı bu mənəvi-əxlaqi kanonlar üzərində binə tutub, cəmiyyətə və insanlığa daim ayıq bir nəzərlə köklənib. O, daim prinsiplərlə, əbədi məqsədlərlə yaşayıb. Onun həyatı zəhmət, əzab-əziyyət və işgüzar mənbələrdən su içib. Onun yaradıcılıq prosesi ilə tanış olanda, yazı-pozu dünyasına baş vuranda bunun bir daha şahidi olursan. O, əziyyətlə yazıb, zəhmət təri axıda-axıda yaradıb. Bir cümlə ərsəyə gətirmək üçün beş cümlə qaralayıb. Nəhayət, bir mükəmməl, dolğun cümlə üzərində dayanıb. Bu, onun yaradıcılığa, ədəbiyyata, qələmə aldığı həyat hadisələrinə, dilə, cümləyə məsuliyyət hissindən doğurdu. O, yazdığı kimi pozmağı da bacarırdı. Deyilənlərə görə Lev Tolstoy "Hərb və sülh" əsərinin üzünü səkkiz dəfə köçürmüş və hər dəfə də yeni redaktə etmiş, yeni səhnələr hasilə gətirmiş, hətta yeni qəhrəmanlar yaratmış, mövcud obrazların daxili aləmini, mənəvi dünyasını mükəmməlləşdirmişdir. Bu, ədəbiyyat qarşısında böyük borc və prinsipdir. Əli İldırımoğlu da ədəbiyyata, yaradıcılığa belə zəhmətkeş münasibət sərgiləmiş, belə prinsipial mövqe nümayiş elətdirmişdir. Bu, öz-özlüyündə yazıçı əməyinə sonsuz hörmətin nümunəsidir.

Onun bədii əsərləri də pozulmaz, sarsılmaz prinsiplər üzərində bərqərar olmuşdur. Ən başlıca prinsiplər Vətənə, torpağa, elə, obaya, sevdiyi, uğrunda vuruşduğu ailəsinə bağlılıq, böyüyə, ağsaqqala, ağbirçəyə hörmət, dilə, xalq deyimlərinə həssas məhəbbət sərgiləməkdir. "Əli müəllimin ömrü də başqa ömürlərdən tamam fərqli bir ömürdü - qubarlı, ağlı-qaralı, sevincli-qəhərli, uğurlu-uğursuz, amma daim həyat eşqilə yaşayıb-yaradan, mənsub olduğu millətin adını, şərəfini uca tutan bir ömür - bu ömrü kökü torpağa, onun dərinliklərinə işləyən palıd ağacına bənzətmək olar" (V.Yusifli).

"Əmrahsız qalan dağlar" romanının qəhrəmanı Əmrah yüzbaşı erməni gülləsindən ağır yaralanıb ölüm yatağında olduğu vaxt öz nakəs soydaşlarından sayğısızlıq görərək kövrəlir və aşağıdakı bayatını söyləyir:

Dağlara qar qalandı,

Qar yağdı, qar qalandı.

Qarğalar laçın oldu,

Laçınlar qarğalandı.

Əslində, bu mövzu Əli İldırımoğlunu həmişə düşündürmüş, bəzən də əndişələrə salmışdır. Axı gözü qabağında neçə-neçə qarğalar laçınlaşmışdı, laçınlar gözdən salınıb ictimai həyat səhnəsindən silinmişdi. Bəlkə də buna görə onun müqəddəs ruhu bu gün də narahatdır. Amma narahat olma, Ata! Sən həmişə laçın olub uca dağlar başında cövlan edibsən, bu gün də həmin ucalıqdasan. Yazdığın cild-cild əsərlərin sətirləri arasında, canın qədər sevdiyin xalqın qəlbində, sevgisində yenə də həmin ucalıqda yaşayırsan, həmin laçın ömrünü davam etdirirsən.

Yusif İLDIRIMZADƏ

Hüquq elmləri üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2021.- 27 noyabr.- S.16;17.