"Heç kəs ölmək istəmirdi “...

"BİLMƏK OLMAZ BU DÜNYANIN İŞİNİ" (GƏRAY BƏYİN "ÖLÜMÜ")

Əgər "canlı meyit" ifadəsi diri bədəndə ölmüş ruha, yaxud ruhsuz bədənə işarədirsə, onda "ölü can" söz birləşməsi də fiziki cəhətdən məhv edilmiş bədənin diri ruhunu bildirir. Dildə belə ifadələrə oksyumoron - yəni mənaca bir-birinə əks sözlərin birləşməsindən yaranan yenimənalı sözlər, anlayışlar deyilir. Rus ədəbiyyatında adları bu ifadələrdən qurulmuş 2 möhtəşəm əsər, Azərbaycan mədəniyyətində isə bu anlayışlardakı mənaları açan 2 parlaq obraz var və hər 2 obraz "Yeddi oğul istərəm" filmində yaradılıb - Bəxtiyar və Gəray bəy!

Şübhəsiz ki, 32 yaşında yaratdığı Gəray bəy Həsənağa Turabovun kinoda ilk və həm də ən möhtəşəm yaradıcılıq qələbəsi idi. Sovet ideologiyasının "pis insan" damğası vurduğu Azərbaycan bəyi milli kinomuzda ilk dəfə məhz Turabovun təfsirində öz stereotip sələflərindən fərqləndi, rus bolşevik rejiminə qarşı mübarizə aparan milli ruhun təmsilçisinə çevrildi, torpağın qoruyucusu olan tarixi varlıq kimi bəraət aldı.

H.Turabovun yozumunda Gəray bəy tarix meydanından sıxışdırılıb çıxarılmaqda olan əxlaqın, düşüncənin təmsilçisidir və bu tarixi həqiqət aktyorun tapıntıları sayəsində filmin mətninin dərin qatında kifayət qədər kodlaşdırılıb. Aktyor, Gəray bəyin içindəki enerjini zəngin mənalar verən işarəyə çevirmək üçün böyük məharət nümayiş etdirir və mətnin üst qatında onun qəhrəmanı nə qədər mənfi qütbə sıxışdırılsa da, həmin enerji obrazın başlıca bədii məziyyətinə çevrilir.

H.Turabovun Gəray bəyi qranitdən yonulmuş əzəmətli, möhtəşəm heykəl təsiri bağışlayır. Onun ağayana baxışları, şax yerişi əyilməz iradədən, böyük qürurdan xəbər verir. Gəray bəy həyatının elə bir məqamında təsvir olunur ki, zaman onun xeyrinə işləmir, bolşevik kabusu xalqın ruhunu, yaddaşını da işğal etməklə məşğuldur. Lakin Gəray bəy keçmişini öz yaddaşında yaşadan şəxsiyyətdir və onu bolşevik kabusuna qarşı mübarizə aparmağa sövq edən də bu yaddaşı yaşatmaq zərurətidir. "İstismarçı", "zalım", "qaniçən" Gəray bəyi dağıdıcı qara qüvvələrdən fərqləndirən əsas cəhət budur ki, o, komsomolçuların hakim olmaq istədikləri mühitə kənardan müdaxilə edən tüfeyli, quldur deyil, həmin mühitin öz keçmişi, yaddaşı və buna uyğun əxlaqı olan tarixi yetirməsi, komsomolçuların boğub məhv etmək istədikləri bütöv bir epoxanın rəmzidir. Filmdə söhbət onun qəsb etmək istədiyi torpaqlardan yox, onun tarixi oylağı olan torpaqlardan gedir. Bu mənada filmdə tarixi fakt kimi kimin ədalətsizliyə məruz qaldığını, kimin haqqının tapdalandığını müəyyən etmək o qədər də asan deyil. Bunun üçün "zülm etmək", "xilaskar qüvvələr", "öz haqqını qorumaq" funksiyaları tamamilə ideoloji qəliblərdən çıxarılmalı, hər şey öz adı ilə çağırılmalıdır.

Əslində isə Gəray bəy - komsomolçular oppozisiyasında kənar qüvvə Gəray bəy yox, komsomolçuların özləridir. Bu mənada onlar kəndi Gəray bəydən qorumurlar, əksinə, özləri Gəray bəydən qorunurlar. Çünki Gəray bəy Peykanlıya kəndliləri qırıb-çatmaq üçün yox, çağırılmamış qonaqlarla - komsomolçularla haqq-hesab çəkmək üçün gələcək. Və o, filmdə bu qapalı mühitə iki dəfə daxil olur: birinci dəfə qəbiristanlıq səhnəsində, ikinci dəfə finalda. Qalan vaxtlarda Gəray bəy hündür qayalıqlarda yerləşən mağarada - Qan çanağında yaşayır. Gəray bəyin sığındığı mağara filmin məkan strukturunda da "yuxarı-aşağı" kimi səciyyələndirilə bilən qarşıdurma yaradır və məkanda yeni bir ölçünün - şaquli ölçünün yaranmasına səbəb olur. Gəray bəy komsomolçuları YUXARIDA, komsomolçular isə onu AŞAĞIDA gözləyir. Bəyin əlçatmaz yüksəklikdə qərar tutması onun təmsil etdiyi dəyərlərin ucalığına, komsomolçuların sona qədər bu .yüksəkliyə qalxmağa cəsarət etməməsi isə onların gətirdiyi "dəyərlərin" bu ucalığa layiq olmamasına işarə kimi qavranılır və əsərin ümumi ideyasının açılmasında bədii məkanın nə qədər önəmli rol oynamasını (eləcə də personajlara nünasibətdə müəllifin kadraltı eyhamlarını) bir daha önə çəkir.

Nə qədər paradoksal təsir bağışlasa da, filmdə Gəray bəyin gələcəyinin də ekran ifadəsi var. O, son gülləsini öz ürəyinə sıxıb mübarizə meydanını mənəvi cəhətdən qalib kimi tərk edir, komsomolçu Bəxtiyara imkan vermir ki, onu öldürsün. Gəray bəyin ölümqabağı sarsıdıcı gülüşü və Bəxtiyara dediyi sözlər əslində, onun tarixi bəraətinin başlanğıcı idi.

Bu ölüm əslində, Bəxtiyarı canlı meyitə çevirən mənəvi qələbə və komsomolçuların timsalında qırmızı qüvvələrə böyük dərs idi!

Gəray bəy komsomolçulara ən azından kişi kimi ölüb mənəvi cəhətdən qələbə çalmaq dərsi keçdi.

"MƏN GƏRAY BƏYƏ QİBTƏ EDİRDİM" (BƏXTİYARIN "ÖLÜMÜ")

Xalqımızın əxlaq, davranış etiketində qadına əl qaldırmaq qəbahət sayılır. Hətta qadına yüngül sillə vurmaq da kişilikdən deyil.

Amma Sarı Şəmistamın "sağ əli" statusuna yiyələnmiş Bəxtiyar üçün nə etiket, nə əxlaq, davranış qaydaları, canım?! O, günün günorta çağı məsum və köməksiz bir qızı hamının gözü qarşısında küçə söyüşləri ilə təhqir edə-edə, vəhşi bir ehtirasla, şərəfsizcəsinə şallaqlayır, bütün süjet boyu "sizdən kişi olmaz!" kompleksini beyinlərinə yeritmək istədiyi Peykanlı camaatına "kişilik" dərsi keçir və elə bir rol oynayır ki, guya Humaya bu patoloji nifrət Cəlala hüdudsuz sevginin tərs üzüdür!

Amma xeyr! Bəxtiyarın bu "məhəbbət - nifrət" oyunu onun azğınlığının bəraəti faktoruna çevrilə bilməzdi və çevrilmir də. Ən azından ona görə ki, sevgi - məhəbbət məsələsinə ideoloji prizmadan baxan bu adamın ümumiyyətlə, məhəbbət fəlsəfəsi yox idi!

Humayla Cəlalın məhəbbətinin ülviliyini duymayan, anlamayan, qiymətləndirə bilməyən, Humayı məhz sevdiyinə görə cəzalandıran bu adamın dost sevgisinə inanmaq olarmı???

Bəxtiyarın dost sevgisi o vaxt inandırıcı olardı ki, dostunu öz sevgisi və sevgilisi ilə birlikdə xilas etmək barədə düşünəydi, heç olmasa, buna cəhd edəydi. Yoxsa eşşəyə gücü çatmayanda namərdcəsinə palanı döymək nə vaxtdan məhəbbətin, kişiliyin göstəricisi sayılıb?

Zahirənn yaraşıqlı, humanist gənc təsiri bağışlayan Bəxtiyar əslində, məscidlərin bağlanacağına (və insanların Allaha yox, qırmızı rejimə itaət edəcəyinə), zorakılığın, diktənin normaya çevriləcəyinə inanan bir kabusdur. Onun möhkəm xarakterli başçı, liderlik imici də əslində, sabun köpüyü kimi bir şeydir. Yada salaq: Gəray bəyin öz ölümünə oxuduğu rekviyemdən - gülüşündən sarsılan Bəxtiyar az qala danışıq qabiliyyətini də itirib şok vəziyyətinə düşür və onun pilləkəndə oturub eşmə bükə-bükə nə fikirləşdiyini, hansı hisslər yaşadığını çox-çox sonralar bu rolun ifaçısı Həsən Məmmədov mənimlə söhbətində belə açıqlamışdı: "Mən Gəray bəyin məğrurluğuna, yenilməzliyinə qibtə edirdim. Mən ona hörmət etməli idim".

Bu sözlər olsa-olsa Bəxtiyarın Gəray bəyə olan rəğbətinin ilk işartılarından soraq verir. Bəxtiyar - Gəray bəy duetinin psixoloji dərinliyinə enmək üçünsə filmin məhz həmin kadrlarını bir qədər ətraflı izah etmək lazımdır.

Gəray bəy özünü öldürəndən sonra rejissor təsvirin ağırlıq mərkəzini Bəxtiyarın iri planda götürülən üzünə köçürür və psixoloji oyun ustası H.Məmmədov mimika işarələri, göz ifadələri ilə Azərbaycan kinosunun ən mükəmməl səssiz monoloqunu "söyləyir".

Bu monoloq qalib gələn sərkərdənin zəfər monoloqu yox, məğlub olduğunu anlayan insanın səssiz hönkürtüsüdür; bu monoloq yaxın dostların itkisindən yaranan yanıqlı ağı deyil, onları qoruya bilməyən, onların uğrunda öldükləri idealın puçluğunu dərk edən komandirin xəcalət nitqidir və nəhayət, bu monoloq Gəray bəyə lənət qarğışı yox, rəhmət duasıdır!

Təsadüfi deyil ki, poçtalyon Sarı Şəmistanın komsomolçuları yeni qəhrəmanlığa səsləyən məktubunu oxuyanda Bəxtiyarın nəfəsi tıncıxır, gözlərinin dərinliyinə kədər və nifrət kölgəsi çökür, "Gedin, Şahmar bəyin də tifaqını dağıdın" məzmunlu ismarınc - əmri eşidəndə isə dözə bilmir, saymazyana poçtalyonun yanından ötüb keçir.

Bəxtiyar ruhunu, daxilini məhz o pilləkənin yanında qoyub savaş meydanını canlı meyit kimi tərk edir.

Filmin son səhnəsində ruhsuz müqəvaya çevrilmiş Bəxtiyar ona qoşulub yenə də dəstə üzvlərinin sayını 7-ə çatdıran kənd cavanlarını hara aparırdı?

Bu, artıq hamıya məlumdur.

Bu, ruhsuz başçının bələdçiliyi ilə başlayan 70 illik üzücü, əzablı marafonun startı idi.

HUMAY QUŞU KİMİ... (HUMAYIN ÖLÜMÜ)

Humay düşündürür, Humay ağladır,

O, nə Tatyanadır, nə Ofelyadır

(Səməd Vurğun)

Səməd Vurğunun öz qəhrəmanı barədə yazdığı bu 2 misrada ifadə olunan fikir Azərbaycan poeziyasında Azərbaycan qızı barədə deyilmiş ən dəqiq, ən dərin fikirdir.

Doğrudan da, Humay nə Tatyanaya bənzəyir, nə də Ofeliyaya.

Yaxşı bəs kimdir Humay?!

"Komsomol poeması"nın və "Yeddi oğul istərəm" filminin yeganə qadın personajı - poemanın da, filmin də hər qarışından qan iyi gələn, əsəbi, gərgin aurasına incə lirizm, zərif duyğular qatan qaraqaş, qaragöz, məsum varlıq.., aristokrat ailədə tərbiyə alan, məğrur, yenilməz Gəray bəyin qızı.., Şəkər bəyin oğlu Cəlalın sevgilisi... və mənim fikrimcə, Cəlalla Humayın məhəbbət dastanı Azərbaycan ədəbiyyatında, kinosunda ən təsirli, ən kövrək və ən faciəvi məhəbbət hekayətlərindən biridir.

Rejissor bu rola o vaxt hələ çox da tanınmayan, kinoda elə böyük bir uğuru olmayan Zenfira İbrahimovanı dəvət edəndə aktrisanın fotogenik imkanları ilə poemadakı Humayın xəyali obrazının cazibəsi arasındakı uyğunluğu, heç şübhəsiz ki, nəzərə almışdı - aktrisanın məsum baxışları, ilahidən gələn təbii gözəlliyi, qara gözləri - bütün bunlar hər yaşdan, cinsdən olan tamaşaçıları razı salır, onları sirli bir cazibə orbitində saxlayırdı.

Amma Humay filmdə yalnız nakam bir məhəbbət dastanının romantik qəhrəmanı deyil, həm də sosial, fəlsəfi və psixoloji məzmun daşıyan obrazdır. Və Cəlalın meyitini görəndən sonra onun nitqi kimi verilən "Dostusanmı, qardaşısanmı - bilmirəm. Babamın qanını sənə halal edirəm" - sözləri 50 ildən çoxdur ki, qadınlı-kişili müxtəlif nəsilləri təmsil edən neçə-neçə insanı dərin düşüncələr burulğanına salıb böyük bir paradoksun məntiqi, düzgün cavabını tapmaq yönündə narahat etməkdə, düşündürməkdədir.

Humay inqilabdan əvvəlki ailə modelinin yetişdirdiyi, aristokrat etiketinin qaydaları ilə tərbiyə almış qız idi və bu mənada, onun Cəlala olan məhəbbəti və baş tutmayan izdivacı sadəcə kişi-qadın münasibətlərinin dar çərçivəsindən çıxıb həm də tarixi və fəlsəfi məna daşıyır. Cəlal yoxdursa, Humay üçün gələcək və deməli, həyat da yoxdur. Cəlalın ölümü Humayın mövcud ola biləcəyi zaman və məkan ölçülərinin bitdiyi andır, həyatın sonudur. Bu, Humayla Cəlalın vəslindən doğularaq əsl mənəvi və milli dəyərləri yaşadacaq körpələrə - gələcək nəsillərə kəsilən və komsomolçuların əli ilə reallaşan ölüm hökmüdür.

Lakin Humay nə komsomolçudur, nə də saxta ideoloq. O, ana olub cəmiyyət üçün layiqli vətəndaşlar yetişdirmək şansı əlindən alınan uğursuz bir sevgilidir və bu mənada fələyin yuxarıda dediyimiz hökmünə cavab olaraq onun dilindən öz nitqi kimi səsləndirilən cavab hökmünü ("Babamın qanını sənə halal edirəm") adi məntiqlə izah etmək çətindir, bəlkə də mümkün deyil.

Hər halda nəyi bildirir, nədən soraq verir bu hökm?

Mən "yara olan sevgi, yoxsa ata, ana sevgisi?" dilemmasında üstünlüyün zahirən yara, sevgiliyə verildiyini bildirən bu bədii intonasiya barədə çox fikirləşmişəm və Humayın Bəxtiyara baxdığı məqamda onun səsi ilə verilən həmin hökmün məntiqini həmin kadrları dəfələrlə izləyəndən sonra tapmışam.

Gəlin birlikdə yada salaq.

Rejissor Cəlalın meyitini görəndən sonra artıq ağlını itirmək (!) ərəfəsində olan Humayın gözlərini ön plana çəkir, kadrı elə qurur ki, həmin sözlər, fikirlər Humayın üzünə və gözlərinə "yazılmış" bir mətn kimi "oxunur" və "Cəlal yoxdursa, mən də yoxam, az sonra həyat mənim üçün də bitəcək. Əgər atam Cəlalı öldürməklə mənə də ölüm hökmü kəsirsə, Cəlal və mən olmayandan sonra atamın olub-olmayacağının mənim üçün də heç bir əhəmiyyəti yoxdur" ismarışını ötürür.

Lakin bu səhnənin başqa bir yozumu da var (yaxud ola bilər) - Humayın nitqi kimi səsləndirilən həmin hökm əslində, Bəxtiyarın öz azğınlıqlarına ideoloji bəraət qazandırmaq üçün Humayın baxışlarından öz istədiyi kimi oxuduğu, özünə sərf edən hökmdür.

Deməli, epizodun finalı bir növ açıq qalır - kim hansı variantı düzgün hesab edirsə, onu da seçsin.

Rejissor isə bütün parametrlərdə mənəvi cəhətdən ölmüş Humayı meydanda tək qoymur, onu son mənzilə qədər müşahidə edir. Humayın tək-tənha əvvəl adi yerişlə, sonra isə yüyürərək məkanın dərinliyinə doğru hərəkətini fikrin ifadəsi planında 2 cür qavramaq olar:

1) Ağlını itirən Humay artıq bir fərd kimi tükənir və hadisələrin baş verdiyi məkanı tərk edərək məchulluğa, heçliyə çəkilib yox olur;

2) Humay öz böyük sevgisi ilə zamanın fövqünə yüksəlir və fiziki məkandan çıxaraq əbədiyyətə qovuşur.

...Amma bütün hallarda böyük sevgisinin mükafatı olaraq humay quşuna çevrilən Humayın səfəri cənnətə sarıdır...

P.S. Azərbaycan kinosunun şedevrlərindən olan bu filmin yaranmasında əməyi olan insanlardan haqq dünyasında olanlara Allahdan bir daha rəhmət diləyir, sağ qalanlara isə cansağlığı arzulayıram.

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2021.- 1 oktyabr.- S.12;13.