Yuxulardan qopub gələn Şuşa nağılı...

Hər bir azərbaycanlının düşüncəsində, xəyallarında bir Şuşa obrazı vardı; qayaların başında yerləşən əfsanələşmiş şəhər... O şəhər ki, tarixin qanlı-qadalı səhifələrindən çal-çağırla boylanıb bizə. Ən gözəl səslər, ən möhtəşəm musiqilər də ordan yayılıb, ən qorxunc qılınc cingiltiləri də. Şuşa deyəndə həm ən qədim və unikal mədəniyyət, həm də tarixin tozlu səhifələrində silinməz izlər buraxmış ən dəhşətli müharibələr düşür yada. Arzularımızın məkanı, dualarımızın ünvanı, həsrətimizin qalası, ağrımızın adıydı Şuşa. Ta ki, 2020-ci il 8 noyabr tarixinə qədər. Ali Baş Komandanın Şəhidlər xiyabanında təkcə Şuşaya, Azərbaycana deyil, bütün dünyaya car çəkirmiş kimi verdiyi o möhtəşəm xəbər 28 illik Şuşa həsrətimizin son nöqtəsi, qəlbimizin Şuşa yarasının üzərinə çəkilmiş məlhəm, Şuşalı dualarımıza Allahın cavabı, yuxularımızın çin çıxdığı an idi. Qürurlandıq, sevindik, ağladıq, 28 il dualar üçün açılan əllərimizi bu dəfə şükür üçün açdıq.

Üstündən aylar keçdi. Azad olunan torpaqlarımızda, eləcə də Şuşada quruculuq işləri sürətlə başladı. Oralara gedənlər də oldu, ziyarət edənlər də. Hamısının arxasıyca həm qürurla, sevinclə, həm də qəlbimizin ən dərinindəki həsədlə baxdıq. Amma bir şeyi etiraf edim: öz adıma hələ də inanmadım. Bunun bir yuxu olmadığına inandıra bilmədim özümü. Bəlkə də duyğularım ayağımın altındakı o torpağın hərarətini, ciyərlərimə dolacaq o havanın saflığını, dodaqlarımda yaş olacaq o suyun sərinliyini gözləyirmiş.

Nəhayət...

Sizə çin olan yuxumdan, Allahın xoş vaxtında qəbul etdiyi dualarımdan - Şuşadan danışacağam. Deyirdilər ki, Şuşada Vaqif Poeziya Günləri keçiriləcək. Nə gözəl! 39 il öncə Ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən əsası qoyulan, işğal zamanında hər şey kimi yarımçıq qalan o müdhiş ədəbiyyat festivalı yenidən bərpa olunacaq. Bir neçə ay öncə bu xəbəri eşidəndə Vaqif Poeziya Günlərinin tarixini araşdırdım, şahidlərin xatirələrini dinlədim və haqqında yazı yazdım... Bərpadan sonra ilk Poeziya Günlərinin şahidlərindən birinin özüm olacağıma inanmadan, sadəcə kiçik ümid qırıntısına sığınaraq.

Bir gün tanımadığım nömrədən zəng gəldi. Dünyanın ən gözəl zənglərindən biri idi. Məni arzularımın şəhəri, nağıllarımın paytaxtı Şuşaya çağırırdı tədbirin təşkilatçısı Heydər Əliyev Fondundan gələn o zəng. Cəmi 3 gün sonra Şuşada ola biləcəyimi müjdələyirdi. O üç gün 30 ildən daha ləng, daha uzun keçdi desəm, gülməzsiniz ki mənə?! Məncə, yox! Axı sizə də çox yaxşı tanışdır bu həsrət...

Vaxt gəlib yetdi. Qarşımızda uzanan bu yol bizi düz Şuşaya doğru aparacaq. Yol yoldaşlarım tanınmış qələm əhli, Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin sayılıb-seçilən isimləridir. Aramızda gənclər azdır, amma elə gənclərdir ki, müasir ədəbiyyatımızın istiqamətlənməsində önəmli paya sahibdirlər. Gedirik... Söhbət edə-edə, pəncərədən görünən mənzərələri seyr edə-edə.

Hər bir rahatlığımız, təhlükəsizliyimiz Heydər Əliyev Fondu və Fondun əməkdaşları tərəfindən ən incəliyinə qədər düşünülüb və təmin edilib. Bizi qarşıda polis maşını, arxada isə təcili yardım maşını müşayiət edir.

Yola düşməzdən öncə söhbət əsnasında şair, əziz insan Dayandur Sevginin qıpqırmızı qızarmış gözlərinə sual dolu nəzərlərlə baxmışdım. Bunu görən şair dərindən ah çəkib başlamışdı sözə: "Gecəni səhərə qədər həyəcandan, sevincdən yata bilməmişəm. O vaxtı - mənim gəncliyimdə, hələ Şuşa işğal olunmamışdan qabaq hamı gəzməyə, istirahətə Şuşaya gedərdi. Mən kasıb uşaq idim, kim idi məni aparan? Həmişə həsrətlə baxardım onlara, Şuşaya getməyi arzulayardım. Amma heç vaxt gedə bilməmişdim. Sonra Şuşa işğal olunanda o qədər pis olmuşdum ki, bircə dəfə də görə bilmədim deyə. İşğal uzandıqca da elə hey fikirləşirdim, Şuşanı görmədən öləcəyəm. Şükür bu günə, mən ilk dəfədir Şuşaya gedirəm. Uşaqlığımdan arzuladığım Şuşaya..."

Bu səmimi sözlər elə bir ağrı açmışdı ki, ürəyimdə, özümdən də çox Dayandur müəllimin bu səfərdə olmasına sevinmişdim. Tək mən və o deyildi ki, bu səfərdə hamı gecəni həyəcandan, sevincdən yatmadığını deyir, səbrsizliklə Şuşaya qovuşmağı gözləyirdi. Və biz gedirik.

Zəfər yolunun əzəməti

Bizi Şuşaya böyük Zəfər yolu aparır. O Zəfər yolu ki, ordan qəhrəman döyüşçülərimiz, cəngavərlərimiz ağacları qıra-qıra, qayalara dırmaşa-dırmaşa, əlləri, ayaqları, dırnaqları hesabına qalxaraq gözəl Şuşamızı yağı düşməndən azad ediblər. Əvvəllər burda yol olmayıb, təbii ki. Dağların, meşələrin arasında, çətin relyefə malik kiçik, tozlu-torpaqlı, bir maşının belə güclə keçdiyi cığır olub. İgid Azərbaycan oğulları düşmənin gözləntilərinin əksinə, məhz bu çətin, ağır yolla Şuşaya qalxıb, canları, qanları bahasına düşməni qeyd-şərtsiz məğlub ediblər. Qələbədən sonra isə cənab prezident, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin göstərişiylə igidlərimizin keçdiyi bu yolun əbədiləşdirilməsi məqsədiylə həmin yerdə Zəfər yolu salınıb. Üstündən keçib getdiyimiz, bizi ta uzaqda, qayaların başında bütün əzəmətiylə dayanmış Şuşamıza doğru aparan bu yolun qısa zamanda əfsanələşmiş, amma gerçəkdən də gerçək tarixini bilmək isə köksümüzü daha da qabardır. Təkcə avtobusun pəncərəsindən görünən o müdhiş mənzərəyə deyil, həm də ayaqlarımız altında uzanıb gedən, qıvrıla-qıvrıla arzularımızın paytaxtına qalxan bu yola da sonsuz heyranlıq və qürurla baxırıq.

Yer üzündən silinən şəhər - Füzuli

Zəfər yolu Füzulidən keçir. Mən Ağdamda olarkən, o dağıdılmış evləri, binaları görərkən elə bilmişdim ki, düşmənin işğal etdiyi şəhərlər içərisində ən çox zülm verdiyi, xarabalığa çevirdiyi şəhər Ağdamdır. Sən demə, düşmən bizə qarşı kinini, qisasını Füzulidən daha betər şəkildə alıbmış. Göz işlədikcə uzanan dümdüz çöllüyə baxarkən buranın nə vaxtsa şəhər olduğuna kimsə inanmazdı. Amma şəhərmiş. Özü də bizim doğma, əzizdən əziz, 30 ilə yaxın həsrətiylə qovrulduğumuz şəhər - Füzuli. Bir şəhər necə məhv edilə bilər, necə Yer üzündən silinə bilər - bunu barbar ermənilər Füzuli "nümunə"siylə göstərib. Uzaqda tək-tük qaralan uçuq-sökük divarlar vaxtilə burda ucaldılmış hansısa dövlət əhəmiyyətli binanın, abidənin, yaşayış evinin qalıqlarıymış, inanmaq elə çətindir ki. Yanımda oturub mənimlə birgə pəncərədən görünən mənzərələri həm həyəcan, həm də dərin təəssüflə izləyən ədəbiyyatşünas-tərcüməçi, mənim də redaktorum Seyfəddin Hüseynli gördükləri qarşısında səssiz qala bilmir: "Elə bil evləri qurd, çəyirtkə yeyib. Cənab Prezident tam dəqiq deyir ki, sanki vəhşi qəbilə keçib burdan".

Hönkürüb ağlamaq, dizlərimə vura-vura ağı demək istəyirəm Füzulinin bu miskin halına. Elə bu an gözümə traktor dəyir, buralarda iş görən insanları görürəm. Çiçək açır qəlbimdə, sevinc parıldayır gözümdə. Yox, indi ağlamaq, ağı demək zamanı deyil. Bax, onlar sənin həmvətənlərindir, o traktor, o inşaat maşını sənin dövlətinin Füzulinin ağrılarına çəkdiyi sığaldır, yaralarına səpdiyi məlhəmdir. İndi Füzulinin də, onun kimi bağrı yarılmış, köksü qazınmış bütün şəhərlərimizin də ağrıları keçmişdə qalıb. İndi onlar sürətlə sağalmağa doğru gedirlər. Bu ağrılar keçmişin tozlu səhifələrində itib-gedəcək, sadəcə xatirəsi qalacaq. O da unutmayaq, unutdurmayaq deyə. Unutmayaq ki, yenidən oxşar ağrıları çəkməyək deyə.

Avtobusumuz qıvrılan yolları aram-aram qalxdıqca kəndlər görünür gözümüzə. Adamsız kəndlər. İndi burda bir neçə hərbçi və inşaatla məşğul olan ustalardan başqa kimsə yoxdur. Amma görünür ki, işğal zamanında burda yaşayış olub. Ancaq necə bir yaşayış? Burda da Seyfəddin müəllimin, mənfur düşmənə qəzəblə dolu, səsini eşidirəm: "İndi Azərbaycanın başqa heç yerində belə miskin kəndlər yoxdur. Yaşadıqları yerləri də dağıdıblar ki o murdarlar!"

Şuşanın dağları başı dumanlı...

Zəfər yoluyla üzü yuxarıya qalxdıqca Yer üzündən silinən və bu gün sürətlə bərpası aparılan Füzuli də, o miskin kəndlər də aşağıda qalır, bir az sonra lap görünməz olurlar. Bizsə meşələrin arasıyla qalxdıqca qalxırıq. Hey üzü yuxarı. Bir an bu yolun bizi Şuşaya yox, ondan da yuxarıya - Allaha apardığını düşünürəm. Sanki qalib xalqın əli qələmli nümayəndələri dualarını qəbul etdiyi üçün Allaha təşəkkürə gedirdi. Dumanlı dağların arasıyla uzanır yol. Dumanından tanıyıram Şuşanı. O məşhur mahnıdakı başı dumanlı Şuşa dağlarıdır ucalıb qarşımızda. Yamyaşıl ağaclar da əl eyləyir bizə, gülümsəyir üzümüzə. "Xoş gəldiniz!" nidalarını ucaldır təbiət öz dilində. Xoş gəlmişik!

Sol tərəfimizdəki uçurumun Daşaltı olduğunu deyirlər. Boylanıram pəncərədən. Birinci Qarabağ müharibəsində onlarla igidimizə məzar olan, Şuşanın itirilməsində həll edici rol oynayan Daşaltıdır bura. Qanlı Daşaltı... Gözəl Daşaltı... Sənə də salam olsun!

Dərdindən ölməyə çoxdur gümanlı...

Biz Şuşadayıq! Bir-iki mərtəbəli binalar, aparılan quruculuq işlərinin nümunəsi olan görüntülər bizə bunu deyir. Bizimlə bir avtobusda olan Şuşa Mədəniyyət şöbəsinin sədri Zahid müəllim avtobus küçələrindən keçdikcə bizi şəhərlə tanış edir, özlərinin vaxtiylə yaşadıqları evi, düşmənin özü üçün qurduğu qondarma respublikanın tərəfimizdən dağıdılmış parlament binasını göstərir. Nəhayət, qalacağımız otelə çatırıq. Otaqlarımıza yerləşəndən və nahar edəndən sonra asudə vaxtımızı Şuşanı gəzməyə sərf edirik. Düşürük Şuşanın küçələrinə payi-piyada...

Düşmənin vandalizm izləri burda da özünü göstərir. Hər tərəf dağıdılıb, xaraba qoyulub. Amma Şuşa bütün gözəlliyi, əfsanəvi sehri və xoş aurasıyla öz yerindədir.

Burda ən çox rastımıza çıxan isə az qala hər binanın, hər tikilinin, hər daşın üzərinə yazılmış adlar, cümlələrdir. Məsələn, bax, yolun sonundakı bu yarımsökük binanın divarına həkk olunub: "Tarix yazdıq, tarixə yazıldıq". Bunlar Şuşanı 28 illik işğaldan azad edən, xalqımıza milli qürurunu qaytaran igidlərimizin, bu torpağın dərdindən ölməyə hazır gümanlılarımızın izləridir. Hər rayonun, hər bölgənin adı var burda. Yadıma müharibə zamanı dəmir yumruğa çevrilmiş, bir bütün olmuş xalq düşür. Burda da o bütünlük ən gözəl şəkildə öz əkini tapıb. Baxdıqca, qürur keçirməmək, fərəhlənməmək mümkünsüz.

Döyüşçü və şair dostlarım Emin Pirini, Oğuz Alparslanı xatırlayıram. Hər biri müharibə dövründə bir qəhrəman döyüşçü kimi keçiblər burdan. Bu günləri yaşamağımızda ən böyük pay sahibidirlər. Təəssüf ki, Emin səhhətindəki problemdən, Oğuz da başqa bir səbəbdən bu gün bu səfərdə aramızda deyillər. Görünür, onlar elə döyüşçü kimi bu torpaqları gəzməlilərmiş. Bu səfəri də, Şuşa ilə bu görüşü də hər birimizdən daha çox haqq etsələr də... Ən qısa zamanda onlarla birgə yenidən buralara qayıdacağımıza, onların döyüş xatirələrini yerindəcə öz dillərindən dinləyəcəyimizə ümidimiz də, inamımız da böyükdür. Sağlıq olsun!

Qarşımıza lövhə çıxır. Üzərində Ali Baş Komandanın "Əziz Şuşa, sən azadsan!" sözləri yazılmış. Bir daha, təkrar-təkrar oxuyuruq yazını. Doğrudan a, Şuşa azaddır və biz Şuşadayıq!

Tarixini tapmağın sevinci

Kiril əlifbasıyla "Natəvan küçəsi" yazılmış, keçmişdən qalma lövhə Azərbaycan xalqının burda işğaldan öncəki izlərinin ən gözəl nümunəsi kimi vurulub küçənin başına. Görəndə çiçəyimiz çırtlayır. Şəkil çəkdirib davam edirik yolumuza.

Sonra əsas yoldan çıxıb yuxarıya, evlərə sarı gedirik. Böyürtkən dəririk kolların arasından. Qapısız bir ev çəkir diqqətimizi. Həyətində alma ağacı var. Pəncərəsindən boylanan hərbçimizdən icazə alıb içəri keçirik. Şuşada ağacdan alma dərib yeyirik. Nə gözəl, nə şirin dadı var, İlahi!

XVIII əsrə aid Ağa Qəhrəman Mirsiyab oğlunun karvansarası, onunla üzbəüz qəhrəman döyüşçülərimizin önündə Şuşanın azadlığını Ali Baş Komandana məruzə etdiyi İcra Hakimiyyətinin binası, ondan soldakı güllələnmiş heykəllər yaşadığımız bu günün, üstündən keçdiyimiz o küçənin, daddığımız o böyürtkənin, yediyimiz o almanın, yuxu yox, gerçəklik olduğunu müjdələyir bizə.

Faciəvi taleyə malik güllələnmiş heykəllər... Üzeyir bəy, Xan qızı Natəvan, Bülbül... Düz otuz il insanlarla bərabər köçkün həyatı yaşayan, əsir düşən, Şuşasız ordan ora, burdan bura sürgün olunan, bir yerdə qərar tuta bilməyən, qəlbi yaralı, sinəsi gülləli heykəllər. İndi necə hüzur, sevinc yağır üzündən, gözündən. Bitdi axı həsrət, qovuşdu axı aid olduğu yerə, yaralı ciyərinə çəkdi axı Şuşasının xarıbülbül qoxusunu...

Bu heykəllərin arxasında, 10-15 addımlıq məsafədə Natəvanın adına bulaq, ondan da solda Xan qızının sarayı var. Bulağın saf suyundan dadıb, sarayı ziyarətə yollanırıq.

Əkbər Qoşalının əhdi

Burda gözüm şair, publisist Əkbər Qoşalının yalın ayaqlarına sataşır. Ayaqqabısını da, corabını da çıxarıb. Torpağın üzərində yalın ayaqla gəzir. Daşı, çınqılı, şüşə qırıntılarını nəzərə alıb ayağını yaralayacağından narahat oluram. Onunsa bunların heç biri eyninə deyil. Biz ayaqqabısını geyinməyini istəyirik. O isə deyir: "Əhdim vardı, Şuşa azad olunsun, torpağında ayaqyalın gəzəcəm. Şükür, əhdim gerçək oldu. Qoyun bir az gəzim". Qəlbin ən dərin küncündən süzülüb gələn bu kövrək əhd, bu səmimi əməl qarşısında gözlərim dolur. Daha heç nə demirəm. Otuz il sonra yerinə yetən əhdə nə deyəsən ki?! Görən, daha kimlərin nə əhdləri var artıq gerçəkləşib, ya da gerçəkləşməməyi üçün heç bir əngəl qalmayıb. Şükür gününə, ya Rəbb!

Şuşalı ad günü təbrikim...

Natəvan bulağının arxasında XVIII əsrə aid Xan sarayından geriyə qalan xarabalıqları ziyarətə yollanırıq. Geniş həyəti, uçuq-sökük divarları tarix qoxur hələ də.

Burdaykən yadıma bu günlərdə ad günləri olan iki dostum düşür. Bu səfərə görə heç birinin yanında ola bilməyəcəyimdən elə burdanca təbrik etmək istəyirəm onları. Şuşalı ad günü təbrikindən gözəl nə ola bilər ki?

Biri üçün video çəkirəm. 29 avqust - şəhid jurnalistlər Çingiz Mustafayev və Sirac Abışovun ad günündə Şuşadan çəkilmiş videoda Şuşanın salamını, sevgisini, gözəl mənzərəsini hədiyyə edirəm dostuma.

Digər dostumla isə telefonla danışırıq. Sevinci, səsindəki həyəcan yüzlərlə kilometr uzaqdan duyulur, hərarəti soyuq telefon ekranı vasitəsiylə Bakıdan Şuşaya qədər gəlib çıxa bilir.

Üzü qalaya doğru...

Hava qaralmadan, Şuşada komendant saatı başlamadan tələsməliyik. Görmək istədiyimiz yerlər hələ çoxdur. Xüsusən, "Şuşa" yazılı qalanı və tarixi Şuşa türməsini ziyarət etməliyik.

Hamımız bura nabələd olduğumuzdan bir gənc əsgərdən xahiş edirik bizi Şuşa qalasına və Şuşa türməsinə aparmağı. Gendəndə olsa bu tarixi məkanları görməkdir arzumuz. Etiraz etmir. Söhbət edə-edə üzü aşağı düşürük. Budur, Pənahəli xanın nəfəsini, tarixin izini özündə saxlayan, canına-qanına hopmuş Azərbaycan sevdasını büküb-bürmələyib düz 30 il düşmənin silə, təcavüz edə bilməyəcəyi yerdə-ruhunda gizləyən Şuşa qalasının önündəyik. Videolardan, şəkillərdən gördüyümüz, həsrətlə, heyranlıqla baxdığımız qala və "Şuşa" yazısı mehribanlıqla salamlayır bizi. Hər daşında izimiz, hər küncündə tariximiz uyuyan əzəmətli qalanın 30 illik sədaqəti qarşısında minnətdarlıqla təzim edirik. Bəli, bizim unutmadığımız kimi o da bizi, kökünü, əsl sahiblərini unutmayıb və düşmənin bütün cəhdlərinə baxmayaraq, heç vaxt bizim olmaqdan imtina etməyib. Bunu o daşlar, o divarlar pıçıldadı ruhumuza...

Qaladan üzü aşağı düşərək qədim Şuşa həbsxanasına gedirik. O həbsxana ki, tarix boyunca burda neçə-neçə cinayətkarlar, günahlı-günahsız insanlar qalıblar. Ən önəmlisi isə vaxtilə anasının, atasının məzarını ziyarət etmək üçün öz yurduna - Kəlbəcərə gedən, orda düşmən tərəfindən əsir götürülən Dilqəm və Şahbaz saxlanılıblar. Tək günahları isə valideynlərinin məzarını ziyarət etmək, bir neçə dəqiqəlik də olsa, doğma yurdlarını görmək olub.

Rastlaşdığımız hərbçilərlə söhbətimizdə onların Şuşanı azad edənlərdən olduqlarını öyrənirik. Bir hərbçini göstərirlər, düz dörd dəfə yaralanıb və dörd dəfə də hospitalda yatmaqdan imtina edib, yenidən döyüşlərə qatılıb. İndi də Şuşada xidmətini davam etdirir. Bir daha, təkrar-təkrar oğullarımızla nə qədər qürur duysaq, fəxr eləsək, azdır deyə düşünürəm.

Tarixi Şuşa həbsxanasını da gendən seyr edib komendant saatı başlamadan otelimizə dönürük. Şuşadakı ilk günümüz otelin həyətində əziz dostlarla, həmkarlarla, xüsusən, dəyərli yazıçımız, millət vəkilimiz, vətən sevdalı Aqil Abbasla xoş söhbətlərin, maraqlı xatirələrin müşayiəti ilə yekunlaşır. Hələ qarşıda Şuşada keçirəcəyimiz iki günümüz və iştirakçısı olacağımız Vaqif Poeziya Günləri var...

(Ardı olacaq)

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.-2021.- 4 sentyabr.- S.10-11