Tale romanlarının müəllifi

Şövkət Zərin Horovlunun yaradıcılığı haqqında qeydlər

Yazıçı, şairə, publisist Şövkət Zərin Horovlu ilə tanışlığımız qanqaraldıcı bir hadisə ilə başladı və sonradan dostluğa çevrildi. Bu, xırda bir məişət məsələsiydi və heç birimizə ciddi bir aidiyyəti yox idi. Sonralar Şövkət xanım qələm adamlarının bəzilərinə analıq, bəzilərinə bacılıq elədi, bir növ himayəsinə götürdü. Daha sonra onun həyat yoldaşı, rəhmətlik eloğlum, professor Hüseyn Hüseynovla da dostlaşdıq.

Bu xırda bir müəqqidimədən sonra Şövkət xanımın həyatı haqda da qısa məlumat verim. Əlli ildən çox müəllimə işləyən, dəfələrlə dövlət tərəfindən təltif olunan yazarımızın ədəbiyyatda da uğurları çox olub ("Rəsul Rza", "Mahmud Kaşğari" mükafatları, bir illik Prezident təqaüdü və s.). O, qələmini üç janrda (poeziya, bədii-sənədli əsərlər, yaxud publisistika və nəsr) sınayıb və bir-birindən maraqlı əsərlər yazıb. Şübhəsiz, onun bədii-sənədli nəsrinin baş əsəri "Açılmamış zərf"dir. Bu əsərdə o, Əfqanıstanda keçirdiyi günlərdən, başına gələn müxtəlif olaylardan, həyatından, ailəsindən, düşdükləri keşməkeşli hadisələrdən, əfqan həyatından danışır. Əzabkeş, bir az da dikbaş əfqan xalqı onun həyatının bir parçasıdır. Ömür-gün yoldaşı Hüseyn müəllimin işi ilə bağlı Əfqanıstanda olan Şövkət xanımı indi daha yaxşı anlamaq olar. Təxminən 350 il müharibə şəraitində yaşayan, döyüş poliqonuna çevrilən Əfqanıstanda indi də vəziyyət gərgindir və bu gərginliyi o, bizim çoxumuzdan yaxşı hiss edir. Amma bir şeyi də yaxşı bilir ki, bu müsəlman ölkəsində qarmaqarışıqlıq xarici güclərə sərf edir. Çünki bütün müsəlman dünyasına təhlükə daha çox oradan yarana bilər.

Mətləbdən uzaqlaşmayaq.

Şövkət Zərin Horovlunun daha çox üz tutduğu janr poeziyadır. Bu barədə müxtəlif tənqidçilər, ədəbiyyatşünaslar, qələm adamları zaman-zaman çoxçeşidli yazılar yazıblar. O, özü də mənə bir eloğlu kimi şeir həsr edib və gələcək kitablarımdan birində yer alacaq.

Dostlarımdan biri Şövkət xanım haqqında yazı yadığımı görəndə "yaxşı yazır ha, şeirlərini oxumuşam" dedi. Mən "nəsri də maraqlıdır" deyə cavab verdim.

Şövkət Zərinin poeziyası çoxsəslidir, ənənəvi şeiriyyətə köklənsə də, diridir, həyat həqiqətlərinə, ədəbi-bədii mətləblərə özünəməxsus düşüncəylə yanaşır.

Müəllifin üçcildliyini oxuyarkən çox asan başa düşmək olar ki, Şövkət xanımın istər nəsr, istərsə də nəzm əsərlərinin dili sadə və özünəməxsusdur. Bədii təsvir vasitələrindən gen-bol istifadə edir. Və bu təsvirlər hadisələrin, obrazların düşdüyü vəziyyətə, onların ovqatına, baş verən hadisələrə düzmütənasibdir.

Onun haqqında yazılmış bir məqalədən sitat gətirmək istərdim: "Şövkət Zərinin əsərləri keçən əsrin dəqiq salnaməsidir" (Nafilə Abuzərli, şair-publisist).

Mən Şövkət xanımın poeziyasını bir qırağa qoyub (bayaq dediyim kimi, bu barədə çox yazılıb), onun nəsri barədə qısa icmal vermək fikrindəyəm. Amma əsas diqqəti təhlilə çox az cəlb olunan və hazırda da aktuallığını qoruyub saxlayan "Arazdan gələn səs" romanına yönəldəcəm.

İndilikdə isə onun poeziyası haqqında daha bir tənqidçinin - Balayar Sadiqin bu yaxınlarda oxuduğum məqaləsindən bir seçməni vermək istərdim. Mənə görə, sizə təqdim etdiyim bu misralar onun poeziyasını şərtləndirən amillərdəndir: "Şövkət Zərinin şeirlərində insanın daxili aləminin bədii-psixoloji mənzərələri, zamanın, vaxtın poetik-fəlsəfi qatları, həyatın sosial-ictimai təbəddülatları, həmçinin, milli-mənəvi dəyərlərin müqəddəsliyinin poetikası obrazlı ifadələrlə, dolğun bədii təfəkkür işığında misraların məbədinə çevrilir. Doğma yurdu Cəbrayılın uzun müddət işğalda olması onun sənətkar qəlbini həmişə göynədib. Vətəndaşlıq yanğısı ilə qələmə aldığı bütün şeirləri yurd həsrətinə bələnib".

Bəribaşdan onu da deyim ki, Şövkət xanım modernist yazıçı deyil, heç buna can atmır da. O, klassik, epik nəsrin tərəfdarıdır və bütün əsərlərində bunu nümayiş etdirir. Bir şey dəqiqdir ki, yazıçı nəsrin yolunu-yolağasına bələddir, milli kökə bağlıdır və elə buna görə də yazılarında Qarabağ (Cəbrayıl) elatının şirin ləhcə və deyimlərindən, zərb-məsəlindən gen-bol istifadə edir. Və bəzən oxucunun, elə mənim də eşitmədiyim xalq deyimindən istifadə edir: "Atası onları, necə deyərlər "gözü yuxuda, ayağı küldə qoyub" müharibəyə getmişdi" ("Arazdan gələn səs" romanı). Onun povest və romanları nəsr dilimizi zənginləşdirir, xalq danışıq dilinin imkanlarından, şifahi ədəbiyyatımızdan, folklor və dastan təfəkküründən geniş istifadə edir, vəziyyəti anlatmaq, daha təsirli etmək üçün bayatılara üz tutur:

Yurdumun varı dağlar,

Könlümün yarı dağlar,

Sənə əmanət verdim,

Oğlumu qoru, dağlar!

Şövkət xanım dünyamızı bütöv qavramaq istəyən və onu oxucularına rəngarəng mövzularda çatdıran yazarlardandır. Yazıçı yaddaşdan bəhrələnir və uşaqlıq, cavanlıq xatirələri onu heç zaman dinc buraxmır. Bu mənada Şövkət xanım da xatirələrilə yaşayan yazıçıdır və bu hissi, duyğunu onun hər əsərində sezmək mümkündür: istər sənədli nəsr olsun, istər bədii.

Yuxarıda mən Əfqanıstanla bağlı yazdığı bədii-sənədli "Açılmamış zərf" povestinin (müəllif özü əsərin janrını "xatirə-povest" kimi müəyyənləşdirib) adını çəkdim və buna paralel olaraq yazdığı və Güneydən bəhs edən "Tale yolu" romanını da xüsusi qeyd etməyə dəyər. Mürəkkəb konstruksiyası olan, çoxsaylı əhvalatlarla zənginləşən romanı araya-ərsəyə gətirmək böyük zəhmət, bacarıq və istedad tələb edir.

Onu da deyim ki, istər "Arazdan gələn səs" olsun, istər "Köynək", istərsə də "Tale yolu" roman və povestlərində ermənilərn (hayların) Azərbaycana gəlişi, burada məskunlaşmaları, daim nankorluq və namərdlik etmələri, başımıza açdıqları müsibətlər tarixi-publisistik ştrixlərlə göstərilir. Uzun müddət torpağı yağı tapdağında olan, insansızlıqdan, ocaqsızlıqdan əziyyət çəkən doğma Horovlu kəndi onu rahat buraxmır. Hətta "Tale yolu" romanında belə, erməni nadanlığına diqqəti yönəldir.

Amma bu o demək deyil ki, Şövkət xanım başqa mövzularda yazmır. Mənə elə gəlir ki, onun "Əbədiyyətə qədər" povesti ən maraqlı və təsirli nəsr əsərlərindən biridir. Mehin və Nihadın nakam məhəbbəti adamı duyğulandırır və mənə elə gəlir ki, gələcək yazılarımdan birində bu əsərə yenidən və əhatəli qayıtmalı olacam.

İndi isə, bayaq dediyim kimi, "Arazdan gələn səs" romanı haqda daha geniş danışmaq istəyirəm.

Roman bir neçə cəhətdən diqqətimi çəkdi: hadisələr mənim də doğulduğum Cəbrayıl rayonunda baş verir: personajların bəzilərini tanıyıram, məsələn, polis rəisini, baş həkimi; yerlər mənə tanşdır, etnoqrafiya doğmadır və s.

Əsərin süjet, məzmun və fabulası bir neçə nəslin yaşadığı rayonun, elatın işğalı üzərində qurulub və Birinci Qarabağ müharibəsindən bəhs edir. İdeyası "ermənilər türkün düşmənidir və daim bizə qarşı nifrətlə yaşayıblar" düşüncəsinə köklənib. Nəticəsi 30 illik qaçqınlıq həyatı, əzablı günlər, sonda isə bizim qələbəmizdir. Düzdür, qələbə barədə yazılmır, amma əsərin sonunda buna inam ifadə edilir: "Səhər Günəşinin şəfəqləri onların yolunu, arzudolu ömür-günlərini bürüyürdü. Elə bil ki, hər tərəfdə susan sükut oyanıb onlara qələbə nəğməsini oxuyurdu: "Marş irəli, marş irəli, Azərbaycan əsgəri!"

Mənə elə gəlir ki, məhz, bu cür əsərlər bizi Zəfərə gətirən amillərdən biridir.

"Arazdan gələn səs" həm də tale romanıdır. II Dünya müharibəsində həlak olmuş Vəlinin nəvəsi Kamran Qarabağ savaşına atılır və qəhrəmancasına həlak olur. Müəllif səbəb-nəticə məsələsinə toxunanda ilk atılan güllənin ermənilər tərəfindən gəldiyini, bu müharibənin Azərbaycan türklərinə sırındığını detallarıyla açıb göstərir. Və yenə də ermənilərin himayədarları ruslarsız ötüşmür. Əsərdə bir neçə sevgi xətti də var: Ağamurad-Həvva, Fuad-Qumral, Kamran-Sevda. Və bu mənada "Arazdan gələn səs"i "nakam sevgilər" romanı da adlandırmaq olar.

Bu əsər həm də Cəbrayılın coğrafi panoramıdır. Orda doğulmayan, oraları tanımayanlar belə, bu ərazinin relyefini təsəvvür edə bilirlər.

Romanda hadisələr şaxələnir və bəzən roman içində hekayələr təsiri bağışlayır. Sonda isə müəllif bu xətləri birləşdirərək əsərə bitkin süjet verə bilir.

Düzdü, əsərdə personajların çoxluğu oxucunu yora bilər, məncə, bunun səbəbi hadisələri və onun iştirakçılarını unutmamaq istəyilə bağlıdır.

Əsərin əsas qəhrəmanı olan Kamranın atası Teymur müəllimin, anası Nərgizin, bacısı Qumralın keçirdikləri hisslər, tərəddüdlər, komandirlərin, döyüşçülərin ekstremal situasiyalarda etdiyi hərəkətlər də inandırıcı detallarla oxucuya çatdırılır.

Əsərdə məğlubiyyət acısı, köçkün, qaçqın taleyi, qadın və qızlarımızın öz namuslarını qorumaları üçün canlarından keçmələri, Arazın sularında qərq olmaları, erməni əlinə düşən soydaşlarımıza verilən işgəncələr (Teymur müəllimin timsalında), onların sinəsindən qopan ürəkparçalayan haraylar ürəkağrısı ilə təsvir edilmişdir.

"Arazdan gələn səs" kitabına ön söz yazan şair və naşir Musa Ələkbərlinin qənaətinə görə, "Arazdan gələn səs batmayan səsdir, ölməyən səsdir və bu səs millətin qulağında zaman-zaman çalınacaqdır!"

Şövkət xanım ömrünün ixtiyar çağını yaşasa da, ruhən cavan və təzədir. İnanıram ki, o, hələ öz əsərləri ilə bizi çox sevindirəcək. Artıq bir roman bizə tərəf yol gəlir. Ayağı düşərli olsun!

Avqust, 2021

Elçin HÜSEYNBƏYLİ

525-ci qəzet.- 2021.- 7 sentyabr.- S.13.