Ədib Səlmanın iki qanadı - Müqbil və Bəşir

ANADAN OLMASININ 90 İLİ TAMAM OLAN GÖRKƏMLİ SƏNƏTKARIMIZ MOBİL ƏHMƏDOVUN VƏ ONUNLA DAİM MƏSLƏK BİRLİYİNDƏ OLMUŞ QARDAŞI BƏŞİRİN ƏZİZ XATİRƏLƏRİNƏ İTHAF OLUNUR

Gəncənin tarixi məhəllələrinin adları əksərən bu hüdudlarda yaşayanların mənşəyi və məşğuliyyəti, eləcə də ərazinin digər məziyyətləri haqda bilgilər verir: Şahsevən, Sofulu, Bağman, Dabbaqlar, Toyuqçu, Ozan, Mollacəlilli və s. Amma şəhərin lap mərkəzinə bitişik, iki əsas yolun kəsişməsində qərar tutan "Dördyol" məhəlləsi həmişə bu baxımdan, indiki leksika ilə desək, universal məna daşıyıb. Mərkəzdə yerləşməsiylə yanaşı, şübhəsiz, bu çoxmənalı xüsusiyyətinə görə digər məhəllələrin adları şəhərin müasir həyatında nadir hallarda işlədilsə də, "Dördyol" və onun həndəvəri yalnız bu adla tanınır. Alış-veriş üçün əlverişli olan "dördyolun ağzında" yerləşdiyindən, bu məkanda yüz illər boyu əsasən tacirlər, baqqallar, eləcə də dəmirçilər, misgərlər, qalayçılar və digər peşə sahibləri məskunlaşıblarmış. Məhəllədə həmçinin, sənətin xəttatlıq və zərgərlik kimi daha zərif növləri ilə məşğul olanlar da yaşayırdılar.

İndi "Dördyol"da çox şey dəyişib. Amma məhəllədəki gözəl binalardan biri bu günümüzədək öz əzəmətini saxlayır. Bu, adı Gəncədən kənarda da tanınan, hətta bir neçə işi hazırda Rusiya muzeylərində də saxlanılan zərgər Ağamirzənin evidir.

Amma bu ev yalnız məşədi Ağamirzənin adı ilə deyil, onun nəvəsi, musiqili teatr sənətimizim görkəmli nümayəndəsi, aktyor və müğənni, Xalq artisti Mobil Əhmədovun baba yurdu kimi də tanınır. 1931-ci ilin sentyabrın 10-da bu ocaqda dünyaya göz açan və elə zərgər babasının ona qoyduğu, xoşbəxt, bəxtəvər mənası verən Müqbil adı ilə 75 illik mənalı və yaddaqalan bir sənətkar həyatı yaşadıqdan sonra o, 2006-cı ilin bir yay günü elə bu ocaqdan da son mənzilə, baba və valideynlərinin yanına, Gəncənin qədim "Səbzikar" qəbiristanlığına yola çıxdı.

Dağətəyi Gəncənin doğma havasını hər cür kurortlardan üstün bilib öz yay məzuniyyətini bir qayda olaraq doğma ata evində keçirən Mobil Əhmədovu da "Ağamirzənin eyvanı"ndan şəhəri seyr etdiyini tez-tez görmək mümkün idi. İndikindən fərqli olaraq ən azı on beş-iyirmi il bundan əvvəlki şəhər "publika"sı - özünün tez-tez işlətdiyi ifadə ilə desək, "məmə deyəndən pəpə yeyənədək" - hər kəs, burdan keçərkən, eyvanda oturan Mobili tanıyar, onunla şəstlə, havada əl yelləyərək qarşılıqlı salamlaşardı.

Mobil müəllim danışardı ki, babası onun zərgər olmağını arzulayarmış, odur ki, Müqbil 10-12 yaşlarında ona şagirdlik də edibmiş. Universitet təhsilli müəllim və ədib atası isə oğlunun özü kimi poeziya və ədəbiyyata bağlı bir insan kimi böyüməyini istəyirmiş. İki tutarlı fikrin arasında qalan anası isə oğlunun gələcəyindən söhbət düşəndə əsl müsəlman qadın kimi, "Allaha pənah" deyirmiş. Belə baxanda, Müqbil onların hər üçünün arzusunu yerinə yetirib. Çünki "...Aktyor ustalığı elə romantik, poetik dərin hisslərin, ümid və şübhələrin zərgər dəqiqliyi ilə cilalanaraq birləşməsindən fərdi obrazın yaradılmasıdır" - bu, Mobil Əhmədovun vaxtilə bu məqalənin müəllifinə bir televiziya süjeti üçün müsahibə verərkən söylədiyi fikirlərdəndir (Elə qarşınızdakı yazıda da yeri düşdükcə, həmin müsahibədən iqtibaslar edəcəyik).

Yüzlərlə xarakterin yaradıcısının "aktyor-obraz" münasibətləri haqda mülahizələri də sanki bir məktəbdir: "Hamı tərəfinən qəbul olunan belə bir "standart" fikir mövcuddur ki, artist yaratdığı obrazın bütün xarakterik çalarlarını tamaşaçıya çatdırmalıdır. Bu, əlbəttə, belədir. Amma mənim fikrimcə, aktyor istənilən rolu ifa edərkən, yaratdığı obrazdan daha çox öz şəxsiyyətini, öz tutumunu, öz ruhi aləmini tamaşaçı üçün aydınlaşdırır. Və bunun nəticəsində, tamaşaçı ya aktyoru sevir, ya da ona uzun illər sadəcə, dözür. Üçüncü variant yoxdur!"

Mübaliğəsiz demək olar ki, Azərbaycan tamaşaçısı öz Mobilini demək olar ki, ilk baxışda sevib. O, operetta səhnəmizə ilk dəfə sərbəst, yaraşıqlı, hətta desəniz, Avropa tərzli gənc obrazı gətirdi - gözəl, azad manera, çılğın jestlər, zərif plastika. Üstəgəl, büllur kimi tenor, geniş diapazona malik qüsursuz vokal.

Görkəmli bəstəkarımız Vasif Adıgözəlovun bu qiymətli sözlərinə diqqət edin:

"Mobil Əhmədovun Musiqili Komediya Teatrına gəlişindən sonra bizim bəstəkarlarımız mürəkkəb vokal partiyalara malik operettalar yazmaqdan daha çəkinmirdilər. Çünki bilirdilər ki, burada artıq belə çətinliklərlə bacara bilən sənətkar var. Odur ki, musiqili teatr sənətimizin inkişafının müəyyən mərhələsi Mobil Əhmədovun adı ilə bağlıdır!"

Sevimli bəstəkarımız bu yüksək mülahizələrini 20 il əvvəl, 2001-ci ildə Mobil Əhmədovun Bakıda keçirilən 70 illik yubiley gecəsində səsləndirmişdi.

Maraqlıdır ki, gənc Müqbil Gəncədən Bakıya rəssamlıq bacarığını artırmağa yollanmışdı. Onu bu addımı atmağa öz müəllimi, Gəncənin köklü bəy nəslindən olan rəssam Böyükbəy Əliyarbəyli sövq etmişdi. Çəkdiyi rəsmləri yüksək qiyməyləndirərək, Müqbili Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbinin birbaşa 2-ci kursuna qəbul ediblər. Amma taleyin hökmü başqa imiş...

"Bir gün Konservatoriyanın yanından keçərkən, içəridən, pəncərələrdən süzülən, könlümü dinləndirən doğma melodiyaları eşitdim. Axı mən Gəncədə orta məktəbdə oxuyarkən özfəaliyyət dərnəyinin fəallarından olmaqla, xalq mahnılarımızın ən gözəl ifaçısı sayılırdım. Hansısa qüvvənin hökmü ilə içəri daxil oldum və... qaldım. Hər şey elə bil nağıldakı kimi idi. Böyük Bülbül özü ifamı dinlədi və məni öz sinfinə qəbul etdi. Və bizə "bülbülsayağı" səsi könüllə birləşdirməyi öyrətdi", - deyə o xatırlayardı.

Konservatoriyanı bitirdikdən sonra, 1961-ci ildən Mobil Əhmədov taleyini Musiqili Komediya Teatrı ilə bağlayıb. Həm də Konservatoriyada və İncəsənət İnstitutunda vokal, aktyorluq və rəssamlıqdan dərs deyib.

Mobil müəllim hər zaman səthi yanaşmalardan, formalizmdən, basmaqəlibçilikdən, "yolavermə" fikirlərindən uzaq olan, yaradıcılığa və həyata orijinal baxışlı insan olub. Bu xarakterdə yetişməyinin əsas səbəbini onun uşaqlıqdan həmin "Dördyol"dakı ata-baba ocağında görüb-götürdüklərində axtarmaq lazımdır.

"Uşaqlığım və yeniyetməlik illərim Gəncədə, "Dördyol"dakı evimizdə keçib. Bu evin divarları kimləri xatırlamır? Burada Hüseyn Cavidin, Əhməd Cavadın, Mikayıl Müşfiqin öz şeirlərini oxuduğu vaxtlar olub. Müşfiq, Cavad və Səməd Vurğun bir müddət atamla həmkar, Gəncə Pedaqoji Texnikumun müəllimləri olublar" , - deyə Mobil müəllim xatırlayırdı.

Mobilin atası Səlman Əhmədli Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin ilk məzunlarından olb. Ərəb və fars dillərini mükəmməl bilən Səlman özü də nəzm əsərləri yazırdı. Onun yaradıcı işlərinin ən mükəmməli isə "Leyli və Məcnun" əhvalatının fəlsəfi-sufi motivlərlə dolu olan öz versiyası, eyni adlı mənzum romanıdır. Əsərin ideyasını 1933-cü ildə gənc əlmanın beyninə "Leyli-Məcnun əhvalatını dünyada ilk dəfə Gəncədə Nizami nəzmə çəkib, gəlsənə, bu işi elə Gəncədə də bitirən sən olasan", deyə Müşfiq və Cavad salmışdılar. Dostlarını gedər-gəlməzə aparan repressiya qasırğası ondan da yan keçə bilməzdi. Onu "pantürkistləri təqlid edən arzuolunmaz element" kimi ailəsi - həyat yoldaşı Xuraman və 7 yaşlı oğlu Müqbil ilə birgə dörd illiyinə Krasnovodska, Türkmənistana sürdülər. Qayıtdıqdan sonra da əzab və məhrumiyyətlərlə, ən ağırı isə könül tənhalığı ilə üzləşən Ədib Səlman (Gəncədə onu məhz belə çağırırdılar) artıq öz "Leyli-Məcnun"unu yalnız öz qəlbinin ehtiyacı üçün, ürəyi istədiyi anlarda yazaraq 33 il ərzində, ömrünün bitməyinə bir neçə il qalmış, 1967-ci ildə yekunlaşdırıb.

Səlman hələ tələbə ikən, 1926-cı ildə Türkiyədən Bakıya, Birinci Türkoloji Qurultaya gələn və bir neçə gün universitetdə mühazirə oxuyan Əli bəy Hüseynzadə ilə tanışlıq yaradıbmış. Əli bəy onun Azərbaycan Cümhuruiyyətinin təhlükəsizlik naziri olmuş Nağı bəy Şeyxzamanlının bacısı oğlu olduğunu bildikdən sonra ona xüsusi rəğbət göstəribmiş. Buna görə NKVD gənc tələbəni sorğu-suala da tutub. Onu da deyək ki, "köhnə cümhuriyyətçilər nəslindən" olduğundan, sovetin "əmin-amanlıq" dövründə Mobil də təzyiq olmasa da, məhdudiyyətləri hiss edib. Onu qastrol və ya turist səfərlərinə yalnız sosialist ölkələrinə buraxıblar.

Bakı əhli o qədər bilməsə də, Gəncədə hamı Mobilin obrazını daim onun qardaşı Bəşir ilə birgə təsəvvür edib. Ailənin iki oğlunun arasında 15 yaş fərq olmasına baxmayaraq, onların istək, əməl və amalları hər zaman bir olub. Mobil kimi yüksək zövqlü incəsənət bilicisi olması ilə yanaşı, Bəşir Əhmədov həm də dərin erudisiyalı, zərgərlikdən tutmuş tarixi araşdırmaçılığa qədər işlərdə ən təsəvvürəgəlməz səviyyədə əməli bacarıqlara malik bir insan idi. Gəncədə kimin musiqiyə, rəssamlığa, kinoya, tarixi hadisələrə, görkəmli şəxsiyyətlərə dair istənilən sualı yaransaydı, mütləq Bəşirə üz tutardı.

Mobilin və Bəşirin yaxın dostu və sirdaşı, 83 yaşlı professor Zaur Həsənov xatırlayır:

"Gərək ki, 1948-ci il idi. O vaxtkı Sabir küçəsindəki ikimərtəbəli binada yerləşən klubda gənclərin özfəaliyyət dərnəklərinin konserti gedirdi. Dalbadal bir neçə mahnını belə elan etdilər: "Oxuyur Mobil Əhmədov, müşayiət edir Mobil Əhmədov". İkinci Mobil də sonralar şəhərin tanınan şərabçı mütəxəssislərindən olan bir dostumuz idi. Bəşiri isə səhv etmirəmsə, 1957-ci ildə, o, lap uşaq olanda, sözün əsl mənasında əlindən tutaraq ilk dəfə Dəmiryolçular Klubunda özfəaliyyət dərnəyinə aparmışam. Mən artıq necə deyərlər, dərnəklərin bilicisi idim, hətta rəqs kollektivində maaş da alırdım. Sonralar Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olmağı və burada tələbə bədii-özfəaliyyət işinin təşkili istiqamətində də fəal çalışmağı Bəşirə mən tövsiyə etmişəm. O, hər zaman bu məsələləri dəqiqliklə və özünəməxsus duzlu ifadələri ilə xatırlamağı sevərdi. Gəncliyindən ömrünün sonunadək hazırda Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti adlanan təhsil ocağında çalışan Bəşir hələ 70-ci illərdən həmin ali məktəbdə tələbələrin özfəaliyyət yaradıcılığının inkişafı üçün ictimai fakültənin yaradılmasının təşəbüskarı və dekanı olmuşdu. Mobil və Bəşir, həqiqətən də ata-ananın fəxarət yeri olmaları ilə yanaşı, Gəncənin ziyalı mühitinin qoşa qanadı, Azərbaycan incəsənətinin biliciləri və yorulmaz təbliğatçıları idilər. Gəncədə neçə-neçə adam yay aylarını gözləyirdi ki, Mobil uzun müddətə bura gələcək, Bəşirlə birgə doğma şəhərini hərlənəcək, onlara şirin və dəyərli söhbətlərlə dolu görüşlər bəxş edəcək".

Səsi heç də Mobilinkindən geri qalmayan Bəşir Gəncənin müxtəlif incəsənət kollektivlərinin, o cümlədən, məşhur "Göy göl" ansamblının vokalçı solisti kimi Azərbaycanla yanaşı, keçmiş SSRİ-nin müxtəlif şəhərlərində, eləcə də Çexoslovakiya və Polşada neçə-neçə konsertlərin və festivalların içtirakçısı və laureatı da olub. Təəssüf ki, amansız xəstəlik onu qəfil yaxaladı... Azərbaycan və onun Nizami, Füzuli, Üzeyir, Müslüm, Fikrət, Qara, Səttar, Toğrul, Rəşid kimi ismlərinin sevdalısı olan Bəşir 2012-ci ilin bir yay gecəsində sonuncu kərə elə Rəşidin oxuduğu "Gülə bilməz gülüm, bahar sənsiz..." mahnısına dönə-dönə, bir neçə dəfə, üzündə təbəssüm və qəm qarışıq işıqlı bir ifadə ilə qulaq asaraq nəmli gözlərini həmişəlik yumdu.

Bəşir öz atasının mənzum romanını uzun illərdən sonra kitab halına salmaq, çap etdirmək arzusunu nəhayət, gerçəkləşdirə bildi. Amma "Leyli-Məcnun" Gəncəyə onun vəfatının 3-cü günündə yetişdi...

"Bu gün açılacaq möhürlənmiş mey,

Bu gün faş olacaq dünyada hər şey.

Bu gün kainatın doğar gündüzü,

Baxar Böyük Nura günəşin özü.

Qəribə bir qurğu qurular bu gün,

Eşq özü, özünə vurular bu gün!"

Bəşir müəllim söyləyərdi ki, uşaqlıqda, gecə yataqlarına uzanarkən, ataları Səlman onların çarpayılarının yanına gələr, titrək, lakin avazlı bir səslə Mobilə və ona nəyisə anlatmaq istəyirmiş kimi, öz "Leyli-Məcnun"undan həmən bu və digər misraları oxuyarmış. Sonra ata həmin məşhur eyvana çəkilər və gecənin dərin qatlarına kimi yazıb-pozarmış.

Zərgər məşədi Ağamirzə layihəsini Bakıda yaşayan bir polyak memara sifariş etdiyi evini tikdirərkən, onun qarşısında gəncəli adətinə uyğun olaraq, bir çinar da əkib. İndi "Dördyol"un ən hündür ağacı halına gəlmiş bu çinar nəql etdiyimiz əhvalatların iştirakçılarının hamısının yeganə Əbədi Dostudur.

Zakir MURADOV

525-ci qəzet.- 2021.- 8 sentyabr.- S.16-17.