Ədəbiyyat - öldürən və... yaşadan

Həmişə hesab etmişəm ki, həyat sonluğu əvvəlcədən müəyyən edilmiş faciədir.

Heminquey

Ernest Heminquey, Cek London, Mayakovski... Əslində, siyahını çox uzatmaq olar. Amma qayə eynidir deyə, birbaşa mətləbdən söz açmağı lazım bilirəm.

Adları çəkilənlər yazıya başlığı seçərkən ağlıma gələn ilk şəxslərdir. Düşündüm ki, mözvunun içində "ədəbiyyat və ölüm" varsa, onda Cek Londonun, Heminqueyin, Mayakovskinin adının çəkilməsi mütləqdir. Çünki onları yaşadan da ədəbiyyat olub, öldürən də.

Hələlik Heminquey haqda...

Heminquey deyirdi ki, yazıçının vəzifəsi dəyişməzdir. Bu, ondan ibarətdir ki, yazıçı həmişə həqiqətin nə olduğunu dərk edərək yazmalı və onu elə təsvir eləməlidir ki, oxucunun təfəkkürünə birbaşa təsir eləsin. Bu təsir o qədər güclü olmalıdır ki, oxucu həmin həqiqəti şəxsi təcrübəsinin bir hissəsi bilsin.

Bu baxımdan, Heminquey oxucunun beyninə "mübarizə apar və yaşa" həqiqətini, az qala, hər addımda pıçıldayır.

"İnsan məğlubiyyətlərə dözmək üçün yaranmayıb. Onu məhv etmək olar, amma üzərində qələbə çalmaq əsla mümkün deyil" - deyən Heminquey həyatın (bir çox mənada ədəbiyyatın) onu məhv edəcəyini sanki duymuşdu. Amma istənilən halda, o, bu mübarizədən çəkinmirdi və bunu bütöv insan obrazı adına "insan məğlubiyyətə dözmək üçün yaranmayıb" şəklində ifadə edirdi.

Məgər o boyda dəryadan, o boyda mübarizə içindən qoca dənizçini sağ-salamat sahilə çatdırmaq asan işdir ki? Bunu o adam edə bilərdi ki, içindəki mübarizə və yaşam hissi, əzmkarlığı həmin o dəryadan da böyük olsun, o nəhəng balıqdan da. Və ən əsası, Heminquey olsun.

"Balıq, sən məni lap əldən salıb öldürdün ki...

Hər kəsə öz canı şirindir. Bu qədər yaşamışam, sənin kimi nəhəng... canlı görməmişəm. Neynək, öldür məni! Kimin kimi öldürəcəyi vacib deyil!"

Təkcə bu hissə əsərin bütöv yükünü, onun mahiyyətini aşılayacaq qədər incə, həssas və böyükdür. Ucsuz-bucaqsız okean, köhnə bir qayıq, qoca balıqçı və nəhəng, çox nəhəng bir balıq. Və nəticə: kimin kimi öldürəcəyi vacib deyil ki...

Heminqueyin qəhrəmanı hər şeyə rəğmən, hər itkiyə, hər maneəyə rəğmən, inam hissini, mübarizə hissini itirmir. Yazıçı bu obrazların daxili mənini açmağı o qədər çox sevirdi ki, hətta obrazını dəli eləməkdən, intihar və onun səbəbini axtarmaq kimi ciddi məsuliyyətlə üz-üzə qoymaqdan da çəkinmirdi. Bu səbəbdən, müəllifin bir çox əsərlərində obrazın "təkləndiyini" görürük. Bütün bunlar sırf sözügedən şəxsin kimliyini, bütün insani keyfiyyətlərini aşkara çıxarmaq üçün idi.

Əgər "Hindu qəsəbəsi" hekayəsində "o, özünü niyə öldürdü, ata?" sualına qəhrəmanı "bilmirəm, Nik, yəqin ki, dözə bilmədi" kimi soyuqqanlı cavab verməyə məcbur edirdisə, "Əcəl zəngi"ndəki Robert Cordanı ölüm haqqında düşünməkdən belə çəkindirirdi:

"O, öz-özünə "ölüm haqqında söhbətlərə yetər" dedi. ...Onlar özlərini pis hiss edən kimi ilk ağıllarına gələn şey ya nəyisə yandırmaq, ya da ki, ölmək olur..."

Deməli, Heminquey obrazlarını istənilən situasiyada güclü, əzmkar göstərməyi sevsə də, ölüm deyilən həqiqətin də varlığını dərk edir və bir insan kimi bundan çəkinir, obrazlarını da çəkindirirdi.

Hansımız ölüm haqqında sakit düşünə bilirik ki?

Maraqlısı odur ki, bu obrazlarında əzm, yaşamaq üçün çaba, həyata tutunmaq kimi ştrixlərə rast gəlsək də, Heminquey özü özünə, öz iradəsizliyinə yenilib intihar etdi. Amma məncə, Heminqueyin intiharına "iradəsizlik" damğasını vurmaq heç də ədalətli deyil. Çünki Heminquey bütün yaşam əzmini obrazlarına xərclədi, onları inandırdı, həyata bağladı. Gücünün tükəndiyini gördükdə isə intihar etdi. Bilirdi ki, artıq yeni yaranacaq obrazlara həyat adına, həyata tutunma adına verəcək heç nəyi qalmamışdı. Heminquey tükənmişdi. Onu ədəbiyyat tükətmişdi, bütün gücünü sovurmuşdu...

Heminquey yaradıcılığının zirvəsini yuxarıda da adını çəkdiyimiz "Qoca və dəniz" təşkil edir ki, yazıçının "Nobel mükafatı" almasının da böyük payı həmin əsərə düşür.

Ədibin həyatına baxsaq, hətta müəyyən zamanlarda "ulduz xəstəliyi"nə tutulduğunun şahidi ola bilirik. Ard-arda yazdığı uğurlu mətnlər Heminqueyə dünya şöhrəti gətirməklə yanaşı, onu maraqlı, ekzotik əyləncələr axtarışına çıxmağa həvəsləndirirdi. Məsələn, Afrikada şir ovuna çıxması, sonradan bu səyahətlə bağlı "Afrikanın yaşıl təpələri" adında sənədli povest yazması sözügedən ekzotik sərgüzəştlərin yalnız bir hissəsi idi.

Yəni bütün bu əyləncəli və şöhrət dolu həyatın gedib intihara çıxması adamı bir az düşünməyə sövq edir.

Amma istənilən halda, Heminquey yaradıcılığı həyatı ilə paralel olaraq inkişaf edib. Ona görə də onun qəhrəmanlarından hansının daha çox özünün prototipi olub-olmadığı tez-tez sual və mübahisə doğurub. Bu, çox nadir görülən bir haldır. Ki müəllifin yaradıcılığı, az qala, başdan-sona özünü, öz həyatını, yaşadıqlarını tamı tamlığına özündə ehtiva edir.

Qəribəsi odur ki, Heminquey də intihar edən bir çox yazıçılar kimi intiharın əleyhinə olub. Məsələn, italyan yazıçısı Çezare Pavezedən bəhs edərkən "yaxşı yazıçıydı, amma inithar etdi, başa düşə bilmirəm ki, insan öz həyatına necə son qoya bilər?" - deyən Heminquey çox keçmədi ki, özünə də eyni müqəddəratı rəva gördü.

Həyatındakı bütün bu ziddiyyətlər oğlunun da dediyi kimi, "o, özü üçün həyat fəlsəfəsi yarada bilmədi" fikrini, tamamilə təsdiq edir. İntihar edən kəsin mütləqdir ki, həyatında hər hansısa bir boşluq olur. Boşluq dediyimiz bu məfhumun isə minlərlə, onminlərlə çaları var ki, bu, hər bir qurbanda özünün fərqli tərəfdən göstərir. Heminqueyin boşluğu isə dopdolu idi - büsbütün ədəbiyyat ilə...

Yazının son cümləsi də Heminqueydən və onun ədəbiyyatla çərçivələnmiş həyatından bir fraqmenti xatırladacaq:

"Kişinin yataqda ölməyə ixtiyarı yoxdur, ya döyüşlərdə həlak olmalısan, ya da beyninə bir güllə çaxmalısan!"

Nihat Pir

525-ci qəzet.- 2021.- 10 sentyabr.- S.15.