Mədəniyyət və mənəviyyat xəzinəmizdəki Nizami inciləri

X-XII əsrlər Azərbaycan elm və mədəniyyət tarixi çox mühüm bir dövr kimi səciyyələnir. Şah saraylarında dövlət dili fars dili olsa da, bir çox Azərbaycan şairləri poeziya, şeir-sənət nümunələrini farsca yaratsalar da, onların ədəbi-bədii irsində milli təfəkkürdən süzülüb gələn dil elementləri də tez-tez müşahidə olunur. X-XII əsrlərdə Bəhmənyar, Xətib Təbrizi, Qətran Təbrizi kimi görkəmli mütəfəkkirlərin yetişməsi göstərir ki, o vaxt Azərbaycanda yüksək mədəni inkişaf səviyyəsi olub. Bunlar özgə dilləri yaratdıqları ilə şöhrətlənsələr də, öz xalq və dillərinə hörmət qazanıblar. Belə şəxsiyyətlərin yaranması, hər şeydən əvvəl, milli səviyyə, təfəkkür yetkinliyi demək idi, xalqın və onun dilinin sayılması ilə bağlı hadisə idi. Fonoqrafik yazıya (ərəb əlifbasına, belə kamil elmi-mədəni mühitə malik ana dilində yazı az da olsa, olmaya bilməzdi).

Qulamhüseyn Beqdeli Qətran Təbrizinin əsərlərinin dilində:

Çuval (kəsi ke medhi to quel, dirəm, berəd beçuval,) Çöppü-yalli Çu əz ney xuni əz pulad çoppu);

Çinaq (Bərxateməs nəgine və bərmərkəbəş çinaq);

Bəkməz (Çenanke qisseyi- zair ze sağəro bəkmaz ):

Yəhər mənasında yun aliq (Çu bər bəlayi - meymuni berəzm əndər nəhəd yuni ) və başqa sözlərin olduğunu qeyd edir.

Azərbaycan dilinin inkişafında şəksiz xidmətləri olan Xaqani və Nizami haqqında farslar "onlardan türk qoxusu gəlir" (buye-tork miayəd) deyirlər. Bu böyük sənətkarlar klassik - fars bədii dilinə Azərbaycan dilinin ətrini hopdurmuşlar. Nizaminin dilində bu keyfiyyət daha aydın görünür.

Çox əlamətdar haldır ki, bu il 2021-ci ildə Azərbaycanın dünya miqyasında tanınan böyük mütəfəkkir şair Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 880 illiyi tamam olur.

Azərbaycan ədəbi mədəni fikir tarixinin bu əlamətdar hadisəsinin dövlət səviyyəsində layiqincə bayram edilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin imzaladığı Sərəncam xüsusi fərəh doğurur. Xatırlatmaq istərdik ki, hələ 1979-cu ildə Ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə "Azərbaycanın böyük şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin irsinin öyrənilməsini, nəşrini və təbliğini daha da yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında" imzaladığı qərar bu istiqamətdə kompleks vəzifələr irəli sürərək, Nizami irsinin və ümumən orta əsrlər Azərbaycan mədəniyyətinin sistemli araşdırılması üçün geniş persektivlər açmışdı. Məhz Ulu Öndərin təşəbbüsü ilə qəbul edilən 1981-ci ilin avqust ayında Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 840 illiyi haqqında qərar isə nizamişünaslıqda əsaslı dönüş yaratdı, davamlı tədqiqatlar üçün yeni-yeni üfiqlər açdı. Prezident İlham Əliyevin dahi Nizaminin anadan olmasının 880 illiyi haqqında imzaladığı bu yeni Sərəncam da Ulu öndərin mədəniyyətimizə, ədəbiyyatımıza diqqət və qayğısının, müdrik siyasətinin tərkib hissəsi kimi bütövlükdə xalqımızın ürəyindəndir, diqqətəlayiqdir.

Nizami irsi dəyərini və müasirliyini həmişə qoruyub özündə saxlayan əsərlər, insan həyatı və yaşayışının mənasını ifadə edən müdrik fikirlər, həkimanə sözlər toplanmış mənəvi xəzinədir, sərvətdir. Böyük ustadın qələmindən çıxmış hər bir sətir yeni-yeni nəsillər üçün ibrət dərsidir, məktəbdir, insanların qəlbində ölçüyə gəlməz, yüksək, ali duyğular oyadan, onları inkişafa, tərəqqiyə, təkamülə sövq edən, cahanda həqiqi bərabərlik, nizam, sülh, əmin-amanlıq səadət uğrunda mübarizəyə ruhlandıran misilsiz sənət nümunələridir.

Bir məsələni də xüsusi olaraq diqqətə çatdırmağı lazım bilirik ki, Nizami Gəncəvinin bədii əsərləri hələ orta əsrlər Şərqinin böyük mütəfəkkirləri tərəfindən rəğbətlə qarşılanmış, nəzərini cəlb etmiş, onun elmi fəlsəfi, bədii, mənəvi düşüncələri Qərb dünyası mütəfəkkirlərini də ovsunlamış, heyrətləndirmişdi. Hələ orta əsrlərdə Nizami “Xəmsə”si mövzularına müraciət olunmuş, habelə onlarla “Xəmsə”lər qələmə alınmış nəsirələr yazılmış, ideyalar dəstəklənmiş və inkişaf etdirilmişdi. Müasir dövrdə də XX əsrin dönəmində müstəqillik illərində də, bu gün Nizami irsi böyük diqqətə, hörmətə və marağa səbəb olub və hazırda da belədir.

Akademik H.Araslı Nizaminin bədii irsində bir çox Azərbaycan sözlərinin mövcudluğunu qeyd edib. Bunlara nümunə kimi xatun, ozan, yaylaq çalış-vuruş, sancaq (bayraq mənasında), qılavuz (başçı, bələdçi) və s. göstərmək olar.

Nizaminin bədii əsərlərinin dilində etnoqrafik sözlərin işlənməsi faktının da qeyd etmək yerinə düşərdi. H.Araslının seçib göstərdiyi bir xeyli Azərbaycan sözləri içərisində qədim leksik lay kimi bu günümüzə qədər də qorunub saxlanan etnoqrafizmlər qiymətli dil faktorlarıdır. H.Araslının adıçəkilən məqaləsindən götürülmüş nümunələr əsasında bölgünü özümüz aparmışıq. Belə sözlərə nəzər-diqqəti cəlb etmək istərdik:

Muncuq (Zemouci-xun ki bər mizəd be əyyuq. Por əzxun gəşte təsək koləngi );

Gərdək ( Dər in gərdək neşəste Xosrove Çin, Be an digər fitadə şure-şirin );

Alaçıq (becərayi - zərbi-himmət Beçə Razeyin çe lafəm, Çi ziyəd be paye pilan alaçuqe-torkmane );

Nizaminin dilində işlənmiş Azərbaycan mənşəli etnoqrafik sözlərin bir qismi bugünkü dilimizdə arxaikləşib.

Tutuq (pərdə) - (Ta kərəməş dər tutuqi nur bud, Xar ze gol, ney ze şəkkər dur bud ).

Kəmani-sefidtuz - ağ tozlu yay. "Bu idiom Azərbaycan dilindən hərfən farscaya tərcümə olunmuşdur". (T.Hacıyev).

Azərbaycan xalqının məişətini və etnoqrafiyasını dolğun əks etdirən bəzi atalar sözləri və zərbi məsələlər də farscaya kalka edilərək o dövrkü fars dilinin frazeoloji xəzinəsini zənginləşdirib.

Öz əli ilə öz ayağına balta çaldı (Be dəste-xod təbər bər paye-xod zad);

Qurdla quzu bir yerdə otlayır (Yekca ab xorde qorq ba miş);

Doşab almışam, bal çıxıb (Yeki sirke tələb kərd, əngəbin yaft);

Heç kəs öz ayranına turş deməz (Kəsi nəquyəd ke, duği-mən torşəst) və i.a.

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında misilisiz xidmətləri olan, ədəbiyyat tariximizin yaradıcılığından biri kimi tanınan mərhum akademik H.Araslı bu qənaətdə idi ki, göstərilən ifadə və atalar sözləri Nizami Gəncəvidən əvvəl yaşamış farsdilli azərbaycanlı şairlərdə və eləcə də fars sənətkarlarında müşahidə edilməyib. Lakin XII əsrdən sonra yaşayıb-yaradanlar tez-tez belə ifadələr, hikmətli cümlələr işlətmişlər.

Azərbaycan etnorafik leksikasında mühüm yer tutan oyun adlarının da Nizami Gəncəvi əsərlərində işlənməsi maraqlı faktlardandır. Azərbaycan xalqının qədim məişətində geniş yer tutmuş çovğan oyunundan "Xosrov və Şirin" poemasından bəhs olunur.

Dişi aslan kimi yetmiş nəfər qız

Şirinin yanına gəldi qayğısız

Cürətdə hər biri bir İsfəndiyar

Rüstəmi-zal kimi ox atandırlar .

Çovğan oynamaqda çox zirəkdirlər.

Göydə çalırdılar topu müxtəsər.

Nəticə kimi onu deyə bilərik ki, Nizami yaradıcılığı tam, mükəmməl, hərtərəfli öyrənildikcə təkcə ədəbiyyatşünaslığımız üçün deyil, dilçiliyimiz, etnoqrafiyamız və ümumi mənəvi varlığımızın bir çox digər sahələri üçün də maraqlı səciyyəvi faktlar ortaya çıxarır.

İsmayıl MƏMMƏDLİ,

Professor

525-ci qəzet.- 2021.- 11 sentyabr.- S.21.