Aşıq Ələsgərdə təsəvvüf rəmzləri

Aşıq Ələsgər - 200

Son dövrdə aşıq şeirini təsəvvüflə bağlamaq, hətta aşığı təsəvvüf əhli adlandırmaq, Sovetlərdən öncəki dövrün aşıqlarına və Sovet dövrünün kommunist aşığına tərs tərəfdən baxmaqdır. Orta həddin olmadığı bu elmi yanaşmanı doğru hesab etmək, təəssüf ki, mümkün deyil. Elmi yanaşma mötədilliyi sevir. İnqilablar yaradacaq fikir və düşüncələr elmi, həm də sənəti sıçrayışlarla irəli aparsa da, tarixə yön versə də, tarixin təkəri mötədillik üzərində dönür. Bu yazıda XIX-XX yüzilin tanınmış aşığı Aşıq Ələsgərin yaradıcılığı fonunda xalq şeirində və aşıq ədəbiyyatında təsəvvüf məsələsinə aydınlıq gətiriləcək.

Aşıq ədəbiyyatının zirvə isimlərindən biri olan Ələsgərin yaradıcılığı forma baxımından zəngin olduğu kimi, məzmunca da rəngarəngdir. O, dövrünün siyasi-mədəni hadisələrini şeirə çəkdiyi kimi, həyatının bir çox kədərli və acılı məqamlarına da toxunmuş, gözəlləmələr yazdığı kimi, təbiət təsvirlərinə də yer verib, məhəbbətdən, sevgidən söz açdığı kimi, zamanəsindən şikayətlənib, aşıqlığın ədəb-ərkanını təyin etdiyi kimi, qaçaqları, el qəhrəmanlarını, ağsaqqallarını övüb, dövrünün savadlı şəxslərindən olan Mirzə Bilal haqqında şeirlər yazdığı kimi, Hz.Cəbrailə ustad olan, Şahi-Mərdan Hz.Əlinin, imamların heyranı və şiə olduğunu da gizlətməyib.

Ələsgər şeirinin poetik özəlliyində məcazların, təlmih sənətinin, mübaliğənin, metaforanın rolu böyük olduğu kimi, istilahatüs-sufiyyə və rümuzat (M.Təhmasib) da önəmli rol oynayıb. Aşığın əsərlərində bu keyfiyyətləti görməzdən gələrək onun yaradıcılığını bütünüylə realizmə bağlamaq nə qədər yanlışsa, onu təsəvvüf şairi, irfan əhli kimi öyrənmək də bir o qədər doğru deyildir. Çünki o, aşıqdır, aşığa isə aşıq sənəti kriteriyalarından baxmaq lazımdır. Nə Aşıq Ələsgər, nə də haqq aşığı adlandırılan Dirili Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Aşıq Valeh, Xəstə Qasım əhli-təsəvvüfdür, əhli-tarikdir. Ancaq həm haqq aşığı adlandırılan və şeirləri əsasən dastanlardan bizə məlum olan aşıqların, həm də Ələsgərin rümuzi-təsəvvüfdən çox istifadə etməsinin səbəbini nə ilə izah etmək olar. Hər elmin, hər sənətin özünəməxsus terminləri, qavramları vardır ki, bu, onları başqalarından ayıran əsas ünsürlərdir. Hətta terminlər eyni sözlə bildirilsələr də, fərqli elmlərdə fərqli mənalar daşıyır. Əhli-təsəvvüfün də ruhi və sirri mənaları bildirmək üçün və ən əsası əhli olmayanlardan bu sirləri gizlətmək üçün işlətdikləri terminlər vardır ki, bunlar İslam mistisizmi adlandırılan təsəvvüfün anlam dünyasını təşkil edir. Bu terminlər uzun əsrlər boyu - zühd dönəmindən başlayaraq təsəvvüfün ortaya çıxması dövrünə qədər zənginləşərək inkişaf etmişdir.

Zamanla İslam dünyasında saraydan meyxanaya, mədrəsədən təkkələrə və şeir məclislərinə, xərabatdan sənət ocaqlarına qədər geniş yayılan təsəvvüf bir zümrənin özəl istilahla izah edilən təbir dünyası olmayıb hər kəsin az və ya çox dərəcədə vaqif olduğu bir dünyagörüşə çevrilmişdir. Təsəvvüf terminlərini hər nə qədər sufilər işləyib hazırlasalar da, sonradan bu qavramlar divan şairləri, saz şairləri, ədəbiyyat əhli arasında ənənəvi formada işlədilməklə təsəvvüf istilahları rümuzi-təsəvvüfə çevrilmişdir. Xüsusən divan ədəbiyyatında təsəvvüf teminlərinin çox işlədildiyi buna ən yaxşı örnəkdir. Həm də sufi, divan və saz şairlərinin çox işlətdiyi, mey, meyxana, xərabat, piri-muğan, aşiq, məşuq, eşq, saqi, zahid, rind kimi təsəvvüf rəmzləri zamanın bir tələbi, ənənənin varlığı şəklində davam etmişdir. Yoxsa sufi terminlərini, təsəvvüf rəmzlərini, simvollarını işlədən hər kəsi sufi və ya irfan əhli adlandırmaq lazım gələr ki, bu da bizi doğru olmayan bir qənaətə gətirib çıxarar.

Təsəvvüf terminləri ənənə vasitəsi ilə aşıq ədəbiyyatına da girmiş, ədəbi-estetik özəlliklə yanaşı, bir də fəlsəfi keyfiyyət qazanmışdır. Ancaq aşıqların Bəktaşi ocaqlarına yaxın olduğunu F.Köprülü onların yaradıcılığına və tarixi vəsiqələrə dayanaraq önə sürür. Digər tərəfdən bəzi aşıqlar da özlərini "tekyeyi-aşk əhli" və ya "fəna iqliminin səyyahı dərviş" adlandırırlar. Məsələn,

Ta levh u kalemde yazılı resmim

Bir katre meniden var oldu cismim

Cennet'ül me'vaya uğradım geldim

deyən XVII yüzilin məşhur aşığı Aşıq Ömər "Şairnamə" adlı əsərinin son dördlüyündə aşıqlıq ənənəsini təkkəyə bağlayır.

Aşık Ömer der ki sade sözleriz

İlm-i hakikatte biz can özleriz

Postumuzun abdalıyız gözleriz

Tekye-i aşk içre yolu erkanı (Aşıq Ömər).

Təsəvvüf ədəbinin, əxlaqının və ədəbiyyatının güclü olduğu dövrlərdə aşıqlar bu istilahlardan gen-bol istifadə etmişlərsə, təsəvvüfün söndüyü Sovet dövrünün aşıqları da yaradıcılıqlarında bu rəmzlərdən faydalanmışlardır. Sovet aşıqlarından Aşıq Əmrah, Aşıq Hüseyn Cavan, Aşıq Mikayıl Azaflı, Aşıq Kamandar, Aşıq İmran, Aşıq Əkbər və digərlərinin yaradıcılığında da sufi rəmzlərinə, təsəvvüf terminlərinə rast gəlirik. M.Təhmasib bunu Sovet aşıqlarının bəzən mənasını başa düşməyərək, yaxud tamamilə yeni məna verərək rümuzat işlətməsi, dini-təsəvvüfü mətləblərə baş vurması şəklində izah edir.

Aşıq Ələsgər şeirlərində həm özündən əvvəlki, həm də özündən sonrakı aşıqların yaradıcılığına nisbətən təsəvvüf terminlərindən daha çox istifadə etmişdir. Bir mühüm özəllik də Ələsgər işlətdiyi təsəvvüfü istilah, rəmz və obrazları daha çox Hz.Əli kultuna bağlamasıdır. Hz.Əli ilə bağlı yazdığı şeirlər onun bir Əli heyranı olduğunu göstərir. Zira Ələsgər də şəriətin Hz.Məhəmməddən, təriqətin isə Hz.Əlidən qaldığını bilirdi. Çünki Xətainin məşhur deyimi:

Şəriət yolunu Mühəmməd açdı,

Təriqət gülünü Şah Əli seçdi (Xətai).

dillər əzbəri idi. Aşıq Ələsgər Ələvi-Bəktaşi fəlsəfəsində olduğu kimi heç vaxt Məhəmmədlə Əlini bir-birindən ayırmamışdır:

İbtida "əlif"dən dərsim almışam,

Ələst aləmində demişəm "bəli".

Həqiqətdən iki gözəl sevmişəm,

Birisi Məhəmməd, birisi Əli.

Ələsgərin Hz.Əli heyranlığına toxunan M.Kazımoğlu aşığın özünəməxsus yanaşma tərzini aşağıdakı kimi açıqlayır: "Aşıq Ələsgər Şahlar Şahı və Şahi-Mərdanla daha çox üç sərvəti əlaqələndirir: a) özünün aşıb-daşan təbini; b) gözəllərin camal və kamalını; c) müxənnəsliyə qarşı çıxanların mərdlik və səxavətini. Axtarsaq, bu cür mənəvi dəyərlərin ilahiləşdirilməsini müəyyən qədər Aşıq Ələsgərdən əvvəlki ustad aşıqların da yaradıcılığında tapa bilərik. Amma məsələnin incə tərəfi burasındadır ki, ənənəyə sıx bağlı olan Aşıq Ələsgər şeir-sənətdə öz fərdi aləmini yüksək bədiiliklə əks etdirməyin də əvəzsiz nümunəsini göstərir".

Aşıq ədəbiyyatında və Ələsgər yaradıcılığında təsəvvüf istilahlarının, dini-təsəvvüfü obrazların anlam tutumunu ən yaxşı ifadə edən "Yüküm" rədifli divanisində də məsələ təsəvvüf, irfan deyildir.

Ələstidən "bəli" dedim,

Əcəb xoşhaldı yüküm.

Beş gözəlin aşiqiyəm,

Vəsfi-camaldı yüküm.

Aşıq Ələsgərdə bir neçə yerdə "bəzmi-ələst" ifadəsini təkrarlanmaqdadır. Bəzm-i ələst tərkibi, "Mən sizin rəbbiniz deyilmiyəm" xitabının edildiyi və ruhların da "bəli" deyə cavab verdikləri məclis anlamını ifadə edir. Ələst sözü Əraf surəsinin 172-ci ayəsindən alınmışdır. Bu ayədə Allahın Adəm oğullarından olanları nəfslərinə şahid tutduğu və onlara, "Mən sizin rəbbiniz deyilmiyəm" deyə müraciət etdiyi, onların da "bəli" dedikləri bildirilir. Buna baxmayaraq, bu tip şeirlərdə də Aşıq Ələsgərin fərdi aləmi (Kazımoğlu) öz əksini tapmışdır. Belə ki, Aşıq Ələsgərin işlətdiyi bəzmi-ələst və digər təsəvvüfü istilahlar sadəcə olaraq şeirin bir və ya iki misrasında gözə çarpır, şeirin qalan hissəsi təsəvvüfü məzmunlu deyildir. Hətta onun "Ələsti bürrəbbüküm qalu bəladan Mərdin mövlasına nökər olmuşam" kimi təsəvvüf yüklü misraları ilə başlayan "Olmuşam" rədifli şeirinin sonrakı bəndləri qəzadan, üzünün gülməməsindən, yaxşı dostların yaman gündə gəlməməsindən, bəxtinin yatmasından, taleyin kəc gəlməsindən, qohum-qardaşın yad olmasından, göz yaşlarının Ceyhun çayına dönüb axmasından bəhs edən şikayət ruhu hakimdir.

Aşıqlar bəzən özlərini əhli-hal, irfan əhli adlandırsalar da, bu, onların sufi şairi olduğunu göstərməz, əksinə, dövrünün bütün elmlərini - ilahiyyat, fiqh, kəlam, təsəvvüf və s. sinədəftər etdiyi mənasına gəlir. Aşıqlar, eyni zamanda, Ələsgər də təsəvvüfü fikirləri nəsihət örtüyü altında təqdim etməklə sözün missiyasını didaktikaya yönəltmişlərdir. Dini-irfani terminlərdən istifadə Ələsgərin nəsihət mövzulu şeirlərində daha qabarıq təqdim edilmişdir.

Buna baxmayaraq, Aşıq Ələsgərin bir-iki şeiri doğrudan da təsəvvüfü məzmunludur ki, bunlardan biri "Nəfslə Mərifət"

Nəfs ilə mərifət girdi savaşa

Mərifət deyir: "Belə kar eyləməynən"

Nəfs deyir: "Baxma naqqal sözünə

Xeyrin gələn yerdə ar eyləməynən"

Adlanır, digəri "Baş endirir":

Ələstdən "bəli" deyən,

Sübhana baş endirir,

Mühəmmədə nazil olan,

Qurana baş endirir.

Özü birdir, adı minbir,

Vəhdəhu la şərik,

Əhli-mömin görə bilməz,

Pünhana baş endirir...

adlı divanisi, biri də "Ələsgər, xof etmə puli-Siratdan, İrəhbərdi Cənab Əli qabaqda" misraları ilə tamamlanan "Qabaqda"

Neçə taxt qurulub nuri-münəvvər,

Neçəsi zəbərcəd, neçəsi gövhər!

Sağda, solda səf-səf yerir mələklər,

"Ya hu!", "ya hu!" deyir qulu qabaqda.

adlı irfani-batıni məzmunlu qoşmasıdır. Aşıq Ələsgərin bir digər divanisi də başdan sona təsəvvüfü anlamlıdır:

Ölməyincə bu sevdadan,

Çətin dönəm, usanam.

Həqiqətdən dərs almışam,

Təriqətdən söz qanam.

Şahi-Mərdan sayəsində

Elm içində ümmanam.

Dəryaların qaydasıdı,

Ümmana baş endirir.

Ancaq bu iki-üç nümunə Aşıq Ələsgəri sufi şairi adlandırmağa haqq verməz. Çünki bu şeirlərdə də hər kəsə məlum terminlər, deyimlər işlədilmiş, sonuncu şeirin məzmununda isə nəsihət əhval-ruhiyyəsi önə çıxmışdır.

Aşıq Ələsgər şeirlərində istifadə edilən sufi rəmzlərinə misal olaraq: "Ələstdən "bəli" dedim, nə xoş kamaldı yüküm, Beş gözəlin aşiqiyəm, vəsfi-camaldı yüküm", "Ələsti-bürəbbiküm qalu bəladan", "Əhli-irfan məclisində gövhərmisaldı yüküm", "Mövladan dərs alıb elm tapmışam", "Haqq meyi İslama haram buyurub", "Mərifət elminə nabələd olmaz", "Mərifətdə kamildi, kamalda dərin", "Pir mana göstərdi şah məqamını", "Sinən Kəbə, köynək Kəbə örtüyü", "Xətt yazsam, Quranda ayə düşərmi", "Pirim Şahi - Mərdan verib muradı", "Sığın Şahi-Heydərə", "Səxavət əhlini yandırmadı nar", "Şahi-Mərdan sayəsində elm içində ümmanam", "Nəfs aldatdı, hər yetənə xan dedim", "Məhəbbət odundan taam yeyirəm, Leyli-nahar "ya Hu!", "ya Hu!" deyirəm", "Fərhad gördü sevdi Şirin camalın", "Arif məclisində hər isbatınan", "Məcnun kimi biyabana düşmüşəm", "Xaliqi-ləmyəzəl haqq divan eylər", "Xaliqi-ləmyəzəl, vahidi yektay", "Kənanda Yaquba dərman gəlibdi", "Misirdə Yusifin bazarı kimi", "Məcnun oldum qaldım Leyli dağında", "Əhli halam, dərdin nədi qanıram", "Əhli-dili yetir, sən əhli-dilə", "Zikirsiz mömüni şeytan aldadar", "Əhli-irfan məclisində ləli mərcandı bu söz" və s. göstərmək olar. Qısacası, Aşıq Ələsgərin şeirlərinin əksəriyyətində təsəvvüf deyimlərinə, obrazlarına rast gəlmək mümkündür. Bunların bir qismi onun gözəlləmələrində, bir qismi ayrı-ayrı qız və gəlinlərə həsr etdiyi şeirlərdə, bir qismi zamanədən şikayətdə, bir qismi vaxtın keçməsində, giley-güzarda, bir qismi qıfılbəndlərində, bir qismi ustadnamələrində, önəmli bir qismi də didaktik əsərlərində işlədilmişdir.

Təsəvvüfü rəmzlər, istilahlar Ələsgər poeziyasının oxucuda yaratdığı duyğu və hissləri gücləndirir. Rümuzi-təsəvvüfün olduğu misralar Ələsgərin divanilərində, müxəmməslərində, qıfılbəndlərində, nəsihətnamələrində, ustadnamələrində üzə çıxır, çünki burada aşığın müraciət etdiyi kütlə toy mağarındakılar deyil, aşıq sənətinin biliciləridir. Məcnundan, Leylidən, Yusifdən Züleyxadan danışanda Aşıq Ələsgər təlmih sənəti ilə real sevgi və gözəllik mövzusunu faktiki olaraq mistik dünyaya bağlamaqla, şeirin anlam sferasını genişlətmiş olur. Nə Aşıq Ələsgər, nə də bir başqası aşıq sənətini irfan çərçivəsinə salmağı düşünmüşlər. Onlar sadəcə olaraq şifahi yolla gələn bilgini, qəlibləşmiş təsəvvüf istilahlarını, rəmzlərini işlətməklə şeiri dinləyicinin zövq dünyasına uyğunlaşdırmışlar. Aşığın vəzifəsi irşad etmək, təsəvvüf haqqında məlumat vermək, irfanı anlatmaq olmadığından, toylarda, şənliklərdə oxunan şeirlərdə irfani-batini terminologiyanın zəiflədiyini görürük.

Haqdan gələn mətləbləri insanlara çatdıran, şeytanı qandıran, mərifətdən yükünü tutan, həqiqət məqamında, irfan məclisində olan Ələsgərin şeirlərindəki rümuzi-təsəvvüfün çoxluğu onun istedadına, xalqa görə isə haqq aşığı olmasına bağlıdır. Xalqın nəzdində Ələsgər və onun kimi digər ustad sənətkarların da dərin mətləblərdən söz açmasının məntiqi izahı əhli-təsəvvüf, əhli-tarik olmamalarına və yazıb oxumağı bilib bilməmələrinə baxmayaraq, bütün bildiklərini irfan əhli, Haq-Təalanın zati-məzhəri Şahi-Mərdan Əlidən, qırxlardan, pirdən aldıqlarına görədir.

Sidqinən tutmuşam, çağırram səni,

Xeybərin qalasın alan, ya Əli,

Hər kim ayırırsa yarı yarından,

Eylə təxtü tacın talan, ya Əli.

Aslan olub Merac yolunda yatan,

Əbu Cəhlin daşın havaya atan,

Xurma lifəsiynən barmağın çatan,

Ağ devi zindana salan, ya Əli.

Ələsgərə nişan verən almanı,

İslam edən Qəmbərini, Salmanı,

Musaya öyrədən Turda kəlməni,

Cəbrayıla ustad olan, ya Əli.

Buradakı dini-təsəvvüfü bilgilərin hamısı xalq arasında dolaşan rəvayətlərə, sufi mənkabələrinə dayanmaqtadır. Ancaq zühd dönəminin, fütüvvət və melamet düşüncəsinin qavramları bir-birinə qarşıdığından Ələsgərin aydın bir təsəvvüfü düşüncə dünyasına malik olmadığını söyləmək mümkündür. Ələsgərin fərqliliyi aşıq sənətinin iki-üç əsrlik ənənəsini təfərrüatına qədər öyrənməsinə, bir də təbinin, səsinin, ədəbinin nümunəvi olmasına görədir. Ələsgər məşhur bir divanisində belə deyir:

Biçarə Aşiq Ələsgər,

Sığın Şahi-Heydərə,

Onun damənindən tutan

Məşhərdə yanmaz nara,

Pirim mənə nüsrət verib

Girdim bu gün bazara,

Sən sərrafsan, aç, xird elə,

Bax gör, nə maldı yüküm.

Şeirlərində hətta rusca, ermənicə, gürcücə sözlər işlədən, real hadisələrdən danışan Aşıq Ələsgər yenə də ənənəyə sadiq qalaraq bir-iki misrada dini-təsəvvüfü terminlərdən, Quran ayələrindən yararlanır:

Haydı kola, xınzır oğlu

Şindi durma qarşıda

Paşol, malçi, idi, durak

Səni verrəm padsuda

Oxuram "İnna fətəhna"

Mətləb allam yuxuda

Şahi-Mərdan nökəriyəm,

Dərsimi pünhan verir.

Buradaki Fəth surəsindən alınan "İnna fətəhna ləkə fəthəm-mubina" (Həqiqətən, Biz sənə açıq-aydın bir qələbə verdik) ayəsi, "Şahi-Mərdan nökəriyəm dərsimi pünhan verir" kimi deyimləri, mətndən ayıraraq, ayrıca götürüb Ələsgər şeirini təsəvvüfə bağlamaq, Ələsgəri də sufi şairi adlandırmaq mümkün deyildir. Zira kontekst şeirdəki təsəvvüfü rümuzatın (M.Təhmasib) mətləbi daha yaxşı anlamağa, təkrar etmək gərəkirsə, şeirin təsir gücünü artırmağa yönəldildiyini göstərir.

Nəhayət, yalnız rümuzatın təsir gücünə düşərək aşıq yaradıcılığını təsəvvüflə izah edib, mətləbi irfana bağlamaq doğru olmayacaqdır. Zira yuxarıda da dediyimiz kimi, elm mötədilliyi ilə seçilir. Aşıq sənətində təsəvvüf istilahlarından, rəmzlərindən istifadə edilməsi ilə təsəvvüf dünyagörüşünün hakim olduğu təkkə ədəbiyyat arasında böyük fərq vardır. Aşıq Əlsgər yaradıcılığına da bu aspektdən yanaşmaq lazımdır.

Füzuli Bayat

525-ci qəzet.- 2021.- 22 sentyabr.- S.18-19.