Yalquzaq olmalısan

- Dağlar dağımdır...

Səxavət Məmmədov oxuyur:

Azad bir quşdum,

Yuvamdan uçdum,

Bir bağa düşdüm

Bu gənc yaşımda.

Bir ovçu gördü,

Köksümdən vurdu.

Torpağa düşdüm

Bu gənc yaşımda.

Musiqi məni alıb aparır. "Azad bir quşdum... Bir bağa düşdüm..." Dağa - dağlara düşdüm. Lalələri, zanbaqları, çiyələkləri qan rəngində, nərgizləri günəş rəngdə dağlara.

Laçın hər yanı dağlar,

Ürəyi, canı dağlar.

Bir qərib qız dolaşardı

Siz deyin, hanı, dağlar?

Gözümü dünyaya açanda özümü dağlarda gördüm. O vaxtacan çətinlik görməyən, həyatın pis-yaxşı üzü ilə rastlaşamayan biri... Çiçəklərin arasında kəpənək ardınca qaçan, ağacların başında quş beççələrinin yuvada cikkildəşməsinə tamaşaya dalan, səhər günəşlə, axşam ayla danışan, öz dünyasında tək-tənha dolaşan, günü kitabların arasında keçən və hərdən başını qaldırıb bu dünyaya baxanda diksinən, öz dünyasına dönən biri.

Yenə eramızdan əvvəldən qalmış xatirələrin buzu əriyəcək. Günəşə çıxarılası şeylər çoxdur. Ruhumdan ağır daş kimi asılıb qalan, bəzən işığı ardınca sürükləyib aparan xatirələr. Hərdən neçə min il yaşı var kimi, bəzən də lap xırdaca uşaq kimi olur adam xatirələri vərəqlədikcə. Heç nə qızıl orta həddində olmadı. Heç nə...

...Dağlar piramida şəkillidir. Zirvəsi şiş, ətəkləri enli. Lap qədimlərdən onların necə böyük, güclü və ilahi enerjiyə malik olduğunu bilirlərmiş. Fironların mumiyalarını ona görə piramida şəkilli daş tikililərin içərisində saxlayıblar. Dağlar həm də bizi dingildəyib o tərəf, bu tərəfə sürüşməyə də qoymur. Yeri mismar kimi mantiyaya çalır, bərkidir. Ağır oturub batman gəlirik. Əvvəllər mənə elə gəlirdi ki, zirvədə adam Allaha daha yaxın olur. Sonralar müxtəlif rayonlarda hər yüksək zirvə gördükcə orada namaz qılmaq arzusu, yəqin, buradan doğurdu. Maraqlı, görünməmiş təbiət hadisələrinin dağlarda baş verməsinin də səbəbləri, məncə, bu sirlərlə, nəhəng enerji ilə bağlıdır. Gördüyüm çox maraqlı təbiət hadisələri haqqında növbəti məqalədə danışacağam.

Kirs dağı, Sarıbaba, Hadruta tərəf Ziyarat Kiçik Qafqaz dağlarının Azərbaycan ərazisindəki ən gözəl, axar-baxarlı yerləridir. Ziyarata uzaqdan baxardım, yaxından görməmişdim. Bu dağların ətəklərində yerləşən Gordahat, İtqırılan, Altıntaxta meşələri əvəzolunmaz, qiymətli bir xəzinə idi. Onların qiymətini bizdən çox qabaq almanlar bilmiş, rus çarı Nikolaydan Altıntaxta meşələrinin qırmızı palıdını qızıl pulla alırmışlar. Bilmirəm, indi o ağaclardan əsər-əlamət qalıbmı? Ancaq bilirəm ki, qırmızı palıd ağacını daşımaq üçün XIX əsrdə meşələrin arası ilə almanların çəkdiyi yol hələ də qalar. O torpaq yolla nə qədər at sürmüş, gözəlliklərə tamaşa etmiş, düşüncələrə dalmışdım. Yüz ildən bəri çəkilən yolu bir dəfə də sel aparmadı, eləcə dururdu. Ancaq rayonun özündə, kəndlərə gedən yollarda hər il yazda yolları sel aparır, körpüləri dağıdır, maşınlar o tay-bu tayda qalırdı.

Mədəniyyət yoldan başlanır. İnsanın mədəniyyəti, insanlığı nədən, necə başlanır, - onu bilmək olmur. Kor çıraq dibinə işıq salmaz, - deyiblər. Günəş insanlar hər yerə işıq salar. Xarakterin gizli saxlanılan sadist tərəfi hər dəfə qəfil üzə çıxdıqca iyrənc mənzərələr yaradır, adamı çaşdırır, əzab verir. Bu zaman sənin gizlində qalan bütün potensialın işə düşməli, bu dünyadakı imicini başa vurmaq üçün qulağına deyilən pıçıltılara qulaq asmalısan. Qarşına çıxan çətinliklər səni bişirir, polad kimi bərkidir, "xalisi-müxlis" edir, bənövşə yarpağı kimi incəldir. Üsyanını yalnız Allaha edə bilərsən. O, sənə o qədər yaxınlaşır ki, pıçıltısını eşidirsən: "Sən bu tale üçünsən. Bunları yaşamalısan. Səbrin çatacaq sonacan. Səni hər odun içindən salamat çıxardım, bax... Yenə də çıxaracam... Döz... Döz... Döz..."

Onlar da dözür və at talelərini at kimi yaşayırdılar. Doğulandan analarının südünü əmib, göy çəmənlərdə azad ruhlarının ardınca qaçan dayçalar vaxtı çatanda başlarına nə gətiriləcəyini bilsəydilər, heç doğulmazdılar. Dağlara azad buraxılmış ilxını böyüklü-kiçikli sürüb kəndə gətirərdilər. Mahir kəmənd atanlar devikmiş dayçalara kəmənd atıb tutur, sonra bərk çəkib boğurdular. Ürəyi gedən dayça yerə yıxılır, sonra qumla doldurulmuş kisələri onun belinə bağlayır və oyanmasını gözləyirdilər. Oyanan kimi belindəki ağır qum kisələrindən yaxa qurtarmaq üçün onu da götürüb üzü azadlığa doğru dəli kimi qaçan o dayçaları görmək elə əzablı idi ki. Onların gözlərini görmüşdüm. Ömürlük həbsə salınan adamların da, yəqin ki, baxışları belə olur. Dəli kimi, vəhşi kimi, hövlnak qaçan, başlarına gələni hələ də dərk etmədikləri üçün dəhşət dərəcədə qorxmuş cavan dayçalar. Azadlıqlarına ömürlük buxov vurulmuş heyvanları o dəli yüyürməkdən yorulmuş, qan-tər içində, ayaqlarını sürüyə-sürüyə, gözlərindən bayaqkı dəli qəzəb əvəzinə dərin kədər tökülü, aciz və taleyə boyun əymiş qayıdan görmək mənim üçün günahı olmayan birinin dar ağacından asılmasını görmək qədər əzablı idi. Bundan sonrası qalırdı göydə Allah, yerdə isə sahibin insafına. Bizimlə o uzaq yolları qışda-yayda yorub-yortan qəmər atımız da bizim insafımızın umuduna idi. Yaxşı baxırdıq qəmərə. O da bizim əziyyətimizi çəkirdi. "Ata qıymayınca yol alınmaz"- deyib Dədə Qorqud. Ən çətini yağışda, tufanda, külək qarı üz-gözümüzə çırpanda səfərə çıxmaq idi.

Uzaq yolda atın yorulmasının nə demək olduğunu bilirsinizmi? Yolun gedilməmiş çox hissəsi qalanda yorulmuş atı hara, necə aparasan? Ya güllə ilə vurmalı, ya da elə oradaca qurd-quşa qoyub yəhər-yüyəni öz belinə şəlləyib aparmalısan. Yolumuzun yarısı olmamış o biri at - birovuz aldığımız at yoruldu. Allahım, fevral ayı... Gecənin yarısı... Uzaq və çətin yol... Yorulmuş at... Addımını da qaldırmır. Yüyənindən çək, şallaqla döy, öldür, ha dəhmərlə, muşqur... Xeyiri yoxdur. Ölürsə də, yerindən bir addım atmır. O atı Qışlağacan, demək olar ki, qəmər atın və qollarımızın gücünə ölüm-zülüm apardıq...

Kirsin kimsəsiz meşəsi... Göydə Allah, yerdə biz... Və yorulmuş atımız... Qarşıda gedilməmiş uzun yolumuz... Zil qaranlıq gecənin qorxusu, vahiməsi.. Ulayan qurdların, çovuyan qarın ümidsizlik, ölüm soyuğu... İçimdən vulkantək püskürmək istəyən qəzəbi, qorxunu boğan dəmir iradəm... Bir gündə yaşanmış bir ömürlük əzab! Dağ da gətirməzdi buna tab! Yorulmuş atımızı güllələyə bilmədik, çünki birovuzdu, Aydın Məmmədov! Bu ağrılı, əzablı ömür yolunda mən də bir yorulmuş atam, at. Özümü də öldürə bilmirəm, Aydın Məmmədov! Çünki birovuzam mən də dünyada.

Qəmər at adam kimi dil bilirdi. Böyük oğlum hələ düz-əməlli yeriyə bilmirdi, ancaq at sürürdü. Toppuş əlləri ilə yüyəndən bərk tutub: "Dəh-dəh, dəh-dəh" - deyə muşqurar, hələ bərkiməmiş uşaq səsi dərələrdə əks-səda verər, sevinərdi. Çiyələkli dərə dediyim yerdən aşağı pillə-pillə uzanan taxıl zəmisi vardı. Qışlaqdan öz kəndimizə gələndə at ayaqlarını nə qədər çaldısa, pillənin birini çıxa bilmədi. Yazda iki-üç qarış uzanmış və üzərinə şeh düşmüş taxılın necə sürüşkən olduğunu bilənlər bilir. Bir neçə cəhddən sonra at dizi üstə çökdü. Oğlum da, mən də yəhərdən aşıb atın qarnının altına düşdük. Mən özümü toparlayıb tez uşağı çəkib çıxardım, bir tərəfə itələyib özüm qalxdım. Qəmərə baxdım. Dizi üstə özünü güclə saxlayıb tərpənmirdi, əsə-əsə quruyub qalmışdı. Biz özümüzü düzəldəndən sonra ayağa qalxdı. Tərpənmirdi ki, birdən əl-ayağı uşağa, ya mənə dəyər, əzilərik. Çox insandan qayğıkeş, düşüncəli, heyvan dediyimiz yaratıq.

Bir payız Xumarta kəndinin adamları dedilər ki, tərəkəmənin sürüsündən yayınan bir dəstə yiyəsiz it meşələrdə məskən salıb. Vəhşiləşmiş itlər qarşılarına çıxan heyvanları parçalayıb yeyir, adamlara hücum edirlər. Ehtiyatlı olun. İtdən çox qorxmasam da, yenə vahimələndim. Oğlumun iki yaşı vardı onda. Hava seyrək duman idi. Axşamüstü iki təpənin arasında talada tək bitmiş qoz ağacının yanına çatanda qarşıdan mırıldaşan bir sürü itin səsini eşitdik. Külək onlar tərəfdən əsirdi. Ürəyim üzüldü. Belə əlahiddə vəziyyətlərdə dərhal işə düşən -"ən optimal variantı seç" - deyən empirik vərdişim ani olaraq bu qənaətə gətirdi: "Uşağı tapşır atasına, atı qov, özün qaç itlərə tərəf. Körpəni atası qurtarsın, sən uşaqla tək qalsan, olar ki, uşağı qurtara bilməzsən. Qoy onlar getsin, qurtulsunlar, sənin üçün heç nəyin fərqi yox onsuz da, heç olmasa, oğlun yaşayar. O, var olsun, sən onda davam edəcəksən". Lap astaca pıçıldaşırıq: "Külək bizə tərəf əsir, itlər bizim, atın iyini duymurlar, qurtara bilərik". Sakitcə əks tərəfə qayıdırıq. Yolumuz uzaq düşsə də, qurtuluruq. Allah qurtarır. Yenə ürəyimdə bir neçə telin çıqqıltı ilə qırıldığını eşidirəm. Əlimi uzadıb qəməri tumarlamaqdan da özümü saxlaya bilmirəm. Bütün minnətdarlığım ruhumdan Tanrıya, əlimdən qəmərə axır.

Və... bir gün qəmər at yox idi. Başqa birisi ilə - sarı atla dəyişdirilmişdi. Həyətdə görəndə əvvəlcə bir az ögeylik hiss etdim. Ancaq sonra isnişdik. Allah, buna necə bir gözəllik vermisən! Hündür, qızılı-sarıya çalan, yalı-quyruğu şəlalə kimi axıb tökülən sevimli bir at. O tərəf-bu tərəfinə keçdim, "xoş gəldin" dedim. Qəməri xatırladım. Üzüldüm. Bir neçə gün sonra isə sarı atın başına gələn o dəhşətin şahidi olmaq əzabını yaşadım. Demə, atın qolu alınıbmış. Qolun alınmağı o deməkdir ki, soyuqlaması olur və qolu qəfil qatlanır, süvari yıxılır. Sarı at da gecə yol gələndə həmin hadisə baş vermişdi. Səhəri gün at həyətə bağlandı və... Və: "Sarı at, yalı qız birçəyi, quyruğu qız saçları kimi gözəl at! Yanlarında, belində, boynunda səni qəzəblə, bağıra-bağıra az qala yarım saat döyənin toğu dana gönündən hörülmüş od kimi yandıran şallağının yeri gömgöy qaldı! Hər tükündən daman tər damlası lənətə dönüb səni o günə qoyanı cəhənnəmə sürükləməzmi?! Sənin əsə-əsə zorla ayaq üstə durmağın gözüm önündən getmir! Təəccüb və dəhşətdən irilmiş gözlərinin əzablı baxışları da... İsti göz yaşları adamın ürəyini yox, sifətini yandırsa, yaxşıdır. Bağışla, bağışla ki, səni o zülmdən qurtaran, o şallağın qabağına duran olmadı. Sənin nə günahın vardı ki?! Xəstə idin, qolun alınmışdı! Belində gəzdirdiklərin səni o günə qoymuşdu! Əvəzi nə oldu - o qədər döyülməkmi?! İndi ölmüş olarsan. Sənin gözəlliyindən, qəşəng yerişindən kino lenti kimi xatirələr, bir də bu acı səhnə qaldı, sarı at! Bağışla... Bağışla..!" (FB).

...Kənddən çox aralı idi Qırxbulaq. Səfərli çayının o tayında, dərədə daşların arasından poqquldayıb çıxan və çaya qarışan gur sulu bulaqdı. Danışırdılar ki, qar uçqunu olanda Qırxbulağın dərəsi ağzınacan qarla dolar, yayın sonunacan əriməzmiş. Yayda bulağın axdığı yerdən üzüyuxarı altdan qar əriyər, böyük tunel əmələ gələrmiş. Qar tunelinin içində solğun rəngli yarpız, bulaqotu kolları bitərmiş. Suyu Qırxbulaqdan səhənglə daşıyır, üzüyuxarı birnəfəsə evə qaçırdım. Çox vaxt körpə uşağın yanında qoymağa adam tapmazdım. Paltarı da Səfərli çayında suya çəkirdim. Qışda çayın buzunu sındırmaq çətin olurdu. Nə illah edirdim, buza yapışmış daşları yerdən qopara bilmirdim. İri bir daşı qoparandan sonra çayın buzunu sındırır, açılmış yerdə paltarları suya çəkirdim. Kənd camaatı suyu ulaqla daşıyır, evdə istifadə edirdilər. Mənim belə bir imkanım yox idi. Qalın duman dərəni basanda qorxardım, tez-tez boylanıb kiminsə gəlməsinə baxır, adam keçəndə ürəklənərdim. O günü Qara dayı yuxarıdan - Dadaş əminin evinin altındakı cığırdan atının yüyənindən tutmuş, dumanın içindən çıxdı və üzüaşağı:

- A bala, ay müəllim, bunun ziyanını çəkəcəksən. O soyuq su ilan kimidir indi. Sən bir sağlamlığını da düşün, - deyib başını bulaya-bulaya yoluna davam etdi.

İşimi qurtaran kimi əllərimi bir-iki dəfə ovxurub isidər, sonra üzüyuxarı evə yüyürərdim. Hərdən düşünərdim ki, gərək tüfəngi də özümlə götürə idim. Onda adam ürəkli olur. Ancaq tüfənglə paltar suya çəkməyə getmək fikri çox gülünc görünürdü. Gərək qorxularıma üstün gələydim yenə.

...Qar yaza qalanda xarlayır, bərkiyib daş kimi olurdu. Düz-dünya buz meydançasına dönürdü. Əyərəyə dəvət almışdıq. Rəhmətlik Rövşən müəllim dedi:

- Müəllim, mən də sizinlə gedim. Qaynatam yoldaşımın cehizliynə bir inək verib. Nə müddətdir, deyir, gəl, apar. Qalıb. Yoldaşlı gedək, qayıdanda inəyi də gətirim..

Birlikdə getdik. Qayıdanda inəyin ipindən tutub zorla tövlədən çıxardılar, yiyəsinə verib yolağanı bağladılar. İnək sözündə nəsə qəribə neqativ bir çalar gizlənib. O söz bütün neqativliyini itirdi həmin gün. Yumru, ortabab, göy bir düyə idi. Müəllim nə qədər çəkirsə, ayaqlarını dirəyib getmək istəmir. Gah fısıldayıb üstünə cumur, gah da başını silkələyib geri çəkilir, yeni sahibindən qurtulmaq istəyirdi. Birdən yerindən götürülüb üzüaşağı Devliyin dərəsinə tərəf qaçmağa başladı. Əlik kimi elə sıçrayır, ceyrana dönüb. Bərkiyib buza dönmüş qar meydançasında Rövşəni də özü ilə fiqurlu konki sürənlər kimi sürüşdürüb aparır. Uğunub getmişəm. Arxadan qışqırdıq ki, səni dərədən atacaq. Qəfildən ipi yana döndərən müəllim istiqaməti dəyişə bildi. Biz yuxarıda yolla gedirik, o isə bizimlə paralel maili düzənlikdə güllə kimi inəyin ardınca sürüşür. Gah gülə-gülə, gah qorxa-qorxa gəlib kəndə çatdıq. Elə həmin gündən də macəralar başladı. O inəyin qorxusundan bir canavar kəndin həndəvərinə hərlənə bilmədi. Qabağına qatıb sıldırımdan aşağı atmamış əl çəkmirdi. Onda cəsarətin nə demək olduğunu bir daha anladım. Pisi bu idi ki, müəllimin xanımından başqa bir adam qorxusundan tövləyə girə bilmirdi. Şiş buynuzlarını irəli əyib hücuma keçirdi.

... Dağlarda qış uzun çəkir. Ona görə ən çox xatirələr qışla bağlı olur. Qışın ortasında çəpərdə yolağa açıb həyətə gələn tülkülər üçün elə o yolağada cələlər qurulardı. Əyilməyən bərk, nazik mətil yolağaya bərkidilərdi. Gecəyarı itin hürməyindən bilirdik ki, cələyə tülkü düşüb. Tülkülərin dərisi soyulur, gərgiyə vurulub qurudulur, sonra yaxın qohumlara pay aparılırdı. Bir dəfə qurşağacan yağan qarda açdığımız cığırla bulağa gedirəm. Qarşıma bir tülkü çıxdı. Hərəkətindən, üz-gözündən xəstəyə bənzəyirdi. Gözümün içinə qəribə baxışlarla baxıb bir addımlığımdan keçib həyətə sarı getdi. Çox təəccübləndim. Baxdım ki, bunda nəsə var. Evə qayıdanda ot tayası yığdığımız şax-şəvəlin altına sürünüb girdiyini gördüm. Gedib evdə danışdım. Tülkünün toyuq-cücəyə ziyan verə biləcəyini düşünüb elə tayanın altında tüfənglə vurdular. Bayıra çəkib çıxaranda başımdan tüstü qalxdı. Qurulmuş cələ qırılıb sıxılaraq belində qalmış, qarnının altını sürtüb tamam yara eləmişdi. O, bizə pənah gətirmişdi. "Bunu açın, məni zülmdən qurtarın, sizin bəlanıza düşmüşəm" - demək istəmişdi. Daha peşmançılıq fayda verməzdi. O heyvanın imdad diləyən və anlamadığım baxışları hələ gözlərim önündən getmir.

... Həyat ən yaxşı kitab, ən yaxşı məktəbdir. Oxunduqca bitməz ki rəngarəng səhifələri. Hərdən Cek Londonun, Çingiz Aytmatovun əsərlərini xatırlayır, həyatımı oxuduğum o macəralarla, zəngin yaşantılarla dolu əsərlərlə müqayisə edirdim. Qarabağ işğal olunduqdan sonra mənim də həyatım səmtini yüz səksən dərəcə dəyişdi. Tam fərqli bir həyatla üz-üzə qaldım. Yeni çətinliklər, ağır məişət qayğıları ilə dolu bir həyat. Onu deyə bilərəm ki, insana "faili-muxtar" deyilsə də, bizdən asılı olmayan elə məsələlər var ki, qarşısında aciz qalır, barışmalı, yaşamalı olursan.

Həcər

525-ci qəzet.- 9 yanvar.- S.15.