Şuşaya ekskursiya

Zəmanəmizin realist-romantik hekayəti

Təyyarə hava limanına istiqamətlənmiş eniş uçuşunu yerinə yetirməyə başladı. Birinci dəfə təyyarəyə minmiş bir qızın ürəyi bulandı. Bələdçi qızlardan biri onun yardımına gəldi.

Elə bu zaman əsas bələdçi qızın - Surqut Kəngərlinin təmiz Azərbaycan dilində mehriban səsi eşidildi:

- Uşaqlar, təyyarəmiz Azərbaycanın Mili Qəhrəmanı Əlif Hacıyev adına Füzuli Hava Limanına enir. Burada telegörüntü ilə izlədiyiniz Şuşa məktəbliləri sizi qarşılamağa çıxıblar. Xahiş edirik, təyyarə tam dayanmadan, yerinizdən tərpənməyəsiniz.

Məsələ belədir ki, Vətən müharibəsində şanlı Qələbəmizin 10 illiyi münasibətilə bu il Naxçıvan məktəblilərinin bir qrupu Gəncəyə, bir qrupu Qubaya, bir qrupu Car-Balakənə, o bir qrupu Lənkəran-Astaraya, bizim qrupumuz isə Qarabağa "Vətənimizi tanıyaq" devizi altında on günlük ekskursiyaya gəlib. Azərbaycan Mədəniyyətinin Paytaxtı olan Şuşa bu gün naxçıvanlı məktəbliləri gülərüzlə qarşılayır.

Təyyarənin təkərləri yerə toxundu. İlk dəfə təyyarəyə minənlər daxildə gizlətdikləri yüksəklik həyəcanlarını büruzə vermək istəməsələr də, dərindən nəfəs almaqlarından hər şey aydın olurdu.

Təyyarə silkələnib dayandı. Hava gəmisinin kapitanı, sınaq imtahanlarını müvəffəqiyyətlə verib yenicə uçuş vəsiqəsi alan Atabəy Naxçıvanlı, botmühəndis Orxan Şahtaxtlı və uçuş heyəti salonu tərk etdikdən sonra uşaqlar əl çantalarını götürüb yerə endilər. Burada əllərində gül-çiçək və Azərbaycan bayrağı olan məktəblilər onları gözləyirdi.

Təntənəli, çal-çağırlı görüş başa çatdıqdan sonra onlar Gəncə Avtomobil Zavodunun istehsalı olan rahat avtobuslara minib 2021-ci ildə ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin diqqət və qayğısı ilə çəkilən Füzuli-Şuşa avtomagistralı ilə Şuşaya istiqamətləndilər. Radioda Xan Şuşinskinin "Şuşanın dağları" mahnısı səslənirdi. Sonra Akif İslamzadənin ifasında Cavanşir Quliyevin "Bura Vətəndir" mahnısı səslənməyə başladı. Daha sonra "Qarabağın maralı" mahnısı uşaqların ruhunu oxşadı:

Turşsu olsun yaylağımız,

Gözəl Şuşa oylağımız.

Sən olasan qonağımız,

Qarabağın maralı!

Gedək Qırxqız yaylağına,

Ceyran-cüyür oylağına.

Enək İsa bulağına,

Azərbaycan maralı!

Bələdçi yol boyu məlumat verirdi:

- Bu qaya məşhur "Ərimgəldi" qayasıdır. Siz bu qayanın adını Xalq şairi Məmməd Arazın eyni adlı şeirindən bilirsiniz. Keçmişdə bu qayadan aşağıdakı dolayı yolu izləyən qadınlar ərlərini səbirsizliklə gözləyərmişlər. Qadınlar bu yolla gələn ərlərini tanıyanda "Ərim gəldi" deyib evlərinə gedər, yoldan gələn ərinin yemək-içməyini hazırlayarmışlar.

Qarabağ cənnətin bir guşəsidir. Burda hər gülün, hər çiçəyin, hər daşın, hər qayanın, hər kəndin, hər şəhərin özünəməxsus tarixi, maraqlı bir hekayəsi vardır. Aşıq Ələsgər Qarabağ torpağının xəritəsini belə çəkib:

Var olsun Qarabağ, əcəb səfadır,

Başa Xaçın axır, ayağa Qar-Qar.

Göyçə qar əlindən zara gəlibdir,

Muğan həsrət çəkir a yağa qar-qar...

Bələdçi davam edir:

- Uşaqlar, Xan Şuşinskinin əvəzsiz ifasında "Şuşanın dağları", "Qarabağ şikəstəsi" məlumdur. "Qarabağ şikəstəsi"ni ancaq azərbaycanlılar oxuya bilirlər, başqa millətlərin dilinə və boğazına görə deyil o.

Hər il yayda bu şəhərdə Vaqif Poeziya Günləri, mahnı festivalları, türk xalqlarına məxsus olan Cövgən oyunu yarışları keçirilir. Cövgən oyunu beynəlxalq mahiyyət daşıdığından Anadoludan, Qazaxıstandan, Özbəkistandan, Türkmənistandan, Krımdan, Tatarıstandan, Başqırdıstandan, Dağıstandan, Borçalıdan, Kərkükdən gələn komandalar öz atları ilə bu yarışları bəzəyirlər. Qazax-Dilboz və Ağdamın Qarabağ atçılıq mərkəzlərinin komandaları ayrıca təmsil olunurlar bu yarışlarda.

Məlumat üçün bildirək ki, Şuşa Televiziyasının verilişləri Azərbaycanın süni peyki vasitəsilə bütün dünyaya yayımlanır. 1864-cü ildə Şuşada Xan qızı Natəvanın başçılığı ilə "Məclisi-üns" ("Dostluq məclisi") və 1872-ci ildə Mir Möhsün Nəvvabın rəhbərliyi ilə "Məclisi-fəramuşan" ("Unudulmuşların məclisi") adlı ədəbi məclislər Şuşada yenidən təşkil olunmuşdur. Bu məclisin üzvləri Gəncədəki "Divani-hikmət", Qubadakı "Gülüstan", Ordubaddakı "Əncüməni-şüəra", Lənkərandakı "Fövcül-füsəha", Bakıdakı "Məcmüətüs-şüəra", Şamaxıdakı "Beytüs-Səfa" ədəbi məclislərinin üzvləri ilə sıx əlaqə saxlayırlar. Həmin məclis üzvlərinin burada ildə bir dəfə şeir müsabiqəsi də keçirilir.

Bilirsiniz ki, Natəvan və Mir Möhsün Nəvvab həm də rəssam olmuşlar. Natəvan öz əl işlərinin müəyyən bir hissəsini o vaxt Maku xanlığına hədiyyə vermişdi. İndi onlar da geri qaytarılıb, muzeydə saxlanılır. Mir Möhsün Nəvvabın "Təzkireyi-Nəvvab" əsəri Qarabağ şairlərinin şeirlərini özündə çox gözəl hifz edən tarixi mənbədir. Siz, yəqin ki, ikicildlik "Qarabağnamələr" əsəri haqqında da eşitmisiniz. O əsəri mütləq oxuyun!

Şuşa həm də tarixi yerləri ilə məşhurdur. Şəhərdə islam dəyərləri nümunələrindən biri də Gövhər ağa məscididir. Cıdır düzü, Daşaltı, Kirs dağı Şuşanın təbii rəmzləridir. Məşhur xarıbülbül gülü də məhz burada bitir. Onu başqa torpaqlarda əkib-yetişdirmək istəsələr də, heç vaxt alınmayıb. Bu, Şuşanın havası ilə əlaqəlidir. Onu da deyim ki, Qarabağda ən təmiz hava məhz Şuşadadır.

Avtobus Qala qapısından keçib şəhərə daxil oldu. Bələdçi məlumat verməkdə davam edirdi:

- Biz indi Şuşanın Heydər Əliyev prospekti ilə irəliləyirik. Az sonra siz Xan qızı Natəvanın dağlardan saxsı boru ilə şəhərə çəkdirdiyi tarixi bulaqdan su içəcəksiniz. Bu bulağın daş kitabəsində o zaman bir dərviş-şairin şeiri yazılıb və Xan qızı vəsf edilib.

Sonra biz Vətən müharibəsinin qalib əsgərlərinin xatirəsinə Şuşada ucaldılan möhtəşəm abidəni və Şəhidlər Xiyabanını ziyarət edəcəyik. Daha sonra Mir Möhsün Nəvvab adına İncəsənət Muzeyində rəssamlıq əsərlərinə tamaşa edəcəksiniz. Biz Molla Pənah Vaqifin məqbərəsini və Ev-Muzeyini də ziyarət edəcəyik. Bilirsiniz ki, şairin məqbərəsini o zaman Respublikamıza rəhbərlik etmiş Ulu öndər Heydər Əliyev tikdirib. 1982-ci ildə məqbərənin açılışı zamanı qar yağsa da, böyük rəhbər təntənəli bir məclis keçirib. Siz muzey ziyarəti zamanı həmin video-çarxa baxacaqsınız. Ermənilər 1992-ci ildə Şuşa şəhərini işğal etdikdən sonra məqbərəni dağıtmışdılar. 2021-ci ildə ölkə Prezidenti Cənab İlham Əliyevin tapşırığı ilə məqbərə əsaslı şəkildə təmir olunmuşdur.

Bu şəhərdə Üzeyir Hacıbəyov adına Konservatoriyanın Şuşa filialı fəaliyyət göstərir. Əslində, Şuşaya Azərbaycanın "təbii konservatoriyası" da deyirlər. Qasım bəy Zakir adına Ədəbiyyat Muzeyi, Yusif Vəzir Çəmənzəminli adına Folklor Mərkəzi, İlyas Əfəndiyev adına Yaradıcılıq Evi, Seyid Şuşinski adına Muğam Mərkəzi, Cabbar Qaryağdıoğlu adına səsyazma studiyası, Üzeyir Hacıbəyovun, Bülbülün, Natəvanın ev-muzeyləri şəhərin bəzəyidir. Tarix Muzeyində isə Şuşanın keşməkeşli tarixi əks olunub. Burada Azərbaycan torpaqları, həmçinin, Şuşa uğrunda müxtəlif dövrlərdə apardığımız mübarizələrin şanlı səhifələri əks olunub, Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevə həsr olunmuş xüsusi guşə ayrılıb. Muzeydə Qarabağın tarixinə və Qacarın həyatına həsr olunmuş tarixi və bədii əsərlərə də rast gələ bilərsiniz.

Uşaqlar, bu gördüyünüz Şuşa Karvansarasıdır. Karvansara yenidən qurulsa da, qədim görkəmi saxlanılıb. Şəhərdə fəaliyyət göstərən Turizm Mərkəzi də çox gediş-gəlişli yerlərdəndir. Azərbaycan sənətkarlarının əl işləri satılan küçədə - Yeni Xərabatda avtomobil hərəkəti qadağandır. Ona görə də vaxt ayırıb, oraya piyada gedəcəyik. Bu küçədə açıq havada musiqi səslənir, hər kəs öz qabiliyyətini göstərir. Burada kəndirbazdan tutmuş, xoruz döyüşünə qədər, hər cür Şərq əyləncəsi görmək mümkündür. Azərbaycan sənətkarlarının əl işləri sərgisi xarici turistləri daha çox maraqlandırır. Onlar bu suvenirləri alıb öz ölkələrinə aparırlar. Xaricdən gələn qadın turistlər ən çox ipəkdən hazırlanmış kəlağayılarla maraqlanırlar. Kişilərin marağını isə daha çox ustaların hazırladıqları əl işləri, kişi papaqları cəlb edir. Turistlər dünyanın bütün yerlərindən bura axışır, istirahət mərkəzlərində dincəlirlər. Sanatoriyanın nəzdindəki müasir Diaqnostika Mərkəzi turistlərin və yerli əhalinin sağlamlığını qoruyur.

Yayda buradakı Gənclər Evində və Məktəblilər Sarayında bir çox mədəni əyləncələr təşkil edilir. Şuşa Teatrı tez-tez qastrol səfərlərinə gedir. Yayda bura gələn əcnəbilər Şuşa Filarmoniyasında dünya estradasının görkəmli nümayəndələrinin konsertlərinə maraq göstərirlər. Kanat yol Xankəndi-Xocalı-Şuşa-Kirs marşrutu ilə çoxlu turist daşıyır. Turistlərin İsa bulağına da marağı çox böyükdür. Qarabağ xanlığına aid tarixi yerlər, Pənahəli xanın tikdirdiyi Bayat, Şahbulaq və Şuşa qalaları haqqında biliklərinizi də Tarix Muzeyinin Şuşa filialında artıra biləcəksiniz. Burada siz Pənahəli xanın dövründə dövriyyəyə buraxılan "Pənavənd" pul vahidi ilə də tanış olacaqsınız.

İbrahim xanın qızı, Fətəli şaha ərə verilmiş Ağabəyim Ağanın "Tehran cənnətə dönsə, Yaddan çıxmaz Qarabağ", Qasım bəy Zakirin "Külli-Qarabağın abi-həyatı, Nərmi-nazik bayatıdır, bayatı", Qarabağda uşaqlar ağlayanda da muğamat üstə oxuyurlar" deyimləri bu torpağın saf havasının və suyunun vəsfi deməkdir. Qarabağın işğal altında olduğu illərdə Dilqəm Əsgərovun və Şahbaz Quliyevin də əsir saxlanıldığı Şuşa qalasındakı məşhur həbsxana isə indi muzey kimi saxlanılır. Çünki bu şəhər kurort-sanatoriya şəhəri olduğundan burada qanunu pozan və dustaq yoxdur. Vaxtilə MTS adlanan yerdə indi ən müasir stadion tikilmişdir. Şəhərin məhəllələrinin adı elə bir tarixdir. Uşaqlar, ümumiyyətlə, Şuşa Azərbaycan tarixinin mühüm bir hissəsidir.

Azərbaycanın hər yerindən buraya - Şuşa bazarına hər gün keyfiyyətli, təbii ərzaq məhsulları gətirilir. Gəncədən təzə-tər göyərti, Gədəbəydən kartof, Kəlbəcərdən "İstisu", Naxçıvandan Ərəfsə cəvizi, "Sirab" və "Badamlı" mineral suları, daş duz, ət məhsulları, balıq, tərxun, Şahtaxtından qovun, Ordubaddan ərik, quru meyvələr, Şərurun Oğlanqala və Qarxun kəndlərindən xiyar-pomidor, Şahbulaqdan alma, Yuxarı Daşarxdan hülü-şaftalı, Kəngərli rayonunun Qarabağlar və Abşeronun Hövsan kəndlərindən soğan, Bakıdan əncir, şanı, Sabirabaddan və Zirədən qarpız, Göyçaydan nar, Lənkəran-Astaradan sitrus meyvələri, Şəkidən fındıq-qoz, "Əliəhməd halvası", ətirli Zaqatala çayı, Suqovuşandan camış kərəsi və şor gətirilib burada satılır. Şəkidən, Ordubaddan gətirilmiş aşpazların bişirdikləri lüləkabab, Şəki və Ordubad pitisi, Azərbaycan plovlarının müxtəlif növləri göz oxşayır. Şair demişkən: "Cənnət görmək istəyən Azərbaycana gəlsin!"

Bələdçi Şuşa haqqında ard-arda verdiyi bu məlumatları yekunlaşdıranda artıq biz qalacağımız ünvana çatmışdıq. O, avtobusun mənzil başına çatdığını görüb sözünü belə yekunlaşdırdı:

- Bir sözlə, Azərbaycanın incisi, başı çox qovğalar çəkən gözəl Şuşamıza xoş gəlibsiniz! Gəlin, Vətənimizi öyrənək və qoruyaq! Sonra deməyək ki, "Cənnət Qarabağda, cavan yaşımda, Bir gözəl sevdiyim yadıma düşdü", yaxud deməyək ki, "Könlüm keçir Qarabağdan, Gah bu dağdan, gah o dağdan..." Elə indiki kimi özümüz keçək Qarabağdan, özümüz gəzək Qarabağda.

Biz avtobusdan düşmək üçün hazırlaşdıq. Elə ilk dəqiqələrdən hiss olunurdu ki, bizi Şuşada çox maraqlı bir səyahət gözləyir...

Seyfəddin EYVAZOV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2021.- 29 yanvar.- S.8;9