Müasir tariximizin və insan münasibətlərinin təsviri

Nəzəriyyəçi alim, ədəbiyyatşünas kimi tanıdığımız filologiya elmləri doktoru, professor Məmməd Əliyevin əvvəlcə "Həsrətin o üzü", ardınca da "Karvan köçər, ötər gedər sədası" romanları dərc edilib. Doğrusu, indiki roman bumunda bunu təsadüfi hesab etmək olmaz; hər iki əsərlə tanışlıqdan gəldiyimiz qənaət əsasında deyirik. Yazıçı sanki illərdi içində gəzdirdiyi və özünün də içində olduğu hadisələri bir süjet ətrafında toplayır. Ən əsası isə yazıçı qəhrəmanının həyatı ilə dövrün ictimai-siyasi proseslərini paralel şəkildə təsvir etməklə mənəvi-əxlaqi problemləri əks etdirməyə çalışır. Hər iki roman sovetlərin müəyyən bir dövrünün gerçəkliklərindən bəhs edir. Eyni mövzuda birdən-birə iki romanla ədəbi prosesə daxil olmaq, hər halda müəllifin bu mövzuda yeni söz demək istəyindən xəbər verir. Birinci romana "I hissə" qeydi yazılsa da, ikinci romanda belə bir qeyd yoxdur. Ancaq hadisələrin inkişafı, süjet xətti və obrazların eyniliyindən ilk romanın ikinci hissəsi olduğu aydın görünür. Süjet xəttinin inkişafından, hadisə və vəziyyətlərin yarımçıq qalmasından o da aydın olur ki, əsərin 3-cü hissəsi də olacaq. Hər iki romanda qarışıq üslubdan istifadə olunur; burada bədiiliklə, xatirəlilik, sənədlilik, paralellik təşkil edir.

Məmməd Əliyevin romanlarında təsvir olunan hadisələrdə bir xronikallıq var; hadisələr ötən yüzilliyin 50-ci illərindən başlayaraq (bəzən keçmişə qayıdaraq müharibə dövrü də əks etdirilir), hələ ki, 80-ci illərə qədər gəlib çıxır. Bu, müəllifə imkan verir ki, otuz illik sovet dövrünü bütün gerçəklikləri ilə təsvir edə bilsin. İndiyədək bu dövr haqqında yazılan bədii əsərlər dövrün içindən, sosialist gerçəkliyindən və müəyyən mənada sosrealizm mövqeyindən yazılmışdı; indi isə bu dövrə kənardan baxılır. Kənardan baxdıqca dövrün mürəkkəblikləri, ziddiyyətləri üzə çıxır. Sosrealizm kontekstində dövrün gerçəklikləri bütün ziddiyyətləri ilə təhlilə cəlb olunmurdu. İndi həmin dövrün bədii obrazı iki kontekstdə əks olunur; həm dövrün içindən (qəhrəmanın yaşadığı, başına gələn hadisələr), həm də ondan kənarda (qəhrəmanın hadisələri bugünkü kontekstdən qiymətləndirməsi). Məmməd Əliyevin bu romanları dövrün təsvirində yeni tendensiyanın yarandığından xəbər verir. Sosrealizm içindən yazılsa da, dövrün gerçəklikləri İsa Hüseynovun yaradıcılığında bəzən sərt realizm mövqeyindən təsvir edilirdi. Ancaq dövr başa çatdıqdan sonra İ.Hüseynov öz əsərlərinə əl gəzdirməli, redaktələr etməli oldu. Bu o demək idi ki, sosrealzimin dar çərçivələri müəllifə hadisələri istədiyi kimi təsvir etməyə imkan verməyib. Doğrudur, bədii əsərlərə bu cür müdaxilələr hər zaman effektli olmur və buna görə də dövrə tamamilə yeni bədii meyarlarla yanaşmaq lazım gəlir. Artıq bunun müəyyən işartılarını da görürük; sovet dövrü bədii düşüncənin tədqiqat obyektinə çevrilir, bu dövrə müraciət edilməklə tarixi baxımdan ictimai münasibətlərin, idarəetmə metodlarının, respublikada gedən ictimai-siyasi proseslərin mahiyyəti bədiiliyə qovuşur. Bu, necə deyərlər, dövrün bədii düşüncədəki redaktəsi deyil, onu yaşlı nəslin yaşadığı, gənc nəslin isə haqqında ziddiyyətli məlumatlara malik olduğu dövrün, gerçəkliyin bədii obrazının yaradılmasıdır. Əlbəttə, gerçəkliyi əks etdirmək baxımından bu dövrün üstünlükləri çoxdur, ancaq bir məsələ vardır; indi yazılan əsərlər daha çox tarixi aspektdə olur və dövrün ruhunu əks etdirmək baxımından müəyyən çətinliklər ortaya çıxır. O dövrdə yaşamaq şərt deyil, gərək onun ruhunu hopduran detallar, təfərrüatlar olsun. Məmməd Əliyevin bu romanlarında bir çox hallarda buna nail olunur, müəllifin hadisələrə yanaşmasında fərqlilik, yenilik və özünəməxsusluq var.

Məmməd Əliyevin "Həsrətin o üzü" və "Karvan keçər, ötər gedər sədası" romanları məhz bu missiyanı yerinə yetirir. Bir-birinin davamı olan romanlarda XX yüzilin 50-70-ci illərinin hadisələri bir ailənin düşdüyü böhrandan ləyaqətlə, üzüağ çıxması bədii, sənədli boyalarla təsvir olunur. Romanın səciyyəvi cəhətlərindən biri müəllifin hadisələri, insan talelərinin ictimai-siyasi proseslər kontekstində göstərməsidir. Bu isə müəyyən mənada hadisələrə tarixi yanaşmanı şərtləndirir. Müəllifin uğuru orasındadır ki, hadisələrə bugünün mövqeyindən baxmır - bu, yanlış bir yol olardı, -hadisələrin içindən çıxış edir (hətta erməni məsələsində belə dövrün reallıqları gözlənilir). Həmin dövrü yaşayan müəllifin yaddaşı, xatirələr və yəqin ki, gündəliklər yazıçının hadisələri və ictimai münasibətləri reallıqla göstərməsinə imkan yaradır. Ancaq tarixə çevrilmiş dövrün reallıqlarını yenidən bədii düşüncəyə gətirməyin də öz çətinlikləri var. Görünür, bu çətinliklərdən yalnız üslub və forma zənginliyindən istifadə ilə çıxmaq olardı; həm hadisəçiliyin xronoloji tərkibi, həm psixoloji təsvirlər klassik romançılıq ənənələri ilə yeni romançılığı birləşdirir, hətta modernizm, postmodernizm elementlərinin izlərinə rast gəlinir. Bütün bunlar müəllifə hadisələrə bir neçə yöndən baxmağa imkan verir.

Hər iki romanın bədii, sənədli-publisist, avtobioqrafizm, yaddaş və xatirə elementlərinin qarışığı onun forma və məzmun vəhdətini şərtləndirir. Təsvirlərin tez-tez dəyişməsi, obrazların adlarında bədiilik və sənədlilikdən paralel istifadə (obrazların bir çoxunun adı olduğu kimi qalsa da, bəziləri bədiiləşdirilir) bu iki xüsusiyyətin paralel gedişini axıradək izləyir. Dövrün xarakteri, ruhu dövrə məxsus müşahidələrlə təsvir edilir (bu təsvirlər çox zaman peşəkar yazıçı müşahidələri ilə eyni sırada dayanır). Bəzən təsvirlərdə indiyədək yazılmış əsərlərdə görmədiyimiz gerçəkliklərlə qarşılaşırıq. Deyim ki, müəllifin seçdiyi təhkiyənin müxtəlifliyi hadisələrə baxış bucağının təsvir imkanlarını da artırır. Romanın gah Muradın dilindən başqa obrazların dilinə tez-tez keçməsi və dəyişməsi hadisələrin axarını sürətləndirdiyi kimi, müəllifə müəyyən dərəcədə hərəkət sərbəstliyi verir.

"Həsrətin o üzü" romanında hadisələr bəzən modern dastan formasında təsvir edilir. Birinci əsərdə İracla Muradın dastanı verilir; İracın ailəsinin başına gələn hadisələrdə bu üsuldan istifadə edilir; İrac trest rəisinin müavini işləyir, işini yaxşı bilir, hamı ona hörmət edir. İlk iki uşaqları - bir oğlan, bir qız, - olsa da, heç bir xəstəlik keçirmədən qəflətən vəfat edirlər. Bu hadisələr ailəyə bir dərd olur. Ona görə də üçüncü uşaqları Muradın üstündə əsir, onu tez-tez həkimə və ziyarətgaha aparırlar. Muraddan sonra bir oğlu da olur. Lakin həyat İracın üzünə gülmür, beyni kilsə təbliğatı ilə zəhərlənmiş erməni sürücü Vazgenin xəyanəti nəticəsində həlak olur (onun qəzanı təsadüfən törətmədiyi, buna hazırlaşdığı barədə müəyyən işarələr var). Qəsdlə törədilmiş qəzada İrac vəfat edir və ailə başsız qalır.

Yazıçı adi bir sürücü olan Vazgen obrazında kilsə duaları ilə böyümüş, keşişlərin təbliğatı ilə yaşayan bir erməni olaraq göstərir. Qarabağı özününkü sayır və min illərdi burada yaşadıqlarını deyir. Yadına salanda ki, Qarabağa köçlərinin tarixi cəmi 120-130 ildir, bu zaman sözün altından hiyləgərcəsinə çıxmaq istəyir. İraca ermənilərin qədim xalq olduqlarını, Qarabağda min illərdi yaşadıqlarını deyəndə İrac ona xatırladır: "Yadımdadır, Vazgen, sən o vaxt heç maşının rolunu tuta bilmirdin. Bir dəfə də işçiləri başına yığıb söhbət edirdin ki, babaların Suriyada yaşayıblar, ruhani olublar, böyük mülkləri, torpaq sahələri olub, oradan İrəvana, sonra Qarabağa gəlmisiz", "Nə bilim İrac can, babalarım gah belə deyir, gah da başqa cür danışırdılar, - deyə söhbətin altından çıxmağa çalışır. Vazgenin İracın qanadı altında yaşayaraq ona qarşı məkrli plan hazırlaması onun milli və dini tərbiyəsindən irəli gəlirdi. İracın bu qədər qabiliyyətli, savadlı olması onu həmişə narahat edir və ona qarşı məkrli planını həyata keçirmək fürsəti güdürdü. Meşədə içi dolu adamla maşını uçurumdan aşağı buraxıb, özü də kabinədən atılması nəticəsində İrac həlak olur. Yazıçı Vazgenin məhkəməsini milli münaqişənin həmin dövrdəki reallığı kontekstində təsvir edir. Məhkəmənin nəticəsini raykom katibi ilə məsləhətləşən prokuror ya güllələnmə, ya da 25 il Sibirə sürgün cəzaları üzərində dayanır. Raykom katibi vəziyyətlə bağlı daha çox məlumata malik olduğundan deyir: "Bu, çətin iş deyil, fakt göz qabağındadır, amma sonra buna yuxarılar nə deyəcək? Onsuz da ölkədə vəziyyət qarışıqdır. Mir Cəfər Bağırov yoxdur! Bakıda yenə ermənilər fəallaşıb. Bir neçəsi də Mərkəzi Komitəyə şikayət yazıb, erməni sürücü ilə bağlı... Yazırlar milli-ayrı-seçkilik törədirsiz, sürücüyə maşını zorla ora sürdürmüsüz... Moskvaya yazanlar da var..."

Məhkəmədə Züleyxa xanım və prokuror cinayətkara ölüm cəzası istəyir, lakin məhkəmənin qərarından əvvəl Vazgenin ürəyi partlayır və elə məhkəmə zalındaca ölür. Vazgenin bu şəkildə ölümü onun nə qədər rəzil və qorxaq olduğunu göstərir.

İrac obrazı əsərin əvvəlində cəmi bir-iki epizodda təsvir edilsə də, təəssüratı axıradək qalır qalır. Roman boyu xatırlamalar İrac obrazına müəyyən ştrixlər əlavə edir ki, bu da obrazın tamlığını, dolğunlaşmasını təmin edir. Bundan sonra Züleyxa obrazı irəli çıxır; iki uşağını çətinliklə, ləyaqətlə böyütməsi, onların üzərində əsməsi, Muradın uşaqlığı, məktəbə getməsi və s. nağılvari üslubda son dərəcə cizgilərlə verilir. Bu obrazda ədəbiyyatımızda müharibədən əri qayıtmayan qadınların çəkdiyi cəfaları görürük. Züleyxa sonadək övladlarının yanında olur, onları cəmiyyət üçün ləyaqətlə hazırlayır, hər iki övladı ali təhsil alaraq cəmiyyətdə müəyyən mövqe tutur.

Bəzən yazıçı təsvirdə müxtəlif baxış bucaqlarını təklif edir; yəni ayrı-ayrı obrazların təqdimində hadisələrin baş verdiyi zamanın ruhu və dünyagörüşü, ikincisi hadisələri danışdığı zamanın əvvəlki zamana münasibəti. Bu ikili münasibət zamanın təhlilində və anlaşılmasında oxucuya dövrün ruhunu anlamaq üçün yardımçı olur. Yazıçı əsərin böyük bir hissəsini Muradın həyatına həsr edir; lakin bu, şərtidir, burada biz həmin dövrün ictimai-siyasi, iqtisadi mənzərəsi ilə qarşılaşırıq. Ailə başsız qaldıqdan sonra çətin günlər başlayır. Lakin ananın mətanəti, doğru qərarları və uşaqlarına düzgün tərbiyə verməsi onların gələcəyi üçün rahatlığı çətinliklə də olsa, gətirir. Xeyirxah əllər Muradın gələcək taleyinin sanki mələyinə çevrilirlər. Erməni xəyanətinə rast gələn ailənin gələcəyi məşhur müğənni Şəhla xanımı (Şövkət Məmmədovanın obrazı) narahat edir. Başsız qalan ailəyə təqaüd kəsilməsi üçün Ali Sovetin sədri Mirzə İbrahimovun qəbuluna gedir. Onun göstərişi ilə ailəyə təqaüd kəsilir. Muradın taleyində rol oynayan bu iki şəxsiyyətin obrazı xeyirxahlıqla yaradılır (eyni xeyirxahlıqla Məmmədcəfər Cəfərovun, Mirzağa Quluzadənin və b. obrazları yaradılır). Sonralar onların hər biri yenə də Muradın qarşısına çıxacaqlar. Xüsusilə, Şəhla xanım Muradın şəklini böyüdüb otağından asır. Fikri var idi ki, onu oğulluğa götürsün, lakin ailə ilə əlaqəsi itdiyindən bunu edə bilmir. Şəhla xanım ailənin kəndə köçməsindən sonra Muraddan xəbər tuta bilmədiyindən çox narahatlıqlar keçirir. Bir dəfə tələbə vaxtı Murad onun qəbuluna gəlmişdisə də, yanında adamlar olduğundan onu görə bilməmişdi. Yalnız ömrünün sonlarında bir təsadüf nəticəsində Murada yenidən qovuşur. Yazıçı bu görüşü çox təsirli şəkildə verir; artıq Murad nazirlikdə işləyir. Konservatoriyanın illik hesabatında Murad çıxış edərkən neçə vaxtdır bu gənci tapmaq haqqında Şəhla xanımdan tapşırıq alan elmi katibi onu tanıyır. Bir anda hesabatın həyəcanı da keçir və yalnız bu oğlanın müjdəsini Şəhla xanıma vermək haqqında düşünür. O yanılmamışdı, Murad uzun illərdi axtardığı və heç yerdə tapa bilmədiyi, onu tapmadan öləcəyindən əndişələnən Şəhla xanımın sağlamlığına da təsir edəcəkdi. Bu xəbəri Şəhla xanıma dedikdə isə, artıq gec idi, Murad oranı tərk etmiş və bir daha oraya getməmiş, nə də ünvan qoymuşdu. Şəhla xanım həmişə baş tutmayan bu görüşün ağrısını çəkirdi, onu görmədən həyatdan gedəcəyini düşünürdü. Yazıçı neçə ildən sonra Muradla Şəhla xanımın görüşünü çox təsirli şəkildə təsvir edir. Köməkçisinin Muradın tapılması haqqında ona xəbəri ehtiyatla çatdırması, Şəhla xanımın bu xəbərdən çox sevinməsi, nəhayət onların görüşməsi və yeni görüşün vaxtının təyin edilməsi, Muradın bu görüş üçün gül alması, Şəhla xanımın evinə getməsi və Şəhla xanımın yasına yığışmış qonşuları ilə rastlaşması - bütün bunlar əsərin əvvəlində verilmiş Şəhla xanım-Murad xəttinin son akkordları kimi təsirli səslənir.

Muradın uşaqlığı, həm də onun yaşadığı dövrün mahiyyətini əks etdirir. 50-ci illərdə ictimai-siyasi sahədə baş verən dəyişikliklər, Stalinin ölümü, Xruşşovun "şəxsiyyətə pərəstiş" siyasəti, onun hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması və Brejnevin gəlməsi və s. hadisələrin kənddəki təsirləri reallıqla verilir. Stalinin ictimai həyatda adının silinməsi ilə bağlı oxuyuruq: "O, bir gün məktəbə gələndə şəhərdəki internat məktəbin həyətində xeyli adamın toplaşdığını gördü. İ.V.Stalinin heykəlini götürürdülər. İnternat məktəbin həyətinin sol tərəfində V.İ.Leninin, sağ tərəfində isə İ.V.Stalinin heykəli dayanırdı. Sürücü kranın kabinəsinə qalxdı, qülləni yuxarı qaldırdı, yerdəkilərdən bir-iki adam krandan sallanan qarmaqları bir neçə yerdən heykələ sarıdılar, sonra da sürücüyə "podyom" (çək) əmri verdilər. Krançı bir anda heykəli yuxarı qaldırdı, lakin onu yerə qoymağa macal tapmadı, qarmaqların arasındaca heykəl parça-parça olub yerə töküldü". Yazıçının 50-ci illərdə Azərbaycana qarşı mərkəzin apardığı siyasətin yanlışlığı, milli düşüncənin sıxışdırılması ilə bağlı müşahidələri olduqca qiymətlidir.

Yazıçı Muradın uşaqlıq və gənclik illərindən ən yadda qalan hadisələri təsvir edir. Muradın qonşu uzaq kəndə qarlı-boranlı gündə məktəbə getməsi ilk dəfə "Koroğlu"nu oxuması, daha sonra kitabxanada olan bir çox bədii əsərlərlə tanışlığı yadda qalan hadisələrdəndir. Onun səkkizilllik məktəbi bitirərək Şamaxıda pedaqoji texnikuma sənəd verməsi, burada onun qəsdən qiymətinin kəsilməsi ilə Muradın ilk dəfə ədalətsizliklə üzləşməsi nəticəsində həyatı dərk etməsi onun formalaşmasında əsas rol oynayır. Hələ orta məktəbdə oxuyarkən Sumqayıtda şair Bəxtiyar Vahabzadənin iştirakı ilə keçirilən görüşdə şairin şeirini deməsi onun gələcək həyatında müəyyən rol oynayır.

Muradın tələbəlik illəri də maraqlı keçir; biz burada onu qətiyyətli, dərslərini oxuyan, uşaqlığından atasızlığını unutduran anasına verdiyi sözləri tutan, öz üzərində çalışan bir gənc kimi görürük. Tələbəlik həyatında dövrün ictimai-siyasi proseslərinə bir qədər də nüfuz edir, elmi kommunizmin, sosialist siyasətinin iç üzünü yaxşı görür. İnstitut həyatı, müəllimləri və dostları onu gələcəyə yaxşı hazırlayır. Dərslərini yaxşı oxumaqla yanaşı, ailə məsuliyyətini də daim üzərində hiss edir. Müəllimləri Əbdüləzəl Dəmirçizadə, İsmayıl Şıxlı, Məmmədsəlim Tahirli, Kamal Qəhrəmanov, Fərhad Fərhadov və başqalarının obrazı yaradılır. Bu ziyalılar mənim də müəllimim olduqlarından onların obrazının nə qədər xeyirxahcasına yaradıldığının bir daha şahidi oldum. Ancaq institutda baş verən proseslərdə Muradın yolunu kəsmək, ona mənəvi zərbə vurmaq istəyənlərin obrazını da görürük. Muradın institutda qalıb burada müəllim işləməsi ilə bağlı qərara mane olmaq üçün dövlət imtahanından aşağı qiymət almasına çalışan qüvvələr birləşərək ona mane olurlar. Murad bu hadisələrdən çox sarsılır, bir müddət işsiz qalır. Heç kimi olmayan Murad dəfələrlə rektorun qəbuluna gedir və vəziyyətini başa salmaq istəyir. Lakin rektoru da Murada qarşı bu oyuna qoşaraq bu gəncin gələcək həyatını sual altına alırlar. Yazıçı əvvəldən axıra Muradın taleyini təsvir edərkən xeyirxah, gözəgörünməz bir gücü təsvir edir; hər zaman bir çətinlik olanda hansısa qüvvə onu buradan çıxarırdı. İndi də elə olur; gözlənilmədən maarif naziri (Daniel Quliyev) Muradı nazirlikdə işə götürür, ona böyük etimad bəsləyir. Murad da bu etimadı doğruldur. Tezliklə kimsəsiz bir gəncə qarşı birləşən müəllimlər və dekan etdikləri əməldən xəcalət çəkməli olurlar. İş elə gətirir ki, gənc Murad nazirlikdən institutda olan əyintilərə qarşı yoxlamaya gəlir və obyektiv qərar çıxarmaqla ona qarşı haqsız mübarizə aparanları utandırır.

Yazıçı Muradın və onun ailəsinin həyat yolunu axıracan izləyir. Murad onu çətinliklə böyüdən anasının arzuladığı bir oğul, vətəndaş olur. Ali məktəbi bitirdikdən sonra bütün maneələrə rəğmən, aspiranturaya daxil olur, dissertasiya müdafiə edir, ev-eşik sahibi olur. O, həm də prinsipialdır, məqsədyönlüdür, anidən qərar verməyi bacarır və onu həyata keçirə bilir. Dissertasiya müzakirəsi zamanı şöbə müdirinin onun haqqında yanlış informasiyası Muradı kəskin qərar verməyə məcbur edir. Müzakirədən çıxdıqdan dərhal sonra bir taksiyə oturub hərbi komissarlığa gedərək əsgər getməsi üçün ərizə yazır və elə həmin gün yola düşür. Yazıçı Muradın əsgərlik həyatının bəzi ştrixlərini də təsvir edir və bu təsvirlər onun bir vətəndaş kimi formalaşdığını göstərir. Muradın yeganə uğursuzluğu tələbə ikən sevdiyi qıza ürəyini aça bilməməsi və ömrü boyu onun əzabını yaşamasıdır. Səadət də onu sevir, lakin onların bu sevgisi onları birləşdirə bilmir. Yazıçı demək istəyir ki, sevgi azdır, onu qalıcı etmək üçün hər şeydən əvvəl cəsarət lazımdır. Bu cəsarət onların hər ikisində çatmadığından qovuşa bilmirlər. Murad dəfələrlə özünün bu xarakterinə görə üsyan etmək istəyirsə, bacara bilmir. Murad özünün bu cəhətlərini aydın dərk edir, lakin heç zaman bu xarakterinə qarşı çıxa bilmir.

Məmməd Əliyevin "Həsrətin o üzü" və "Karvan köçər ötər gedər sədası" romanları bütöv bir dövrün xarakterini canlandırır, hadisələrini əks etdirir. Bu romanlarda dövrün siyasi, ictimai mənzərəsi ilə yanaşı, insan mənəviyyatının mürəkkəbliyi, sadəliyi, səmimiliyi, xeyirxahlığı ilə də yadda qalır. Yazıçının bədii qayəsi aydındır; bir ailənin həyatı kontekstində dövrün ziddiyyətlərini, mahiyyətini göstərmək. Hər iki romanda ictimai mətləblərin özünəməxsus təqdimi, fikrin bədii ifadə imkanları, obrazların səmimiliyi, psixoloji təsvir zənginliyi yazıçının yeni bədii nəsrin inşasında mövqeyini artırmış olur. Yazıçının ən böyük uğuru yaxın dövr ictimai həyatımızı son dərəcə səmimi şəkildə təsvir etməsindədir. İnsan münasibətlərinə yaxşı bələd olan yazıçı əvvəldən sona cəmiyyət münasibətlərinin dərinliklərinə enir, şəxsi müşahidələrini ümumiləşdirməyi və nəticə çıxarmağı bacarır. Ən əsası oxucunu da buna inandırır. Nəticədə oxucu yaxın dövr tariximizin insan həyatına təsir göstərən hadisələrinin, münasibətlərinin ən dərin qatlarına enir, özünü həmin münasibətlər sisteminin içində görür və bütöv bir sistemin anomaliyalarını dərk edir.

İlk romanları olmasına rəğmən, bu əsərlərdə yazıçı Məmməd Əliyevin yeni bədii axtarışları ilə müasir tariximizin ictimai dərinliklərinə enərək onun obrazını yaradır. Yazıçı insan münasibətlərini yaxşı təsvir edir, bəzən təfərrüat çoxluğuna rast gəlinsə də, müşahidələri dolğundur, retrospeksiyalardan, bədii keçidlərdən geniş istifadə edir. Bütün bunlar Məmməd Əliyevin müasir nəsrin inşasında yazıçı iddiasını ortaya qoyur. Bu yolda ona uğurlar arzulayırıq!..

Bədirxan ƏHMƏDLİ

525-ci qəzet.- 2022.- 1 aprel.- S.12;13.