Yüz qırx ilin klassik dərsliyi

Vətən sözü müqəddəs bir anlayış olduğu kimi, ona bağlı ifadələr də qiymətli və əziz olur. 140 il bundan əvvəl - 1882-ci ildə Tiflisdə nəşr olunan "Vətən dili" dərsliyi Vətən və ana dili sözlərinin müqəddəslik məzmununu bu gün də özündə qoruyub saxlamaqdadır. Elə buna görədir ki, klassik irsimizə bağlı bir sıra nəşrləri tarixin arxivlərindən çıxarıb yeni nəşr formatında müasirlərimizə təqdim edən, "Azərbaycan xalqının tarixi mirasını qorumaq və gələcək nəsillərə ötürmək işinə töhfə verməkdən qürur duyan" (Hafiz Paşayev) ADA Universiteti "Vətən dili" dərsliyini yenidən çap etmişdir. "Vətən dili" hansı keyfiyyətləri ilə indinin özündə belə diqqəti cəlb etmişdir? Bu suala dərsliyin yenidən nəşri ideyasının müəllifi, ADA Universitetinin rektoru Hafiz Paşayev kitaba yazdığı "Ön söz"də belə cavab verir: "Vətən dili" diqqəti ilk olaraq öz milliliyi, dilinin özəlliyi, səhifələrindəki ədəbi nümunələrinin səmimiliyi, xəlqiliyi, uğurlu seçilmiş atalar sözü, tapmacaları ilə cəlb edir". Belə klassik bir dərslik "azərbaycanlı uşaq və müəllimlər üçün mükəmməl dərs vəsaiti kimi əvəzsiz mövqeyə sahiblənmişdir". Bu dərslik ilk mükəmməl nümunə kimi sonralar Vətən dili, ana dili ilə bağlı yaradılan kitablara nümunə olmuşdur. Əgər bu kitab Azərbaycanın klassik maarifçiləri olan Məhəmməd bəy Mahmudbəyovun, Süleyman Sani Axundovun, Fərhad Ağazadənin, Üzeyir Hacıbəylinin, Müslüm Maqomayevin... uşaq çağlarında dilimizi, folklorumuzu, milli kimliyimizi öyrəndikləri ilk istinad yeri olubsa, belədə onun əvəzsizliyindən bir daha söz salmaq artıq olardı. "Vətən dili"nin müasirlərimiz, yeni nəsil üçün də gərəkli olduğunu yeni nəşrin anonsu çox doğru olaraq belə təqdim edir: "Nəşrindən 140 il keçsə də, yaşından asılı olmayaraq, özünü azərbaycanlı sayan hər kəs, bir çox folklor nümunələrimizin orijinal formada bir yerə toplandığı bu kitabla yaxından tanış olmalı, ondan əcdadımızın hikmətini, vətən eşqini duymalıdır".

"Vətən dili" kitabı iki hissədən ibarətdir. I hissənin müəllifi Azərbaycanı və onun dilini çox sevən, milli ənənələrimizə, folklorumuza yaxından bələd olan, Qori Seminariyasında neçə-neçə həmyerlimizin yetişməsində misilsiz əməyi olan Aleksey Çernyayevskidir. II hissəni isə A.Çernyayevski Səfərəli bəy Vəlibəyovla birgə ərsəyə gətirmişdir. Kitabdakı şeirlər həmin dövrün maarifçi realisti Həsənağa xan Qaradağskinindir. Qeyd edək ki, şair H.Qaradağski dərsliyi transliterasiya edən, müasir oxucu üçün aydın dilə salan, lüğət və digər qeydlərin müəllifi Vüqar Qaradağlının babasının babasıdır. Kitabın II hissəsini Vüqar Qaradağlı Sayman Aruzla birgə hazırlamışdır.

Belə bir faktı da xüsusi qeyd etməliyik ki, "Vətən dili" dərsliyi, əslində bundan əvvəl də transliterasiya ilə nəşr edilmişdir. Lakin əvvəlki nəşrlər daha çox elmi mahiyyətdə olmuş və bir çox elmi yanaşma mətnləri ilə, geniş elmi izahları, çoxsaylı cədvəlləri, minlərlə sözdən ibarət tezlik lüğəti ilə çoxsəhifəli bir nəşr formatında olmuşdur. Vüqar Qaradağlı kitaba yazdığı "Nəşrə dair bir neçə söz"dəki qeydlərində yeni - III nəşrin meydana gəlmə zərurətini belə əsaslandırır: "Sözügedən nəşrlər həm elmi - akademik səciyyə kəsb etməsi və tirajının az olması, həm də transliterasiyasının fonetikliyi, fiziki olaraq ağır çəkisi onların geniş kütlə tərəfindən istifadəsində çətinliklər yaradırdı. Hiss olunurdu ki, "Vətən dili"nin daha rəvan, oxunuşa ağırlıq gətirən haşiyələrdən xali variantına ehtiyac var". Və Vüqar Qaradağlı Hafiz Paşayevin bu kitabın yenidən və həm də geniş kütlə üçün nəşri ilə bağlı ideyası əsasında "Vətən dili"nin belə təkmil, orijinal nəşrini hazırlayıb ortaya qoymuşdur.

İndi biz bu məqamda "Vətən dili"nin məzmunu və mahiyyəti haqqında daha aydın söhbət aça bilərik.

"Vətən dili" 1882-ci ildə "Qafqaz Kitabı Ticarəti" nəşriyyatında çap edilmişdir. Nəşrin səhifəsində belə bir qeyd var: "Kitab mənim müsəlman tələbələrimə həsr edilir". Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasının inspektoru A.O.Çernyayevskinin dərsliyin tərtibçisi (müəllifi) kimi belə bir qeydə həm haqqı çatır, həm də bu qeydlə seminariyadakı azərbaycanlı tələbələrinə öz sevgisini ifadə edir.

Kitabın ilk səhifələrini "təzə qayda" ilə tərtib olunmuş əlifba təşkil edir. Əlifbanın hər hərfi həmin səsə bağlı sözlərlə müşayiət olunur ki, bu da, əslində özündən sonrakı dərsliklərə nümunə kimi dəyərləndirilə bilər. Daha sonra kitabda "Mübtədilər oxumaqdan ötrü (ibtidai sinif şagirdləri üçün oxu) bir neçə nağıl və hekayə" təqdim olunur. Dərsliyin klassik formatına uyğun olaraq hər bir nağıl və ya hekayədən sonra şagirdin mətni daha yaxşı qavraması və yadda saxlaması üçün mətnə aid suallar və məsələlər təqdim olunur. Bu təqdimat formatı da özündən sonrakı dərsliklərə məktəb rolunu oynayır.

Daha sonra eyni təqdim formatında "Nəsx (ərəb yazı növlərindən biri) xəttində və Qurani-Şərifdən olan dərs mətnləri kitaba salınır. Burada Qurandan gətirilən surələr xüsusi maraq doğurur".

Kitabın II cildi (hissəsi) belə bir problemə həsr olunub: "Türki-Azərbaycan dilində təlimi-qiraət (qiraət təlimi), inşa və imla məşğuliyyəti üçün kitabçadır (dərslikdir)". A.O.Çernyayevski və S.H.Vəlibəyovun bu kitabının o dövrün səlahiyyətli idarələri tərəfindən təsdiqi, senzorun icazəsi ilə "Kəşkül" mətbəəsində çap edildiyi ayrıca qeyd olunur. Müəlliflər əsərin əvvəlində təqdim etdikləri "Müqəddimə" hissəsində dərsliyin ümumi mahiyyətini açıqlayır, buradakı yazıların çox maraqlı olduğuna görə bu hissənin "üçüncü sənəyə" də yaraya biləcəyini vurğulayırlar. Həmin "Müqəddimə"də dilimizin müasir problemləri ilə də səsləşən bir abzası olduğu kimi təqdim edirik: "Zənnimizə görə, bu təlifin (əsərin) dili bir para (bəzi) müsəlman üdəba və üləmalarına (ədib və alimlərinə) ifrat (artıq dərəcədə) sadə görünəcəkdir, çünki onların rəy və nəzərlərinə görə fəsihanə (təmtəraqlı, gözəl) ibarələr (söz birləşmələri) gərəkdir dolu olsun ərəbi və farsi kəlmələri ilə. Hətta bir para (bəzi) alimlərin təsəvvürünə görə, bir türk (Azərbaycan türkü) türkcə (Azərbaycan türkcəsində) bilmək xahiş etsə (istəsə), gərəkdir ki, qabaqca (əvvəl) fars və ərəbcə təhsil etsin. Amma gərəkdir bu barədə bizləri məzur (üzrlü) tutub bunu nəzərə alsınlar ki, həmin kitabça (dərslik) ancaq əlifbanı qurtarıb qiraətə yeni şüru edənlər (başlayanlar) üçündür".

Göründüyü kimi, burada həm şagirdlər üçün yazılan dərsliyin aydın dilə malik olmasının vacibliyi, həm də ana dilimizin adının tarixi formatının bu gün üçün də aktual olduğu maraq doğurur.

Dərslikdə o dövr üçün də, bu günümüz üçün də çox maraqlı mövzular yer alıb. İyirmi altı anlayışın hekayətlərdə izahını təqdim edən bu səhifələr ustad pedaqoqların bütün zamanların uşaqları üçün təqdim etdikləri qiymətli mətnlərdir. Məsələn, kitabda təlim və oyun şeyləri, məktəb, lövhə, qab-qacaq və ev şeyləri, xörək və içki, geyim, ev və çöl heyvanları, heyvanların, quşların növləri, taxıl məhsulları, mədəniyyət, həftə günləri, fəsillər, ölçü, çəki, peşə, yaxşılıq və yamanlıq və s. kimi onlarca anlayışın sadə ana dilində izahı - həm də uşağa maraqlı gələcək mətnlərlə izahı bu günün dərsliklərinə nümunə ola bilər. Dərslikdə izah edilən bəzi anlayışların nə qədər vacib olduğuna və necə aydın dildə yazdıldığına misal kimi aşağıdakı nümunəyə diqqət edək: "Qurban bayramı zilhiccə ayının sonuncu günüdür. Bu bayram dinimizcə vacib və əziz bayramların ümdəsidir (ən əsasıdır). Bu gündən Həccdə olan müsəlmanlar üçün vacibdən (şəriətlə vacib buyurulan) əməllər vardır. Cümləsindən (onlardan) biri də Minada (Kəbə qurbangahında) qurban kəsməkdir. Müctəhitlərdən (ruhani alimlərdən) bəziləri Həccdə olmayanlara qurban kəsməyi yenə də vacib bilirlər. Buna görə müsəlmanlardan az adam tapılır ki, o mübarək gündə qurban kəsməsin. Qurban şəriətcə üç hissəyə bölünür: bir payı füqəranın (kasıbların), ikinci qonşuların, üçüncü ev sahibinindir.

Ramazan bayramı kimi bunda da xəlayiq (camaat, xalq) məscidi-cameyə və ya səhraya (açıq yerlərə) toplanıb namaz qılınır, moizə olunur və xütbə oxunur.

Bu gün də qurban kəsmək şüarı (ənənəsi, mərasimi) Peyğəmbərimizin (s) ən ulu babası olan İsmail peyğəmbərin qurban aparılmağına və əvəzində Haqq-taala tərəfindən qoç gəlməyinə işarədir. Buna səbəb dəxi (də) o idi ki, ol (o) Həzrətin nəslindən gərək idi Peyğəmbərimiz (s) - Axırzaman peyğəmbəri (sonuncu peyğəmbər) - vücuda (dünyaya) gəlməymiş".

Bu kitabın Bakı Dövlət Universitetində tələbə və müəllimlərə təqdimatı ilə bağlı təəssüratımızı da oxucularla bölüşmək istərdik.

Bu günlərdə təşkil edilmiş tədbir-təqdimatı giriş sözü ilə Universitetin rektoru Elçin Babayev açdı və doğrusu, onun bu giriş sözündən bir daha aydın oldu ki, elmi fəaliyyətilə bağlı fizik olan bu alim səriştəli bir filoloq kimi "Vətən dili"nin bütün istiqamətləri, xüsusilə onun həm o dövr, həm indiki günlərimiz üçün millilik keyfiyyəti üzərində dayandı. Kitabın yeni nəşrinin təşəbbüskarı və bu təşəbbüsü Vətənə, millətə məhəbbət hissləri ilə gerçəkləşdirən Hafiz Paşayevə, kitabı transliterasiya edən, lazımi qeyd və şərhləri ilə müasirləşdirən Vüqar Qaradağlıya, Sayman Aruza Bakı Dövlət Universitetinin çoxminli kollektivi adından təşəkkür etdi. "Vətən dili"nin müasirlərimiz üçün çap edilən yeni nəşrinin bir sıra keyfiyyətləri haqqında təkcə filoloq alimlər deyil, həm də dəqiq elmlər sahəsinin görkəmli alimləri, filosof və tarixçilər maraqlı fikirlər səsləndirdilər. Bütün çıxışlarda "Vətən dili"nin ilk nəşrindən ötən 140 il sonra da milli düşüncəmizin, klassik dərslik formatına təsirinin birmənalı əhəmiyyəti vurğulandı. Yeni nəşrin müəllifi hesab edilən Vüqar Qaradağlı öz çıxışında bu dərsliyin filoloji, pedaqoji, milli xüsusiyyətlərinin tarixi qaynaqları üzərində dayandı və nəşrin ərsəyə gəlməsi prosesini açıqladı. Tədbir iştirakçıları kitabın təqdimatı prosesinin əhəmiyyətindən çox razı qaldıqlarını bildirdilər.

Nizami CƏFƏROV,

akademik

Cahangir MƏMMƏDLİ,

Bakı Dövlət Universitetinin professoru

525-ci qəzet.- 2022.- 2 aprel.- S.16.