Tarixin canlandırılması və ya "Azərbaycan" qəzetinin yeni həyatı

XXI əsr, müasir dünyamız və bir tərəfdə də XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərinin mətbuatı, publisistikası gözümüzün qarşısında canlansın... Bu gün qəzet, jurnal nəşrlərinə dövrün tələbinə uyğun olaraq nə qədər biganə yanaşırıqsa, ötən əsrlərin mətbuat işlərinə bir o qədər önəmli baxırıq. Səbəbi odur ki, dövri mətbuat həmin əsrin ictimai-siyasi, iqtisadi, mədəni həyatını bütünlüklə ortaya qoyur. Ümumiyyətlə, tarixən baş vermiş hadisələri, ölkənin keçmiş vəziyyətini öyrənmək üçün həmin dövrdə nəşr olunmuş qəzetlərə, jurnallara baxmaq kifayətdir.

Bu baxımdan yaxın günlərdə ərəb əlifbasından latın əlifbasına transliterasiya edilmiş, müasir Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmış "Azərbaycan" qəzetinin II cildinin işıq üzü görməsi xəbəri bizləri sevindirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əsas mətbu orqanlarından olan bu qəzet 15 sentyabr 1918 - 28 aprel 1920 tarixləri arasında nəşr edilmiş 443 nömrədən ibarətdir. İlk dörd nömrəsi Gəncədə, sonrakı nömrələri Bakıda nəşr edilən "Azərbaycan" qəzetinə redaktorluğu Ceyhun bəy Hacıbəyli, Şəfi bəy Rüstəmbəyli, Üzeyir bəy Hacıbəyli və Xəlil İbrahim kimi maarifpərvər ziyalı şəxslər etmişdi. Qəzetin əksər nömrələri 4 səhifə həcmində olsa da, bəzi nömrələrin səhifələrinin sayı fərqlidir. Qeyd edək ki, qəzetin 20 cild şəklində nəşri planlaşdırılıb. İlk cilddə 15 sentyabr 1918 - 31 oktyabr 1918 tarixləri arasındakı 1-27-ci nömrələri, ikinci cilddə isə 1 noyabr 1918 - 29 noyabr 1918 tarixləri arasındakı 28-52-ci nömrələri toplanıb. Bu layihə Türkiyənin Mərmərə Universitetinin dosenti türkoloq Mehdi Gəncəli və filoloq, tərcüməçi Azad Ağaoğlu tərəfindən həyata keçirilib, ADA Universitetinin təşəbbüsü və dəstəyi ilə kitab halında nəşr edilib.

Bu külliyyatın müasir oxucuya çatdırılması, həqiqət naminə, çox böyük işdir. Arxa planda çalışan şəxslərin gərgin əməyi bir yana, düşünürük ki, bu dərəcədə ağır və məsuliyyətli işin altına girmək də hər igidin işi deyil. Materialın çoxluğu, oxunmasının bir o qədər də asan olmaması, oxunduqca xeyli qəliz ərəb, fars sözlərinin, rus və rus dili vasitəsilə alınmış avropa mənşəli sözlərin, terminlərin dilimizə uyğunlaşdırılması və bütün bunların yanında mətnlərin originallığının pozulmamasına riayət etmək böyük səriştə, bacarıq tələb edir.

Kitabın "Ön söz"də ADA Universitetinin rektoru Hafiz Paşayev haqlı olaraq öz təəssüfünü bildirir: "Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bu istiqamətdə ayrı-ayrı təşəbbüslər olsa da (mərhum professor Şirməmməd Hüseynovun çalışmaları xüsusilə yada salınmalıdır), "Azərbaycan" qəzeti kimi mühüm bir nəşrin müasir oxucu üçün əlçatan olmasını təmin edəcək bu səviyyədə bir iş, 30 illik müstəqillik dövründə həyata keçirilməmişdir".

Ancaq indi bir halda ki, M.Gəncəli və A.Ağaoğlu qarşılarına qoyduğu bu məqsədə nail olublar, onda biz də bu əməli alqışlamalı və davamının gəlməsini diləməliyik.

Bu qəzetin hazırki nəşri sıravi oxucularla yanaşı, həmçinin, böyük elmi bir kütləyə də xidmət edəcək. Belə demək mümkündürsə, tədqiqatçılar üçün yeni qaynaqların ortaya çıxmasına, yeni üfüqlərin yaranmasına səbəb olacaq. Çünki dövrü hərtərəfli özündə əks etdirən "Azərbaycan" qəzeti bir çox sahələrin araşdırılmasına material verir. Bu qəzetdən dilçilər də, ədəbiyyatçılar da, jurnalistlər də, tarixçilər də, siyasətçilər də yararlanacaq. Eyni zamanda kitabların nəfis tərtibatda çapı və elektron versiyasının internetə yerləşdirilməsi də oxucular tərəfindən əldə edilməsini çox rahat hala gətirib. Burada qeyd etmək yerinə düşərdi ki, kitabda hər nömrənin sonunda verilmiş "Qeyd və şərhlər" bölümü, hər cildin sonunda verilmiş "Adlar göstəricisi" bölümü isə kitabdan istifadə etmək istəyən tədqiqatçıların işini daha çox asanlaşdıracaq.

Nəşr olunmuş I və II cilddə bizim üçün maraqlı olan bir çox yazılara rast gəlirik. Məsələn, elə ilk - 15 sentyabr nömrəsində Bakının işğaldan azad edilməsi barəsində Qafqaz İslam Ordusu Komandanı Nuri Paşanın göndərdiyi "Biminnətil-Kərim, Bakı şəhəri 15/9/34 saat 9 əvvəlində [9-a işləmiş] qitəatımız [birliklərimiz] tərəfindən zəbt olundu" teleqrafı və ona Nazirlər Kabinetinin Sədri Fətəli xan Xoyski tərəfindən göndərilən "Təhti-komandanızda [komandanız altında] olan cəsur türk əsgərlərimiz tərəfindən Azərbaycanın paytaxtı olan Bakının düşməndən xilas edildiyi münasibətilə millətin zati-həmiyyət pərvəranələrinizə və dünyanın ən nəcib əsgəri olan türk oğullarına minnətdar olduğunu ərz etməklə iftixar edirəm, əfəndim" təşəkkür teleqrafı tarixi bir faktın göstəricisidir. Qəzetin müxtəlif saylarında Mart soyqırımına, ermənilərin bizə olan münasibətinə, I Dünya Müharibəsi fonunda baş vermiş hadisələrə, AXC-nin ictimai-siyasi həyatına dair yazılara, xəbərlərə də rast gəlirik. Həmçinin, təhsil, tərbiyə, teatr kimi mədəni yönlərdə publisistik yazıları, daha çox tarixi və ya ictimai məzmunlu ədəbi nümunələri və s. də görmək mümkündür.

Nəticə etibarilə, görülmüş bu işi Azərbaycan üçün böyük nailiyyət hesab edir, yaxın zamanlarda qəzetin kitab halında nəşr edilmiş digər cildlərinin də oxucularına qovuşmasını diləyirik.

Məleykə MİRZƏLİ

BDU-nun Türkologiya kafedrasının magistrantı,

Türkoloji dərnəyin rəhbəri

525-ci qəzet.- 2022.- 13 aprel.- S.19.