Məsumiyyət muzeyindən reportaj

İncəbelli çay bardağı, eşqin anatomiyasi və Orhan Pamuk

Dalgıc küçəsinin tinindən dönən kimi özünəməxsus, qəribə bir atmosfer yaxınlaşdığını, əsrarəngiz görüntüyə sahib olan binaya girdiyin andan etibarən unudulmayan macəranın bir parçası olacağını hiss edirsən. Əminsən ki, sənə minbir hiss yaşadan, iliyinə qədər işləyən, hətta ilk cümləsi qulağına sırğa, beyninə damğa kimi vurulan romanın içərisində gəzmək möcüzəyə bərabər bir duyğu olacaq. Yazıçı "Hayatımın en mutlu anıymış, bilmiyordum" deyirdi unudulmaz romanın ilk cümləsində. Söhbət Orhan Pamukun "Məsumiyyət muzeyi" əsərindən gedir. Bu kitab bir dəfə oxunan, təsiri ömür boyu sürəcək olanlardandır. Amma bu gün söhbətini açacağım roman deyil, Pamukun romandan daha çox zaman, enerji xərcləyib, hər parçasını zərrə-zərrə toplayaraq yaratdığı və 2012-ci ildə qapılarını açdığı Məsumiyyət muzeyidir.

Muzeyi ziyarət etmək eyniadlı romanın cümlələrinə, kəlmələrinə toxunmaq, obrazlara qarışmaq, sətirlərin arasında gəzmək kimi bir hiss yaradır insanda. Burada 1970-80-ci illərin İstanbulunu, gündəlik həyatdan seçilmiş əşyalar üzərindən sərgilənən dönəmi görmək mümkündür.

İncəbelli çay bardaqlarının, rakı qədəhlərinin, balıq masalarının, mətbəxt əşyalarının, saralmış məktubların, saç aksessuarlarının, hətta suda saxlanan protez diş stəkanı ilə vitrinlərin hər birində bir dünya yaradılıb sanki. Çaşğınlıq, maraq, heyranlıq, qürur, sevinc kimi qarmaqarışıq duyğular insanı çox uzaqlara aparır. Dinamik dizaynın təsiri ilə muzey, kimə aid olduğu bilinməyən, vaxtı keçən, tarixə qarışan və ya qarışmaq astanasında olan əşyaların sərgiləndiyi məkan halına gəlib.

Yalnız eşq deyil, evlilik, dostluq, intim münasibətlər, şəhvət, ailə, xosbəxtliklə bağlı bütün düşüncələrin əksi muzeyə yansıyıb. Fürsət tapıb oxuya bilməyənlər üçün qeyd edim ki, əsər İstanbullu zəngin ailənin övladı Kamal ilə onun uzaq və yoxsul qohumu Füsunun hekayəsindən bəhs edir. Kamal özü kimi zəngin ailədən olan Sibel ilə nişanlı olur. Ona hədiyyə almaq üçün bir butikə gedir, illərdir görmədiyi Füsunla qarşılaşır və hekayə başlayır. Xoşbəxtliklə dolu bir-iki ay keçirən qəhrəmanlar Kamalın nişanlanması ilə birlikdə dünyanın gerçəkləri ilə üzləşir və ayrılırlar.

Bundan sonra Kamal şam kimi əriməyə, acı çəkməyə başlayır və məşhur səkkiz illik dönəmin əsası qoyulur. Kamalın Füsungilin süfrəsində az qala hər axşam qonaq olduğu və qadının ərinin, anasının, atasının göz yumduğu həmin səkkiz il... Kamal Füsungilin evindən əşyalar oğurlamağa başlayır və bunları bir kolleksiya halına gətirir. Bu nöqtədə kitab bizi həmin əşyalardan ibarət bir muzeyə yönləndirir. Muzeyin konsepti Orhan Pamuk tərəfindən ta əvvəldən qurğulanıb. Yazıçının 15 illik əməyinin və hər şeydən üstün xəyal gücünün məhsuludur bura. Hətta sərgilənən vitrinlərin konseptini öz əlləri ilə tərtib edib. Kamalın Füsuna olan sevgisi 83 vitrinin hər birinə işlənib. İlk baxışda bura insanı tilsimləyən ruhani bir yer təsiri də yaradır. Muzeyi gəzdikcə fərqinə varırsan ki, əslində əşyalar öz hekayələrini danışmaq iqtidarındadır. Onlara əlavə anlamlar, mənalar yükləmək gərəksizdir.

Məltəm qazozları, inci sırğalar, qəzetlərdən səhifələr, dönəmin manşetləri, ayaqqabılar, geyimlər, mətbəxt əşyaları, saralmış ailə fotolarından ibarət vitrinlərin hər biri insanı uzaqlara aparır. Keçmişi ilə üz-üzə qoyur görənləri, haralardan keçib gəldiyini xatırladır. Dünyanın necə dəyişdiyini, nələrin nələrlə əvəzləndiyini gözlər önünə sərir. Xəyalın həqiqətə çevrilməyinin isbatıdır Məsumiyyət muzeyi! Təcavüzə məruz qalmış və ya qətlə yetirilmiş qadınların rəsmindən ibarət qəzet səhifəsi isə insanı daha da sarsıdır. Çünki artıq həmin cinayətlərdən hər gün daha betərləri törədilir.

Muzeydə ziyarətçini ilk qarşılayan sağda yerləşən, Kamalın topladığı və hər biri ilə bağlı xatirəsi, monoloqları və dialoqları qeydə aldığı 4213 dənə siqaret kötüyünün sərgiləndiyi divar insanı daha çox heyrətləndirir. Kamal həmin kötüklərin altına tarixini və önəmini bir-bir yazıb. Muzeyi gəzmək bir-iki saatdırsa bu qeydləri oxumaq ikiqat artıq vaxt tələb edir. Elə ziyarətçilərin gözlərini uzun-uzadı xırda hərflərə dikməsi buna sübutdur.

Vitrinlərdən birini insanın baş və gövdəsi üzərində göstərilən və romanı oxuyanların unutmadığı o məşhur "Eşq acısının anatomiyası" tutur. Qutunun önündə kilidlənib qalmamaq mümkün deyil. İnsanın acıya necə dayanıqlı olduğunu düşündükcə bədənini bir qorxu və panika havası bürüyür. Dəhşətə gəlirsən, bu yoldan keçdiyini və ya bir gün keçə biləcəyini düşündükcə. On bir maddəlik bu bölüm ziyarətçisini romanın 26-cı bölümünə aparır:

"Müzemizi göremeyen okur için acının en yoğun olduğu başlangıç noktasının, midemin sol yanının yukarı kısmında olduğunu belirteyim. Acı güçlendiği vakit göğsümle midem arasındaki boşluğa hemen yayılırdı. O zaman gövdenin yalnız sol kısmında kalmaz, sağa da geçerdi. Sanki içime bir tornavida ya da kızgın bir demir sokulmuş içeriden kanırtılıyormuş hissine kapılırdım. Sanki midemden başlayarak bütün karnımda keskin asitli sıvılar birikiyordu, sanki yakıcı ve yapışkan küçük deniz yıldızları iç organlarıma yapışıyordu. Şiddetlendikçe hacmi genişleyerek artan acı, alnıma, enseme, sırtıma, hayallerime, her yerime vurur, beni boğar gibi sıkıştırırdı. Bazan göbeğimde, tam göbek çukurunun etrafında, resimde gösterdiğim gibi, sanki bir yıldız şeklinde birikir ve asitli sert bir sıvı gibi boğazıma, ağzıma dolup sanki beni boğup öldürecekmiş gibi korkutur, oradan bütün gövdemi zonklatır, beni inletirdi".

Bir az dərindən düşünəndə Kamalın sevgisinin sağlıqlı olmadığını düşünürsən. Hətta xəstəlik səviyyəsində olduğuna inanırsan. Çünki zamanla keçən, uzaqbaşı izi qalacaq olan bir yaranı ömürboyu sağalmayacaq xəstəliyə çevirmək həşirinin başqa bir adı olduğunu düşünmək çətindir. Zamanın və anların yerini əşyalarla doldurmaq cəhdi, unutmamaq təlaşı, bitməyən ehtiras, sonu gəlməyən gözləntidir Kamalın yaşadıqları! Bu isə insanın öz həyatını cəhənnəmə çevirməsi və yaşadığı hər günə zərbə vurmaqdır.

Muzeyi gəzdikcə elə bilirsən ki, bu dəqiqə Kamal hardansa çıxıb iki rakı qədəhini götürüb səni tavan arasında yerləşən otağına çəkərək bütün yaşadıqlarını başdan danışacaq. Eynilə Pamuka danışdığı kimi... Bu muzey gerçəkdirmi, xəyaldırmı, yaradıcı insanın arzularıdırmı deyə düşünür insan. Başqa nöqtədən baxanda isə görürsən ki, bura qəlbi qırıq insanların kimliklərini ortaya qoyan bir muzeydir. Hüznlü demək doğru olmaz. Məsələn, romanda Kamalın belə bir cümləsi var: "Hayatı Aristo'nun Zaman'ı gibi tek bir ince çizgi değil de tek-tek eşyaların hatırlattığı yoğun anların her biri olarak düşünmeyi öğrenirsek, sevgilimizin sofrasında sekiz yıl beklemek bize alay edilebilecek bir tuhaflık, bir saplantı gibi değil, Füsun'ların sofrasında geçirilmiş 1593 mutlu gece gibi gözükür". Deməli, acı ilə xoşbəxt olmaq da bir sənətdir. Əks halda bu cür möhtəşəm bir əsər, belə sehirli bir muzey ərsəyə gəlməzdi. Bütün yaşadıqlarına rəğmən Kamal "Herkes bilsin, çok mutlu bir hayat yaşadım" deyə bilir. Bu, muzeyin tavan arasında yerləşən Kamalın yataq otağındakı divarda iri hərflərlə yazılıb. Xoşbəxtlik anlardan ibarətdir. Kamal isə həmin anları bir yerə toplayaraq məsumiyyətin muzeyini yaradıb!

Türkan TURAN

525-ci qəzet.- 2022.- 16 aprel.- S.21.