Hüseyn Cavid yaradıcılığı yazıçı və folklor əlaqələri kontekstində

AMEA Naxçıvan Bölməsinin İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitunun Folklorşünaslıq şöbəsinin böyük elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Çinarə Rzayevanın yeni monoqrafiyası "Hüseyn Cavid və folklor" adlanır.

Naxçıvanda "Əcəmi" Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyində çapdan çıxan əsər AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin Elmi Şurasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunub. Kitabın elmi redaktoru və ön söz müəllifi də həmin muzeyin direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Gülbəniz Babaxanlıdır.

AMEA-nın müxbir üzvü, professor, filologiya elmləri doktoru Əbülfəz Quliyev və dosent Elxan Yurdoğlu-Məmmədovun rəy verdiyi monoqrafiya Çinarə Rzayevanın "Hüseyn Cavid və folklor" istiqamətindəki araşdırmalarının ikinci hissəsidir.

Onu da qeyd edim ki, Çinarə Rzayeva elmə Hüseyn Cavid tədqiqatçılığı ilə gəlib. Və görünür ki, H.Cavid sevgisi onu bu sahədə tədqiqatlarının mütəmadi olaraq davam etdirməyə kökləyib. 2013-cü ildə "Hüseyn Cavid dilinin leksikası" mövzusunda fəlsəfə doktorluğu dissertasiyası müdafiə edən Çinarə xanım həmin ildə "Hüseyn Cavidin "İblis" dramının sözlüyü"nü hazırlayıb nəşr etdirib. 2016-cı ildə "Hüseyn Cavid dilinin leksikası"nı monoqrafiya şəklində elmi ictimaiyyətə və geniş oxucu kütləsinə təqdim edib. Bütün bunlar onu AMEA Naxçıvan Bölməsinə işə gəldikdən sonrakı fəaliyyətinə də təsirsiz ötüşməyib. Folklorşünaslıq şöbəsində çalışdığı illər ərzində mütəmadi olaraq Cavid və folklor istiqamətində araşdırmalar aparıb və qısa bir zamanda - 2017-ci ildə "Hüseyn Cavid və folklor" monoqrafiyasını nəşr etdirib. Həmin monoqrafiyada Cavid yaradıcılığında mifoloji obrazlar, Dərviş obrazı, Cavidin əsərlərində atalar sözləri və məsəllərin işlənmə xüsusiyyəti, alqışlar və qarğışlar, aşıq yaradıcılığı məsələlərini araşdırıb. Böyük bir dərya olan Hüseyn Cavidin əsərlərində folklorla əlaqəli digər məqamlar da var idi ki, Çinarə xanım həmin cəhətləri məhz yeni əsərində ortaya qoyub.

Romantik şair, mütəfəkkir şəxsiyyət, Azərbaycan mənzum dramının hegemonu Hüseyn Cavidin yaradıcılığının folklorla bağlılığı, şairin əsərlərinə folklor qaynaqlarının təsir səviyyəsi, şairin folklordan yaradıcı bəhrələnməsi, eləcə də H.Cavid əsərlərində folklordan gələn mövzu, motiv, sujet və qəhrəman kimi məsələlər bu monqrafiyada ətraflı şəkildə öyrənilib, nümunələr əsasında təhlil edilib.

Giriş, dörd fəsil, nəticə və istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısından ibarət olan monoqrafiyada müəllif xüsusi bir başlıq altında mənəvi mədəniyyət məqamına da toxunub.

Kitabın ilk səhifələrində H.Cavidin aforizmləşmiş misraları təqdim olunur ki, bunlar da artıq xalqın gündəlik nitqinə keçərək folklor nümunəsi mahiyyətində vətəndaşlıq qazanmışlar. Bunlara nümunə olaraq "Qadın gülərsə şu ıssız mühitimiz güləcək", "Kəssə hər kim tökülən qan izini, Qurtaran dahi odur yer üzünü" və sair misraları nümunə çəkə bilərik ki, bu məna və dəyərdə olan misraları Çinarə xanım xüsusi olaraq seçib oxuculara təqdim edir.

Monoqrafiyaya ön söz yazmış professor Gülbəniz Babaxanlı müəllifin xidmətlərini bu şəkildə xarakterizə edir:

"Tədqiqatçının dili aydın və mühakiməlidir. Müəllifin mövzuya məhəbbətlə yanaşdığı aydın sezilir. Çinarə Rzayeva hər hansı bir mülahizəni irəli sürürsə, onu mütləq nümunə ilə əsaslandırmağa çalışır. "Kitabi-Dədə Qorqud"-dan üzü bu yana xalq ədəbiyyatı materiallarına, Hüseyn Cavidin ilk mətbu əsərlərindən yarımçıq buraxdığı əlyazmalarına qədər yazılı mənbələrə istinad edir, ədibin həyatı və yaradıcılığının bəzi məqamları ilə bağlı konkret faktlara, sənədlərə diqqəti yönəldir. O, mövzu ilə bağlı mövcud elmi-nəzər ədəbiyyatı tədqiqata cəlb edərək qənaətlərini əsaslandıra bilir".

Gülbəniz xanımın bu fikirlərini biz monoqrafiyanı oxuyarkən də görə bilirik. Giriş hssədə müəllifin tədqiqatı boyu qarşısına qoyduğu məqsəd və buna nail olmaq üçün ayrı-ayrı fəsillərdə nələrə diqqəti yönəltdiyi, hansı elmi metoddan istifadə etdiyi ilə tanış oluruq.

"Məhəbbət dastanları və Hüseyn Cavid" adlanan brinci fəsildə müəllif iki yarımbaşlıqda fikirlərini ortaya qoyub. Belə ki, "Məhəbbət dastanlarının Hüseyn Cavid yaradıcılığına təsiri" paraqrafında "Şeyx Sənan" mənzum dramı ilə "Əsli və Kərəm" dastanı arasında paralelliklər aparılır. Eləcə də "Qurbani", "Tahir və Zöhrə" dastanları ilə Cavid yaradıcılığının üst-üstə düşən cəhətləri təhlil edilir. Bu yarımfəsildə hətta "Fərhad və Şirin", "Taleh və Valeh", "Arzu-Qəmbər", "Alı xan", "Ziyad və Şövkət" kimi xalq dastanlarından yola çıxılaraq "Topal Teymur", "Şeyda", "Ana", "Maral", "Afət" əsərləri ilə müqayisəli təhlillər və elmi ümumiləşdirmələr öz əksini tapıb.

Birinci fəslin ikinci yarımfəsli maraqlı mövzuya həsr olunub. "Məhəbbət dastanlarında əğyar və Hüseyn Cavid dramlarında üçüncü adam obrazı" adından da göründüyü kim yeniliyi ilə seçilir. Müəllifin nümunələr əsasında ortaya qoyduğu fikirlərində bir maraqlı məqam diqqət daha çox çəkir. O, dastanlardakı əğyar obrazlarını mərkəzə çəkərək Hüseyn Cavdin dramlarındakı üçüncü adam obrazından bəhs edərkən "Afət" əsərində Afətin özünü üçüncü adam kimi təqdim edir. Düzdü, Afət əsərin baş qəhrəmanıdır. Amma o həm də sevgi mövzusunda üçüncü adam obrazına çevrilir. Özü faciənin əsasını qoyur. Beləliklə də Qaratayla Altunsaçın sevgisində üçüncü adam rolunu oynamış olur. Müəllfin xüsusilə bu əsərin təhlili zamanı nümunə gətirdiyi parçalarla ortaya qoyduğu maraqlı məqamlar elmi yeniliyi ilə seçilir.

Monoqrafiyanın ikinci fəslində "Qəhrəmanlıq dastanları və Hüseyn Cavid" mövzusunda araşdırmalar ortaya qoyulub. Bu fəsil də iki yarımbaşlıqda öyrənilib. "Azərbaycan dastanlarında qəhrəmanın sevgisi uğrunda mübarizəsi və Hüseyn Cavid əsərlərinə təsiri" adlı birinci yarımbaşlıqda "Koroğlu", "Qaçaq Kərəm", "Qaçaq Nəbi" və bu kimi dastanlarda qəhrəmanın öz sevgisi uğrunda mübarizəsinə nəzərə salınır və bu məqamların Cavid əsərlərindəki işlənmə xüsusiyyətləri, motiv bəhrələnməsi və süjetə təsiri məsələləri araşdırılır.

İkinci yarımfəsil "Xalqın qadın qəhrəmanları və Hüseyn Cavidin "Ana" faciəsində Səlma obrazı" adlanır. Adından da göründüyü kimi burada mütəffəkir şairin sadəcə "Ana" faciəsi təhlilə cəlb edilib. Xalqın qadın qəhrəmanları Həcər, Nigar, Telli, Ruqiyyə xanım, Məhbub xanım, Dünya xanım, Bənövşə xanım və başqaları arasında müqayisəli tədqiqatlar aparılır.

Monoqrafiyanın "İnam və inancların Hüseyn Cavid yaradıcılığında bədii həlli" adlı üçüncü fəsli "Xalq inanclarının Cavid yaradıcılığında əksi" və "Hüseyn Cavid yaradıcılığında dini inanclar" adlı iki yarımfəsilə bölünüb. Bu paraqraflarda da xalq inancları və bu inanclardan doğan düşüncə sisteminin obrazların nitqinə təsiri məsələləri, həmçinin, dini inanclara yaradıcı şəxsin münasibətindən doğan yanaşma diqqətə alınmışdır.

Dördüncü fəsildə də biz bu istiqamətdə paralel araşdırmaları görə bilirik. "Andların Hüseyn Cavid yaradıcılığında yeri" adlı fəslin birinci yarımfəslində "Hüseyn Cavid yaradıcılığında dini and içmələr üzərinə araşdırmalar" aparılmışdır. Burada müəllifin Cavid yaradıcılığından seçdiyi nümunələr əsasında ortaya qoyduğu fikirlər təkcə Cavidşünaslıq üçün deyil, eləcə də folklorşünaslıq üçün də maraqlı tərəfləriylə seçilir.

İkinci yarımfəsil isə "Müqəddəs sayılan digər predmetlərə and içmələr" adlanır ki, burada da digər predmetlər deyərkən müəllif xalq nitqində yer alan andlar sistemini əsas götürüb. Bunlara nümunə olaraq "ana südü", "vicdan haqqı", "işığa kor baxmaq", "namus haqqı" və bu kimi andlar tədqiqat obyekti kimi seçilib. Çinarə xanım belə bir nəticəyə də gəlir ki, bu cür andlar həm Hüseyn Cavid əsərlərini, müəllif dilini, həm də yazıçıdan folklora töhfə kimi qəbul edilərək xalq yaradıcılığını zənginləşdirir.

Monoqrafiyanın sonunda müəllifin bir əlavəsi də var ki, görünür heç bir fəsildə ümumiləşdirə bilmədiyindən həmin başlığı ayrıca olaraq təqdim edib. "Folklorda yer alan islami dəyərlər Hüseyn Cavid yaradıcılığında" adlanan həmin bölmədə ilk olaraq islami dəyərlərin folklorda işlənmə mövqeyinə nəzər salınmış və bunun Cavid əsərlərinə daxil edilməsi və hansı səviyyədə yer alması məsələsinə toxunulmuşdur. İnanırıq ki, ötən beşillikdəki elmi-tədqiqat işi kimi ərsəyə gələn monoqrafiyada araşdırılmış islami dəyərlər sistemi müəllifi gələcəkdə sırf bu istiqamətdə ayrıca tədqiqat aparmağa yönəldəcək və biz Çinarə xanımın araşdırmasında Hüseyn Cavid və islam mövzusunda tam fərqli elmi yanaşmanı da oxuya biləcəyik.

Monoqrafiya boyu müəllifin əldə etdiyi yeniliklər "Nəticə" kimi ümumiləşdirilib. Çinarə Rzayevanın ümumi qənaəti isə belədir ki, zəngin yaradıcılığı ilə daim sevilən və seçilən Hüseyn Cavid əsərlərində xalqın zəngin şifahi xalq ədəbiyyatına daim müraciət edilmiş, bu müraciət təkcə statistik bəhrələnməylə kifayətlənilməmiş, müəllif öz fəlsəfi baxış tərzinə uyğun olaraq həmin nümunələri bədii dilinə uyğunlaşdırmışdır. Eləcə də Hüseyn Cavid əsərlərində xalq yaradıcılığından doğan, lakin birbaşa müəlliflik haqqı olan ifadələr, misralar, beytlər var ki, bunlar da xalq yaradıcılığının zənginləşməsinə öz töhfəsini verəcəkdir.

Yeni nəşr olunan elmi əsəri münasibəti ilə Çinarə xanımı təbrik edir, Hüseyn Cavid və folklor istiqamətində apardığı araşdırmalarının bundan sonra da davamını arzulayırıq.

Elxan YURDOĞLU

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, şair-publisist

525-ci qəzet.- 2022.- 22 aprel.- S.15.