Vətən, gözəllik, azadlıq... və hicab haqqında

VƏTƏN HAQQINDA İZHAR

(Bu yazıının hansısa zərurətlə bağlı Vətəndən kənarda yaşasa da, Vətəni ilə nəfəs alanlara, Vətən ruhu ilə yaşayanlara aidiyyəti yoxdur!)

Bir vaxtlar respublikamızda nəşr olunan şeir kitablarının birinci bölməsi mütləq qaydada Vətən haqqında yazılmış şeirlərdən ibarət olardı və bu hesabdan Azərbaycan bəlkə də Vətən mövzusunda ən şox şeir yazılan ölkələrdən biri idi...

Mən o şeirlərin nə dərəcədə səmimi olması barədə qəti fikir söyləyə bilmərəm - düzünü həmin şeirlərin müəllifləri bilir. Amma Abbas Səhhətin "Vətən", Səməd Vurğunun "Azərbaycan" şeirlərini, Məmməd Arazın Vətənə həsr olunmuş şeirlər silsiləsini, Vətən haqqında deyilmiş bayatılarımızı poeziyamızın incilərindən hesab edirəm.

Lakin indi fikirləşirəm ki, Vətəni həqiqətən, ürəkdən və təmənnasız sevmək zərurətinin hamımızı sınağa çəkdiyi indiki çağlarda bu anlayışla möhtəkirlik edənlərin, onu hər gün yemək istədikləri desert səviyyəsində kiçildənlərin sayı əhəmiyyətli dərəcədə artmaqdadır...

"Bu Vətən mənə nə verib ey, mən də onu sevim? Harda günüm yaxşı keçir - vətənim də oradır" - deyib xoş gün-güzaran dalınca arzularının ölkələrinə qaçan, yeni "vətənlərində" yadlara qulluq göstərə-göstərə əldə etdikləri qotur avtomobilləri, miskinlik, ləyaqətsizlik qoxuyan dollarları, nə bilim daha nələri ilə öyünən, başqalarına da dərs keçmək istəyən varlıqlar, anlayırsınızmı ki, bu jestinizlə əslində olmayan özünüzü nümayiş etdirir, "ruhsuz da yaşamaq olar" (əlbəttə, insan kimi yox - Ə. H.) "həqiqətini" sübut etmək üçün çabalayırsınız?

"Biz beləyik, filan cürük, gör nə günə qalmışıq? - deyə-deyə Vətəni gözdən salmaq istəsəniz də, Allahın bizə ərməğan etdiyi bu Vətənin gözündən düşən əslində elə siz özünüzsünüz!

Axı Vətən ilk növbədə ruhani anlayışdır, insanın ruhundadır!

Vətən sənin sevdiklərindir, kimlərəsə, nələrəsə görə sevmədiklərin yox.

Vətən insanın bu dünyaya göz açanda gördüyü ilk yerdən, eşitdiyi ilk sözdən, ilk nəğmədən - layladan, ilk addımlarını atdığı torpaqdan başlayır!

Vətən heç vaxt sənə borclu ola bilməz, əksinə, dərk etsən, sən özünün varlığına görə Allahınla, valideynlərinlə birlikdə həm də Vətənə borclusan!

Vətən sənin yumruq boyda ürəyində gəzdirməli olduğun böyük bir məkandır!

Əgər bunları dərk etmirsənsə, sən yox kimi bir şeysən!

Səməd Vurğunun ədəbiyyat dərsliklərindən çıxarılan (???) poemasının qəhrəmanı demiş:

"Vətənsiz də insan ola, insan kimi yaşayarmı?!"

"ÜZÜNDƏ GÖZ İZİ VAR..."

Bir neçə ay əvvəl feysbukun xəbər lentində bir paylaşma diqqətimi cəlb elədi. Müəllif (qadın idi) hicablı qadınların halına acıyır, özlərini "bu günə" qoymalarına, mənəvi əsarətdən xilas olmamalarına görə onlara "yazığı gəlir" və sonda soruşurdu ki, niyə C.Cabbarlının əsərləri bunlara dərs olmayıb?

Mən dərhal rəy yazdım ki, məsələni bu cür qoymaq düzgün deyil, mənəvi əsarətin, geriqalmışlığın hicaba heç bir dəxli yoxdur və hicab geyinən qadınların öz seçim şanslarından istifadə etmələrinə, azadlığına hörmətlə yanaşmaq lazımdır.

"Hicab" və "azadlıq" sözlərini yan-yana işlətməyim opponentlərimi lap çaşdırdı: hicab hara, azadlıq hara? Məgər hicabın elə adı azadlığın məhdudlaşdırılması xofu doğurmurmu?

Anladım ki, onlar azadlıq məfhumunun mənasını səhv, özlərinə sərf eləyən formada başa düşürlər. Ona görə də dərinə getmədim, nə vaxtsa bu barədə ətraflı yazmaq qəratına gəldim.

Deyəsən, həmin vaxt yetişib.

Amma əvvəlcə azadlıq haqqında.

Görkəmli filosofumuz Niyazi Mehdi çox dəqiq deyir ki, dünyanı düzgün anlamağın birinci şərti anlayışların mənasını düzgün açmaqdır. Çox təəssüf ki, bizdə azadlıq məfhumunun mənası çox vaxt düzgün yozulmur və nəticədə bir çox fikir dolaşıqlıqları yaranır. Azadlıq insanın, cəmiyyətin taleyi ilə bağlı olduğundan adi söz sərhədlərini aşıb fəlsəfi kateqoriyaya çevrilmişdir. Filosofların ona verdikləri şərhlər də birmənalı deyil. Təfərrüfatlara varmadan mənə daha düzgün görünən və qəbul etdiyim yozum üzərində dayanacam.

Azadlıq - öz seçim imkanlarından istifadə etmək şansı, daha doğrusu, bu şansın reallaşmasıdır. İnsan bu şansı nə qədər çox reallaşdıra bilirsə, bir o qədər də azad olur, öz ömrünü yaşayır, ən başlıcası isə özü olur.

Bu deyilənlərdən azad olmayan, öz ömrünü yaşamayan, özü olmayan adamların obrazını yaratmaq o qədər də çətin deyil.

Çox vaxt azadlığı "Nə istəsəm edə bilərəm" diskursu kimi yozurlar, halbuki bu, tamamilə səhv yanaşmadır. Əgər hər hansı bir formul işlətmək zərurəti varsa, onu bu cür ifadə etmək daha doğru olar: "Mən nə etmişəmsə, nə edirəmsə başqalarının təklif etdiyi fəaliyyət proqramı əsasında yox, öz seçimim əsasında etmişəm (edirəm). Mənim azadlığım elə budur".

Yalnız azad olmayan, başqalarının təklif edərək digərlərinin də həyatında kütləviləşdirmək istədikləri "azadlığa" boyun əyənlər qorxaq, yaltaq, evyıxan... olurlar, çünki öz sözlərini yox, başqalarının sözünü dediklərinə görə onlar heç nəyə məsuliyyət daşımırlar. Məsuliyyət isə vicdanın və əxlaqın birinci şərtidir.

Bəzən deyirlər ki, azadlıq və məsuliyyət anlayışları bir-biri ilə düz mütənasib olduğundan, insanlar azadlıqlarının çoxalmasından heç də həmişə xoşhal olmur, hazır streotiplər, sanaqdan çıxmış paradiqmalar çevrəsində yaşamağa üstünlük verirlər.

İndi gəlin bu deyilənləri hicab məsələsinə şamil edək, kimin - hicab geyinib bədənlərinin müəyyən hissələrini yad nəzərlərdən gizlədən qadının, yoxsa onun bu seçimini mənəvi əsarət adlandıran, dar şalvar, yaxasıaçıq paltar geyinməklə yad kişilərin erotik fantaziyalarına rəvac verən, özünü azad hesab edən qadının əsl həqiqətdə azad olması məsələsinə baxaq.

Zahirən belə bir təəssürat yaranır ki, onların ikisi də eyni dərəcədə azaddır, yəni 1-ci qadın öz seçim şansından istifadə edib hicabı, digəri isə dizləri cırıq dar şalvarı, yaxasıaçıq paltarı seçib.

Amma yox! Azadlığa düz mütənasib olan məsuliyyət məsələsi də burada özünü göstərir. Özünü azad hiss edən qadın bu azadlıq qədər məsuliyyət daşıdığından tək özünü yox, başqalarını da fikirləşir, öz azadlığı daxilində edəcəyi hərəkətin əxlaqi tərəflərini də düşünür və sonra seçim edir. Hicabı inkar edənlər isə bu məsuliyyəti dərk etmədiklərindən "mənə belə xoşdur, əcəb edirəm" prinsipi ilə kor-koranə hamının etdiyini etməyə, hamının oynadığı rolu oynamağa başlayır.

Bir az da dəqiqləşdirək: Hicab geyinən hicabı hamının geyindiyi üçün yox, öz istəyinin diqtəsi ilə seçir. Açıq-saçıq paltar geyinənlər isə öz geyim tərzlərini "hamı belə geyinir, mən niyə hamıdan biri olmayıb onlardan geri qalım" prinsipinə görə müəyyən edirlər. İndi özünüz deyin: Kim daha azaddır?

"Azadlıq" və "hicab" ("çadra") anlayışlarını, necə deyərlər, bir-birinə yapışdırmaq istəyənlərə görkəmli dinşünas alim Rafiq Əliyevdən gətirdiyim bir sitatla cavab vermək istəyirəm. O yazır: "Bu 2 anlayış arasında birbaşa asılılıq yoxdur. Əgər biz belə bir asılılıq axtarırıqsa, onda azadlığın ümumiyyətlə mövcud olmaması fikrini söyləyənlərin dəyirmanına su tökürük".

Xalqımızın ruhundan qopan gözəl bir bayatı var:

Əzizim baxtı yarım,

Könlümün taxtı yarım.

Üzündə göz izi var,

Sənə kim baxdı, yarım?

Fikir verin, sevən şəxs yad nəzərin onun sevgilisinin üzündə ilişib qalmasından narahatdır (Yəni sənin üzünə, gözəlliyinə yalnız mən baxıb həzz ala bilərəm. Bunu başqaları da edə bilirsə...).

Qərb dünyasında isə kişi - qadın, ər - arvad münasibətləri fərqli paradiqamlar əsasında qurulub - kişi öz arvadının gözəlliyini ictimai yerdə nümayiş etdirməkdən, yad kişilərin onun arvadının gözəlliyinə heyranlığından, onun arvadı haqqında dedikləri sözlərdən ləzzət alır, bunu özünün ləyaqəti bilir, yad kişilər onun qadınını nə çox rəqsə dəvət edirlərsə, bir o qədər feyziyab olurlar.

Sizə elə gəlmirmi ki, göbəkdən yuxarı koftalar, cırıq-cırıq dar şalvarlar, yaxası açıq paltarlar və s. bu "azadlıq" modelini kütləviləşdirmək, başqa xaqlara da təlqin etmək və deməli, öz "azadlıqlarının" hüdudlarını genişləndirmək cəhdinin təzahürüdür?

İndi deyin - kimin seçimi düzgündür - özünün gözəlliyini yad kişilərin baxışlarından gizlədib bu gözəlliyi sevdiyi adam üçün hifz edən qadının, yoxsa özünü əmtəə kimi nümayiş etdirib bundan ləzzət alan qadının?

Məgər şərəfinə abidə ucaltdığımız "Azad qadın" çadrasını öz sələflərinə belə bir "azadlıq" bəxş etmək üçün atmışdımı?

Niyazi Mehdi yazır ki, bütün qadınlarda öz gözəlliklərinə bir sənət əsəri kimi baxıb onu başqalarına nümayiş etdirmək meyli var. Təmamilə düzgün qənaətdir. Amma unutmayaq ki, ustad digər bir yazısında gözəlliyin nümayişinin belə bir formulunu da təklif edir ki, gözəlliyin prinsiplərindən biri natamamlıq, assimmetriklikdir. Əgər qadının gözəlliyinə də bir tekst kimi baxsaq Ustaddan gətirdiyim aşağıdakı sitat bu fikri tam açır (mötərizələrdəki əlavələr mənimdir): "Simfonik musiqinin arasında sükut ləzzət verdiyi kimi, yazar da (qadın da - Ə.H.) tekstini elə qurmalıdır ki (gözəlliyini elə təqdim etməlidir ki), deyə bilmədikləri (gizlətdikləri) deyilməmişlik (gizlədilmişlik) kimi ləzzət versin".

Bu deyilənlər kontekstində hicaba tamamlanmamış gözəlliyin bir elementi kimi baxmaq heç bir çətinlik törətmir...

Hansı yaxşıdır - öz heyranlığını ani bir baxışla bildirmək, yoxsa " Ulduz" filmindəki Məhəmmədsayağı "Sən mənim fərəmsən, sən mənim cücəmsən" kimi düşük, əttökən, sarsaq cümlələrlə?

Nəhayət, zor, diktatorluq və mənəvi əsarət barədə.

Bu məsələdə ən qəribə, anlaşılmaz məqam hicabı inkar edib onu özləri üçün "heçə" çevirənlərin hicab təəssübkeşliyi, hicab gəzdirənlərdə hicaba hörmətsizlik əlamətləri axtarmasıdır. Soruşan lazımdır: "Hicab sənin üçün bir heçdirsə, onun təəssübünü çəkmək, onun hörmətini qorumaq istəyində nə qədər səmimisən? "Heç" olan bir şey səni nə üçün bu qədər məşğul edir? Əgər bu hörmətsizlik səni narahat edirsə, nə üçün öz nümunəndə əsl hörməti sərgiləmirsən?"

Bu sualların cavablarını tapmağı onların öz öhdəsinə buraxıb yazımın son abzasını yazıram:

Hicaba meyl etmək dini əsarətin göstəricisi deyil, genetik yaddaşdan gələn bir məsələdir. "Qaçaq Nəbi" filmini xatırlayaq - Həcər də əynində şalvar at belində tüfəng oynadanda, çar çinovniklərinin pişiyini ağaca dırmaşdıranda başına hicab aksessuarlarından birini - baş örtüyü olan çalma bağlayırdi. Hətta bəzən yaşmaqdan da istifadə edirdi.

Qoy bizim xanımlar da şalvar geyinsinlər, amma nənələri kimi ədab-ərkan çərçivəsində, qoy qaşlarına vəsmə, gözlərinə sürmə çəksinlər, amma qədərində...və bütün bunları hicabın hansısa bir aksessuarı tamamlayırsa, buna görə onları rahat buraxmaq lazımdır, daha təhqir, tənqid etmək yox.

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2022.- 22 aprel.- S.14.