Əli Əmirlidən ustad dərsləri

"Ulduz" jurnalı ilə "525-ci qəzet"in birgə layihəsi IX DƏRS

Əli Əmirlidən ustad dərsləri

DRAMATURQ VƏ TƏNQİD

Dramaturqu hər yerindən duran tənqid edir, öyrədir, məsləhət verir, az qala sıxışdırır, hamı özünü teatrın, dramaturgiyanın bilicisi, ustası hesab edir. Ömründə 5 pyes oxumamış, 15 tamaşa görməmiş jurnalist də, pyesə ssenari deyən filoloq da, bədii yaradıcılıqla elmi yaradıcılığın fərqini bilməyən tarixçi də həmçinin. Elə təəssürat yaranır ki, teatrdan başı çıxmayan adam elə bir zavallı dramaturqdur. Qoy belə münasibət sizi rəncidə etməsin. Tənqidləri, iradları nə qədər acı olsa da, səbir və hövsələ ilə dinləyin, oxuyun, əgər mümkünsə, onlardan öz mənafeyiniz üçün istifadə edin. Dərslərimizin birində demişdim: hamı pyes yazmağı bacarır, dramaturqdan başqa. Bu fikri bir az teatral ifadə etmək üçün bir misal:

Rejissor. K stati, Şekspir əsərlərinin əsl müəllifi bilirsən kimdir?

Dramaturq. Kimdir?

Rejissor. Bizim Mariya Stüart!

Dramaturq. Həri, Frensis Bekon, qraf Oksford, qraf Darbi, lord Strenc, hətta sizin Mariya Stüart da dramaturqmuş, bir bədbəxt Şekspir yaza bilmirmiş.

Əlbəttə, hər bir yaradıcı adam, sənətkar yaratdığı əsərin parlaq, ideal olduğunu başqalarından eşitmək istəyir. Bu istək dramaturqlara da aiddir, icraçıları da ilk növbədə tamaşaçılardır. Söz yox ki, teatrşünas da tamaşaçıdır, amma etiraf edək ki, o, adi tamaşaçıdan seçilir, çünki o, yüksək kvalifikasiyalı tamaşaçıdır. Kim desə ki mənim üçün yalnız bilet alıb tamaşaya gələn, gördüyündən razı qalan, tamaşaya əl çalan tamaşaçı fikri daha vacibdir, inanmayın. Hər bir dramaturqu, rejissoru, aktyoru yüksək ixtisaslı teatrşünas fikri az maraqlandırmır. O başqa məsələdir ki, bizim reallıqda tənqid çox vaxt təmənnalıdır. Vəzifəli, imkanlı, çox şeyə təsir etmək gücü olan müəllifin əsəri işıq üzü görən kimi tənqidçidən tutmuş, jurnalistə kimi əli qələm tutan hər kəs tərif növbəsinə dayanır. Bu hal dramaturqu ruhdan salsa da, əlini işdən soyutmamalıdır. Çünki hər şeydə bir istisna da var.

Təcrübəsiz dramaturqlar elə bilirlər ki, müəyyən populyarlığa, şöhrətə çatandan sonra işlər asanlaşacaq, onları daha heç kim tənqid etməyəcək. Bu, səhv fikirdir, dramaturq nə qədər yaxşı işləyirsə, əsərləri nə qədər geniş yayılırsa, əleyhdarları da bir o qədər artır, xüsusilə həmkarları arasında. Bunu da təbii qarşılamaq lazımdır. Əsərlərində konfliktlər quran, intriqalar hörən dramaturq həyat parodokslarına anlayışla yanaşmalıdır.

Bu yerdə Cəfər Cabbarlını yada salmaq istərdim. Dramaturqun həyat yoldaşı Sona xanım xatirələrində yazır ki, Cəfərin bədxahları iddia edirdilər ki, guya Cəfər Cabbarlı Azərbaycan Dövlət Dram Teatrını, indiki dildə desək, monopoliyaya alıb və nə qədər ki Cəfər teatrdadır, onlar ora pyes verməyəcəklər. Həmin dövrdə böyük dramaturq Yazıçılar İttifaqına ünvanladığı məktubda yazır: "...əgər bu doğru isə, mən dərhal teatrı tərk etməyə hazıram, təki onlar yazsınlar. Mən başqa müəssisələrdə: 14 ildən bəri kimsənin heç bir şey yazmadığı və mənim bu il iki libretto yazmalı olduğum operada; heç vaxt işləmədiyim və buna baxmayaraq, repertuarını mənim... pyeslərim təşkil edən rus işçi teatrında; 14 ildən bəri kimsənin heç nə etmədiyi, mən isə özümü borclu saydığım Azərkinoda; habelə pyeslərimin əksəriyyəti oynanan özbək, tacik, türkmən, tatar teatrlarında işlərəm, nəhayət, tamam yazmaya bilərəm. Təki o yoldaşlar yazsınlar..." Beləliklə, tənqidlərə, gileylərə tab gətirməyən böyük dramaturq teatrdan çıxıb Bakı kino fabrikinə daimi işə keçir.

O vaxtdan az qala yüz il keçir, hər şey də olduğu kimi qalır. Dramaturqlar yaxşı bilirlər ki, insanın xarakteri, demək olar ki, dəyişmir, dramaturq - dramaturq, dramaturq - tamaşaçı, dramaturq - tənqidçi münasibəti də dəyişməz qalır. Bunları deməkdə mənzərəni qatı rənglərlə təsvir edib bədbin əhval yaratmaq fikrində deyiləm, sadəcə, təzə başlayan dramaturqlara reallıqla hesablaşmağın necə gərəkli olduğunu anlatmaq istəyirəm. Bir jurnalist-teatrşünas xanım var. Teatrların rəhbər işçilərindən müsahibə alırsa, suallarından biri mütləq mənim dramaturgiyamla bağlıdır: "Niyə Əli Əmirlinin əsərlərinə bu qədər yer verirsiniz?" Əgər o xanım teatra getsəydi, tamaşaçı münasibətini görsəydi, nə qədər yersiz sual verdiyini özü də bilərdi. Əslində bilir də, sadəcə, sualı ilə qıcıq yaratmaq istəyir.

Tənqidi heç kəs sevmir, mən də sevmirəm, bu da təbiidir. Dünyaya gətirdiyin övladın ora-burasının pislənməsindən kim xoşlanar? Bununla belə, tənqidə sayğı ilə yanaşmaq lazımdır, amma hörmətlə yanaşmaq bütün deyilənləri qeyd-şərtsiz qəbul etməyə əsas vermir. Tənqidə açıq olmaq və bütün deyilənlərlə razılaşmaq eyni şey deyil. Onu da bilirik ki, tənqid həmişə həqiqəti demir. Məsələn, dramaturgiya haqqında məlum nəzəri fikirlər söyləyən, amma konkret olaraq heç bir əsəri təhlil edə bilməyən ədəbiyyatşünas xanım L.Tolstoyun "Hacı Murad" əsərinin səhnələşdirilməsi haqqında tutarlı bir fikir bildirmədən istehza ilə deyir, Əli Əmirli Hacı Muradı teatral eləyib. Məlum olur ki, bu xanım "Hacı Murad"la tanış olmadığı halda, mənim səhnələşdirməm haqqında fikir deməyə təşəbbüs edir. Əgər o, dahi yazıçının bu gözəl əsərini oxumuş olsaydı, bilərdi ki, Hacı Muradı teatral eləyən mən deyiləm, Tolstoy özüdür. Tiflisdən Nuxaya qayıdan Hacı Muraddan soruşanda ki Tiflisdə ən çox xoşuna gələn nə oldu? Cavab verir, teatr.

Bir vacib məsələni də diqqətinizə yetirim, teatrdan rədd cavabı alanda bunu faciəyə çevirməyin, uğursuzluğu sakit qarşılamaq vərdişi yaradın özünüzdə. Bu vərdiş tez-tez gərəyiniz olacaq. Onu da bilin ki, bəzən bəyənilməyən, rədd edilən pyes bir müddətdən sonra kiminsə diqqətini cəlb edir, nəticədə yaxşı bir tamaşa çıxır səhnəyə. "İyirmi ildən sonra" adlı pyesimi Həsənağa Turabov çox bəyəndi və mənə elə bir tərif dedi ki, onu təkrar etməyi münasib bilmirəm, amma teatr təmirdə olduğundan əsərin tamaşaya qoyulması baş tutmadı. Gənc Tamaşaçılar Teatrı əsəri pəh-pəhlə qəbul etdi, rejissor ayrıldı, aktyorlar seçildi və qəfil elə bir teatral intriqa baş verdi ki, məşq prosesini dayandırmalı olduq, hətta mən bir müddət az vaxt içində üç əsərimi uğurla tamaşaya qoymuş bu teatrla əlaqəni kəsdim. Daha bir kollektivdə əsərin məşqlərini isə mən özüm yarımçıq saxladım. Nəhayət, pyesi artıq bir neçə əsərimi uğurla tamaşaya qoymuş Dövlət Gənclər Teatrına - Hüseynağa Atakişiyevə verdim. İki gündən sonra rejissor çox müəmmalı şəkildə "Biz bu əsəri tamaşaya qoya bilmərik" - dedi. Səbəb məni maraqlandırdı. Məlum oldu ki, teatr aləmində bu pyes haqqında səbəbi çoxuna məlum olmayan mənfi fikir formalaşıb. Mən hər şeyi bütün səmimiyyəti ilə, olduğu kimi danışdım. Hüseynağa razı təbəssümlə gülümsədi və dərhal tamaşanın konkret premyera tarixini dedi və sözünün üstündə də durdu. 42 gündən sonra rejissorun dediyi tarixdə premyera baş tutdu. Bu, mənim teatr bioqrafiyamda ən parlaq tamaşalardan biri oldu. Sonralar teatrlarımızın əksəriyyəti, o cümlədən, Sumqayıt və Gəncə teatrı da "İyirmi ildən sonra"ya müraciət etdi. Amma bu o demək deyil ki, teatrların rədd etdiyi pyeslərin hər birini xoşbəxt tale gözləyir.

Etiraf edək ki, teatrda çalışan mütəxəssislərin çoxu yaxşı pyesi zəif və ya pis pyesdən ayırmağı bacarır. Onlar son nəticəni, yəni tamaşanın taleyini pyesi oxuyanda görür, hiss edirlər. Bilirlər ki, bu pyesdən hazırlanan tamaşa ona çəkilən zəhmətin, xərcin əvəzini verə biləcək, ya yox. Teatrların tamaşaya qoymaq istəmədiyi pyesi dramaturq özü bir daha oxumalı, redaktor gözü ilə saf-çürük etməlidir. Bəlkə, həmin pyesdən imtina etmək daha yaxşı olar. Hər bir təcrübəli dramaturqun elə əsəri, bəlkə də, əsərləri var ki (hətta tamaşaya qoyulmuşları da), indi onların səhnə üzü görməsini istəməzdi. Mənim də elə əsərlərim var, amma onların adlarını çəkməyəcəm. Dramaturq köhnədə yazdığı uğursuz əsərlərindən sakitliklə, heyifsilənmədən ayrılmağı bacarmalı və gələcəyə baxmalıdır. Gözləmək lazım deyil ki, bunu sənin əvəzinə rəhmsiz tənqidçi eləsin və ya tamaşaçı finalı gözləmədən zalı tərk etsin.

Fikir verdinizsə, mən tənqid deyəndə təkcə peşəsi tənqid olan teatrşünaslardan və ya ədəbiyyatşünas tənqidçilərdən danışmadım. Çünki dramaturqun yazdığı pyesin müzakirəsinə, söhbətin əvvəlində dediyim kimi, tək peşəkar tənqidçilər deyil, xeyli adam qoşulur. Elə ki pyes teatrın malına çevrilir, əvvəlki söhbətlərimdə dediyim kimi, dramaturqla pyes arasına xeyli özgə adamlar girir. Onlar pyesi "yaxşılaşdırmağa", "təkmilləşdirməyə", "gücləndirməyə", "cilalamağa" başlayırlar. Əgər rejissorun bir balaca yazmaq qabiliyyəti də varsa, hesab elə ki, pyesin evi yıxıldı. Onu da nəzərə alın ki, dramaturqu çox vaxt məşqə yaxın buraxmırlar. Nəticədə əsərin ideyası, niyyəti, hətta dramaturji strukturu da deformasiyaya uğraya bilər. Dilxor olmağa tələsməyək, bəzən nəticə gözlədiyimizdən çox-çox yaxşı olur.

Bakının üç əsas teatrında iyirmidən yuxarı əsərim tamaşaya qoyulub. Təriflər az olmayıb, ciddi tənqid isə iki-üç, vəssalam! Bir qayda olaraq, tamaşalarım və ya pyeslərim haqqında yazılan resenziyalara ciddi reaksiya vermirəm, xüsusilə peşəkar olmayanların yazdıqlarına. Elə yazıları tərif də olsa, axıracan oxumuram, qeyri-peşəkar tənqidə də münasibətim adekvatdır. Dramaturqun ən qəddar tənqidçisi özü olmalı, yazdıqlarına maksimum obyektiv yanaşmalı və düzgün qiymətləndirməlidir. Özünə vurğunluq yaradıcılığın bitməsi anlamına gəlir. Axı biz A.Çexovu, O.Uayldı, T.Uilyamsı oxumuşuq. Bizim çata bilməyəcəyimiz zirvələrin olduğunu bilirik.

Burada söhbəti bitirir və yekun olaraq yuxarıda dediyim sözü bir də təkrar edirəm, tənqidi heç kim sevmir, mən də sevmirəm, amma bu qətiyyən o demək deyil ki, tənqidi eyninə almayasan. Bəzən yüksək professional tənqid hətta öz əsərini, onun əsasında qoyulmuş tamaşanı daha yaxşı anlamaqda dramaturqa yardımçı olur.