Niderland ekzotikası barədə xoş təəssüratlar

Əvvəli ötən şənbə sayımızda

Evlərin bir xüsusiyyəti yuxarı mərtəbələrə çıxan pilləkənlərin çox dik olmasıdır, bu yaşayış sahəsinin genişlənməsinə şərait yaradır. Bizim Hökumət Evi isə saray əzəməti ilə tikildiyindən, pilləkənlər binanın interyerinin xeyli hissəsini tutur. Konsert salonu yerləşən binada və "Niderland - SSRİ" dostluq cəmiyyətində olarkən pilləkənlərin çox dikliyinin şahidi olduq.

Binalar bişmiş kərpicdən tikilmişdir və möhkəmliyini indiyədək saxlayır. Küçələrə də daş əvəzinə bişmiş kərpic döşənmişdir və onların da yaşı binalarla eynidir. Avtomobillər də, insanlar da bu döşəmə ilə hərəkət edir və onların təmirə ehtiyacı da hiss olunmur. Hollandlar kərpici bir dəfə deyil, iki dəfə bişirirlər və bu texnologiya həmin tikinti materialını əsrlərlə ömür sürmək keyfiyyətinə yiyələndirir.

Amsterdamın tarixi Hollandiyanın ümumi tarixinin bir hissəsi olduğundan, onun haqqında daha geniş danışmaq ehtiyacı yaranır.

XVII əsrdə Birləşmiş Əyalətlərin Avropanın böyük güc mənbələrindən biri kimi meydana çıxması Hollandiya Respublikasının qızıl dövrü hesab olunur. Birləşmiş Əyalətlər Fransa və İngiltərə kimi Atlantik okeanı dövləti idi, bu vaxt Aralıq dənizi hövzəsindən siyasi və iqtisadi güc Atlantik okeanı sahili ölkələrinə keçmişdi. XVI əsr qiyamının nəticəsi kimi yeddi şimal əyaləti 1581-ci ildə özlərini Niderland Birləşmiş Əyalətləri adlandırmağa başladılar. Bu, müasir Hollandiya dövlətinin özəyi idi. Yeni dövlət yalnız xeyli sonra, 1648-ci ildəki Vestfaliya sülhü ilə rəsmi qaydada tanındı.

Amsterdamda velosiped sürənlər

XVII əsrdə Hollandiya gur inkişafa nail oldu, Avropa ticarətində onun rolu bir yük daşıyıcısı kimi xeyli böyüdü. Lakin Fransa ilə İngiltərə arasında müharibə Hollandiya maliyyəsi və onun müharibə üçün canlı qüvvə mənbəyi olması üzərinə ağır yük qoydu. İngilis gəmiləri hollandların kommersiya sahəsindəki alimliyinə meydan oxumağa başladı və 1715-ci ildə Hollandiya ciddi iqtisadi tənəzzülə məruz qaldı. Hollandlar XVII əsrdə təkcə öz vətənlərinin inkişaf etdirməklə kifayətlənməyib, Yeni Dünyada da şəhərlər salırdılar. 1612-ci ildə burada meydana gələn Yeni Niderland koloniyasının qubernatoru Hadson çayının okeana tökülən yerindəki Manhetten adasını 1626-cı ildə hindulardan 60 quldenə satın aldı və orada Yeni Amsterdam şəhərinin əsasını qoydu. Sonralar ingilislər şəhəri tutanda onun adını dəyişdirib Nyu-York etdilər.

Hollandlar Yeni Dünyanın bu hissəsində əvvəldən məskunlaşmışdılar. Materikdəki yerdən hollandların, ona nisbətən daha yaxşı qorunan bu adaya köçməsini, hinduların onlara qarşı tez-tez baş verən hücumları məcbur etmişdi. Hollandlar ingilislərdən fərqlənirdilər, ingilislər məbəd ətrafındakı kompakt kəndlərdə məskunlaşırdılar, hollandlar isə bir-birindən aralı olan xutorlarda yaşayırdılar, bu isə hindulardan mühafizə olunmağı çətinləşdirirdi. Həm də Niderland koloniyaları mürəkkəb milli tərkibə malik olurdu. Hollandların özlərindən başqa orada almanlar, skandinaviyalılar, yəhudilər, ingilis puritanları olurdu. Massaçusetsdə özlərinin Boston şəhərinin əsasını qoymuşdular. Yeni Niderland koloniyasındakı torpaq, buraya köçüb gələnlərə özəl mülkiyyət əsasında mənsub deyildi, onu beş il əvvəl yaradılmış Vest-İndiya şirkətindən icarəyə götürmüşdülər. Ona görə də kolonistlər bu torpağı özlərininki kimi qorumurdular.

XVII əsr başlayandan Amsterdam irəli çıxaraq, Avropanın maliyyə və kommersiya paytaxtı kimi indiki Belçikada yerləşən Antverpeni əvəz etdi. Şəhər sakinlərinin sayı 1570-ci ildəki 30 min nəfərdən, ölkənin başqa ərazilərindən gələn qaçqın axını hesabına 40 il ərzində iki dəfə artdı. Burada üç iri kanalın tikilməsi ilə şəhərin ərazisi az qala dörd dəfə böyüdü. Dar məsafədə bir-birindən aralı olan evlər tikildi. Tacirlər və sənətkarlar yuxarı mərtəbələrdən öz mallarını saxlamaq üçün anbar kimi istifadə edirdilər. Artıq 1660-cı ildə şəhərin əhalisinin sayı 200 min nəfərə çatdı.

Amsterdamın belə genişlənməsi Avropanın kommersiya və maliyyə mərkəzi kimi onun rolunun bilavasitə böyüməsinə də borclu idi. Həm də Amsterdam tacirləri böyük gəmi donanmasına malik idilər, onların çoxundan Şimal dənizində mənfəətli bir iş olan siyənək balığını ovlamaq üçün istifadə olunurdu. Buradakı gəmilər, həmçinin, digər ölkələrin məhsulları üçün mühüm daşıyıcı nəqliyyat idi. Hollandlar flut adlanan iri tonnajlı və dayaz sahilə yaxınlaşa bilən gəmilər icad etmişdilər. Onlar nəhəng miqdarda taxılı, ağac materialını və dəmiri daşımağa qadir idilər.

Amsterdam tacirləri öz yüklərini Dam meydanında boşaldırdılar, burada çəkisi 50 girvənkədən çox olan bütün mallar barədə məlumat verilir və onların keyfiyyəti yoxlanılırdı. Buraya gətirilən malların miqdarı şəhəri tezliklə Avropanın əsas məhsullarının çoxu üçün yol ayrıcına çevirdi. Şəhər sənayesi isə idxal olunmuş xammalı emal edib, hazır məhsula çevirməklə, Amsterdam həm də yun parça, rafinad şəkər və tütün məhsullarının, şüşə, pivə, kağız, kitablar, daş-qaşlar və dəri mallar üzrə mühüm istehsalçıya çevrilmişdi.

Amsterdamın çiçəklənməsinin digər amili, onun maliyyə mərkəzi olması idi. Ticarət gəlirləri investisiya üçün kapitalı iri miqdarda artırmağa imkan verirdi. Amsterdam Birja Bankının yaradılması da şəhərin maliyyə sahəsindəki rolunu xeyli gücləndirmişdi.

Amsterdam cəmiyyətinin zirvəsində çox inkişaf etmiş manufaktura sahiblərinin və tacirlərin seçmə sayı dururdu. Var-dövləti onları şəhər hökumətinə və Hollandiya Respublikasının Baş Ştatlarına (parlamentinə) nəzarəti həyata keçirməyə qadir edirdi. Onlar sadə mebelləri olan və təmiz saxlanılan evlərdə yaşayırdılar. Çox tez-tez işlədilən kəlmə "təmizlik allahlıqdan sonra gəlir" idi. Bu ifadə holland burgerlərinə, həqiqətən, uyğun gəlirdi. Əcnəbilər çox vaxt deyirdilər ki, holland ev arvadları daim nəyisə sürtüb təmizləyən kimi görünürlər.

Holland qadınları milli geyimdə

İndi də şəhərdə təmizlik hökm sürür, küçələrin döşəməsi şampundan istifadə edilməklə xüsusi maşınlar vasitəsilə yuyulur və mexaniki şotka ilə qurudulur. Hollandların evləri özünün səliqə-sahmanı, ideal təmizliyi ilə seçilir.

Təəccübümüzə səbəb olan bir cəhət şəhərin küçələrində velosipedçilərin çoxluğu idi. Cinsindən və yaşından asılı olmayaraq əksər kütlə velosipeddə gəzir. Mən belə mənzərəni sonralar Pekində gördüm. Amsterdamda velosiped nəqliyyat növüdür. Pekində isə həm də ondan ağır yükləri daşımaq üçün də istifadə olunur.

Qoca qadın və kişi də, evdar qadın da, yeniyetmə də velosipeddə yüksək sürətlə şütüyür. Avtomobil yolu ilə səki arasında velosipedçilər üçün dar ölçülü yol da mövcuddur. Amsterdam sakini hər gün şəhərdə üç mahiyyətdə hərəkət etdiyindən, həm avtomobil sürücüləri, həm velosipedçilər, həm də piyadalar bir-birlərinə hörmətlə yanaşır, digərlərinin hərəkətinə təhlükə törətmirlər. Şəhərin kənarındakı qəsəbədən maşınında iş yerinə çatmaq üçün, sahibi onu şəhərin ucqarında qoyur, çünki mərkəzdə saxlamağa yer çatışmır, sonra oradakı velosipedinə oturub, işinə yaxın məsafəyə gəlir, orada onu qıfılla bağlamaqla saxlayıb, piyada qaydada iş yerinə gəlir. Axşam eyni hərəkət əks qaydada və əks istiqamətdə baş verir, piyada velosipedinin yanına, velosipeddə maşını olan yerə, nəhayət, avtomobilində evinə gəlib çatır. Velosipedçi daim öz yolu ilə hərəkət edir, nə səkiyə, nə də avtomobil yoluna çıxır. Bir dəfə Qərbi Almaniyanın Lyudfishafen şəhərində axşam saat 11.00-də tərcüməçi ilə küçədə gəzib söhbət edirdik. Arxadan çıqqıltı səsini eşitdik və işığın yanıb-söndüyünü hiss etsək də, yolumuza davam edirdik. Siqnallara əhəmiyyət vermirdik, bu, aramsız təkrar olunduqda arxaya baxdıq və velosipedçini gördük, biz onun yoluna çıxmışdıq, o isə nə iri yola, nə də səkiyə keçmək istəmirdi, öz yolunun azad olunmasını siqnalla tələb edirdi. Amsterdamda da bu qaydaya ciddi riayət edilir. 2020-ci ilin mayında Avropa şəhərlərinin çoxunda əhali koronavirus pandemiyasına sirayətlənməkdən qorxduğuna görə metro və digər ictimai nəqliyyatdan imtina edib, velosipedlə hərəkət etməyə keçdi.

İngilislərin "Mənim evim mənim qalamdır" prinsipi bütünlüklə hollandlara da aiddir. Ailə axşam evinin birinci mərtəbəsində olan yemək otağında şam edir, pəncərədən, - çünki hollandlar pərdə qısa olduğundan onu aşağı salırlar - şam süfrəsi arxasında xörək yeyən ər-arvad görünür, uşaq və ya yeniyetmə gözə dəymir.

Köhnə evlər iki giriş qapısına malikdir, onlardan biri aşağıdakı iki mərtəbədəki mənzildə yaşayan ailəyə məxsusdur, digəri isə yuxarıdakı iki mərtəbədə yaşayan ailəninkidir. Yataq otağı yuxarı mərtəbədə olduğundan, aşağı mərtəbə mətbəx və yemək otağı üçündür. Mənzillərdə beş yaşından yuxarı olan uşaqlara, cinsindən asılı olmayaraq ayrıca otaq ayrılır, çünki onlara bir otaqda yatmağa icazə verilmir. Çoxuşaqlı ailələrə çox da otaq lazım olduğundan, holland ailələrinin azuşaqlı olmasının səbəblərindən biri də, yəqin ki, budur.

Ailədəki övlad 16 yaşına çatandan sonra müstəqil həyata qədəm qoyur, bu məsələdə valideynlərin maddi vəziyyətinin də elə bir təsiri yoxdur. Onlar əmək fəaliyyətinə başlayır, ailə qurur, yalnız sonra ali təhsil almaq barədə düşünməyə başlayırlar. Evlənənlərə bəyin dostları, gəlinin rəfiqələri hədiyyə kimi məişət əşyaları bağışlayır və onların əsasında ev təsərrüfatı formalaşmağa başlayır. Ata, ana qocaldıqda isə övladların onlara baxması, qayğı göstərməsi nəzərdə tutulmur. Bizdə olan ailə üzvləri arasındakı qarşılıqlı borc hissi, belə görünür ki, hollandlara yaddır. Bizdə imkanlı valideynlərin öz övladlarına bahalı maşınlar, villalar alması, bu yolla onları harınlığa öyrətməsi də, yəqin ki, hollandlara eybəcərlik nümunəsi kimi qəribə görünərdi.

Amsterdamda XVII əsrdə tikilmiş evlər

Burada valideyn də, övlad da müstəqil həyata üstünlük verir, muxtar qaydada yaşamaq yolunu seçirlər. Ona görə də övladlarda ələbaxımlıq əhval-ruhiyyəsinin formalaşmasına yol verilmir. Nə övlad gənclik mərhələsinə keçdikdən sonra valideyndən, nə də valideyn qocalanda övladından asılı olmur, bu məsələdə giley-güzar üçün də səbəb yoxa çıxır. Ailə bağları zəif olduğundan qayınana probleminin də işartısına rast gəlinmir. Bizdə isə qayınanaya münasibət, primitiv əsərlər hesabına az qala milli ənənələrin fəlakəti kimi qələmə verilir.

Amsterdamda ahıllar evi ilə tanışlığımız bu düşüncələrimizi bir daha möhkəmləndirdi. Avtobusla şəhərdə hərəkət edərkən, bələdçi qadın 12 mərtəbəli bir binanı göstərib, ahıllar evi olduğunu bildirdi və əlavə etdi ki, onun sakinləri ömürlərinin sonluğunu qayğısız, bəlkə də, nisbətən xoşbəxtlik hissi ilə keçirirlər. Bizim xahişimizi nəzərə alıb, bələdçi oradakı həyat tərzini öyrənməyimizə razılıq aldı və üç gün sonra ora yollandıq.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2022.- 27 avqust.- S.14.