Tariximizi erməni yalanlarından qoruyan alim

90 İLLİYİ TAMAM OLAN PROFESSOR VOROŞİL QUKASYANI DƏRİN EHTİRAMLA ANIRIQ

Voroşil Levon oğlu Qukasyan 9 yanvar 1932-ci ildə qədim Qəbələnin Nic kəndində anadan olub. O, orta təhsilini Nicdə alıb. 1950-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsinin jurnalistika bölməsinə daxil olan tələbə 1955-ci ildə təhsilini başa vuraraq Qəbələdə çıxan "Bolşevik mübarizi" rayon qəzetində çalışıb. Gənc yaşlarından onun respublikamızın bir çox mətbu orqanlarında xeyli sayda məqalə və felyetonları dərc edilib.

Kənd sovetinin sədri işləyən atasını Stalin irticası illərində "xalq düşməni" adı ilə "aparıblar". Ona 1956-cı ildə bəraət verilənədək gənc Voroşil düz 19 il "Vətən xaininin oğlu" kimi çox ağır bir adın altında yaşayıb. Atası bəraət alandan sonra mənəvi sıxıntıları azalıb.

Voroşil müəllim bir müddət "Siyəzən işçisi" qəzetində məsul katib, sonra Azərbaycan SSR EA-da nəşriyyat redaktoru, daha sonra Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi sistemində redaksiya əməkdaşı olub.

1960-cı ildə o, Akademiyanın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutuna işə qəbul olunub və həyatını bütövlükdə Akademiyaya, Dilçilik İnstitutuna bağlayır. İşə başladığı ilk gündən dilçilik məsələləri, azsaylı xalqlardan sayılan udilərin dili, Qafqaz albanlarının əlifbası, Qafqaz albanlarının erkən orta əsr epiqrafik yazılı abidələri ilə maraqlanmağa başlayır. Ümumiyyətlə, onun kiçik yaşlarından dil öyrənməyə, dilçiliyə həvəsi var idi və buna görə də bir neçə dil: udi, Azərbaycan (türk), rus, erməni dilini, daha sonra gürcücəni öyrənmişdi.

Voroşil müəllim Nic kəndində və Oğuz rayonunda yaşayan udilərin dilini müqayisəli şəkildə öyrənmiş, tədqiq etmiş, faydalı ümumiləşdirmələr aparmışdı. O, udilərin qədim keçmişini üzə çıxarmaq üçün əlindən gələni edirdi, amma özünü bir an da olsa Azərbaycandan, Azərbaycan xalqından kənarda duymur, əksinə, hər yerdə özünü təəssübkeş Azərbaycan türkü kimi aparır, xalqımızın tarixinə, dilinə atılan böhtanları qəzəblə rədd edir, saysız-hesabsız tarixi arayışlar yazırdı. Onu "pantürkist" adlandıranlar da az olmamışdı.

Qədim alban tayfaları haqqında daha ətraflı məlumat almaq üçün keçmiş SSRİ-nin bir çox arxivlərində elmi araşdırmalar aparıb.

1960-cı illərdə "Udi dilində qohumluq terminləri", "Qədim Ağvan əlifbası və udi dili haqqında", "Azərbaycan və udi dillərinin qarşılıqlı əlaqələrinə dair" və digər elmi məqalələri SSR EA-nın xəbərlərində dərc edilmişdi. "Alban yazılarının tarixindən" adlı irihəcmli məqaləsi isə Parisdə fransız dilində dərc olunmuşdu.

Voroşil Qukasyan 1966-cı ildə 34 yaşında Tbilisi Dövlət Universitetində "Udi dilinin Nic dialektinin fonetik və morfoloji xüsusiyyətləri" mövzusunda namizədlik dissertasiyasını uğurla müdafiə etmişdi.

Alim 1973-cü ildə 41 yaşında "Azərbaycan və udi dillərinin qarşılıqlı əlaqəsi" mövzusunda doktorluq dissertasiyanı uğurla müdafiə etdi.

"Elm" nəşriyyatı tərəfindən 1974-cü ildə onun "Udincə-azərbaycanca-rusca lüğəti" çap olundu. Bu lüğətə 6 minə yaxın söz, 1000-ə yaxın söz birləşməsi, həmçinin, frazeoloji və idiomatik ifadələr daxil idi.

Hörmətli alim əksər yazılarında Azərbaycan dilinin, Azərbaycan xalqının mənşəyini, qədimliyini yanlış göstərməyə çalışanlara əsaslandırılmış elmi cavablar verirdi. Təsadüfi deyil ki, 1983-cü ildə "Azərbaycan filologiyası məsələləri" toplusunun I buraxılışı çapdan çıxandan sonra onun türk dilinin təşəkkül tarixinə dair yazısını - topludan yalnız bu yazını Ankarada çıxan "Türk dünyası araşdırmaları" jurnalı eynilə götürüb nəşr etmişdi (1984, №31).

1980-ci ildə dəyərli alimin təşəbbüsü ilə Dilçilik İnstitutunda "Azərbaycan dilinin yazıyaqədərki tarixi" adlı yeni şöbə yaradıldı. Onun bu şöbəyə rəhbərliyi altında qısa müddətdə "Azərbaycan dilinin yazıyaqədərki tarixi", "Azərbaycan dilinin Qafqaz arealında mövqeyi" mövzusunda monoqrafiyalarının plan-prospekti təsdiqləndi, neçə-neçə sanballı məqalə ortaya qoyuldu, dilimizin XIII əsrədək - Həsənoğluyadək olan tarixi ən müxtəlif qədim qaynaqlara, dialekt və şivələrimizə, qədim Qafqaz dillərinin materiallarına əsasən bərpa edilməyə, yenidən canlandırılmağa başladı. Professor Ədalət Tahirzadə şöbənin ilk əyani oxuyaraq dissertasiya müdafiə edən alimi olub. Ondan sonra həmin şöbədə Kübra Quliyeva, Teymur Qarayev kimi alimlər də alimlik dərəcələrini müdafiə etmişlər.

Voroşil müəllim gənc alimlərə hədsiz dərəcədə qayğı göstərən bir alim idi. Neçə-neçə gəncin, elm aləminə qədəm qoyan insanın məqalələri ilk dəfə məhz onun redaktəsindən çıxıb. Aspirantlarının məsləhət almaq üçün ona verdiyi yazıya dəfələrlə baxmaqdan, həmin yazıları yoxlamaqdan bezməzdi. O, həmişə gənc alimlərə öz mənəvi dəstəyini göstərib, onları həvəsləndirib, ruhlandırıb.

Voroşil müəllimin yazdığı elmi məqalələr, kitablar, monoqrafiyalar Sovet dövründə yazılsa da, həmin əsərlər bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır.

Yalnız Azərbaycan deyil, bütün Sovetlər Birliyinin ən böyük türkoloqu olan dəyərli alim, hərtərəfli dilçi və gözəl tarixçi idi. O, dilçiliyin türkologiya və qafqazşünaslıq kimi iki kəskin ayrılan sahəsində eyni uğurla əsərlər yaradırdı. Udi və türk dillərinin qarşılıqlı əlaqəsinə, udi dilinin müxtəlif problemlərinə, çoxdillilik, sosiodilçilik, toponimiya, fonetika, semasiologiya, etnoqrafiya, Albaniya tarixi kimi ən müxtəlif elmi istiqamətlərdəki əsərlərinin hər biri işıq üzü görən kimi ciddi, faydalı müzakirə mövzusuna çevrilirdi. Alban yazılarının sirrinin açılmasında, onların tarixinin müəyyənləşdirilməsində Voroşil müəllimin çox böyük əməyi olub. Bu mövzudakı bəzi yazıları nüfuzlu elmi-nəzəri orqanlarda, eləcə də xarici nəşrlərdə dərc olunub.

Professor Voroşil Qukasyan 1970-1980-ci illərin əvvəllərində ali məktəblərin filologiya fakültələrində "Ümumi dilçilik", tarix, coğrafiya fakültələrində isə "Toponimika" fənlərini tədris etmiş və ardıcıl olaraq bir neçə il də Dövlət İmtahan komissiyasının sədri olub.

Filologiya elmləri doktoru, professor Voroşil Qukasyan Azərbaycan və udi dillərinin qarşılıqlı əlaqələrinə, Qafqaz Albaniyasının mədəniyyət tarixinə böyük töhfələr verıb.

Alim çoxdillik "Azərbaycan tarixi"nin II cildinin redaksiya heyətinə üzv seçilmiş və müəlliflərdən biri olub. O, Azərbaycan tarixini çox gözəl bilirdi. Buna görə də, onun iş otağı həmişə yalnız dilçilərlə yox məsləhət almağa gələn tarixçilərlə də dolu olurdu. O, Fəridə Məmmədova, İlyas Babayev, Məryəm Seyidbəyli və başqaları kimi dəyərli alimlərə həmişə öz faydalı məsləhətləri ilə kömək etıb. Tarixi mövzuda yazan bir çox yazıçı və şairlər hökmən ondan məsləhət almağa çalışırdılar. Onun dilçimi, yoxsa tarixçimi olduğunu ayırd etmək asan deyildi. Dilə dair əsərləri hökmən tarixi materiallarla, tarixə aid yazıları isə dil faktları ilə zəngin idi. Onun Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasındakı saysız-hesabsız məqalələri də buna gözəl sübutdur.

Görkəmli alim yazırdı: "Ən geci VII əsrin sonlarında vahid Azərbaycan xalqının formalaşması ilə əlaqədar olaraq ümumxalq Azərbaycan dili meydana gəlir. Lakin bu dil əvvəlki əsrlərdə də ümumünsiyyət vasitəsi idi. Azərbaycanın, demək olar ki, hər yerində kompakt şəkildə yaşamış Azərbaycan dilli qəbilə və tayfalar siyasi-ictimai və mədəni həyatında fəal iştirak edirdilər...

Azərbaycan dilinin XI əsrdən çox-çox əvvəl mövcudluğunu sübut edən təkcə ekstrolinqvistik amillər deyil, erkən orta əsrlərdə Azərbaycan dilində yazılmış əlyazma, kitabə və digər abidə hələlik bizə məlum olmasa da, V əsrdən etibarən fasiləsiz olaraq yazılmış və bir növ biri digərini tamamlayan Zaqafqaziya mənbələri çoxdur. Mənbələrdə və həmin müddətdə Azərbaycan dili ilə kontaktda olmuş erməni, gürcü, udi və digər dillərdə qədim Azərbaycan dilindən alınmalar saysız-hesabsızdır. Həm də bunlar təkcə leksik yox, leksik-qrammatik, bəzən də konkret qrammatik elementlərdir. Bu alınmaları xronoloji planda izləməklə biz hələ V-X əsrlərdə saysız-hesabsız Azərbaycan dilindəki dialekt bölgüsünü, dilin söz yaradıcılığı imkanlarını, onun səs tərkibini və sair müəyyənləşdirə bilirik".

Voroşil müəllim deyərdi: "Biz bu torpağa gəlmə deyilik. Azərbaycanda, Azərbaycan türklərinin içində doğulmuşuq. Qədim albanlar bizim də babamızdır. "Erməni milləti" adı altında yaşamağı isə mən udi xalqının nümayəndəsi kimi özümə sığışdırmıram".

Öz doğma yurdu Azərbaycanı, azərbaycanlıları, Azərbaycan dilini çox sevən Voroşil müəllim, təəssüf ki, ağır xəstəliyə düçar olur. Bakıda xəstə yatan alim həyat yoldaşı - şuşalı qızı İqlimə xanımla, bacısı oğlu Romanla Qəbələni son dəfə seyr etməyə gedir. Onlarla çaya gedir, ayaqlarını suya qoyur, amma suda çox saxlaya bilməyib Romana deyir: "Sənin qağan bu suda mart ayında çimərdi, amma indi hətta ayaqlarını bu suda saxlaya bilmir". Çox sağlam, gümrah bir insan olan Voroşil müəllim ağır xəstəlik çox üzmüşdü. Xəstəliyə tabe olmaq istəməyən Voroşil müəllimin ürəyində Azərbaycan elminə töhfələr verməklə bağlı çox arzuları vardı, amma amansız xəstəlik imkan vermədi.

1986-cı il oktyabrın 11-də uzun sürən ağır xəstəlikdən sonra Azərbaycan Dövlət Universitetindən (indiki BDU), pedaqoji institutlardan saysız-hesabsız əməkdaşı, yoldaşı, tələbəsi, dostu onunla vidalaşmağa gəlmişdi. Həmin gün böyük bir alimin cənazəsi deyil, Azərbaycan xalqının, Azərbaycan türkcəsinin tarixinə dair yazılmamış neçə-neçə əsər soyuq torpağa əbədi tapşırıldı.

Voroşil müəllimin ən sevimli mövzularından biri Qafqaz Albaniyasının tarixi idi. Əksər yazılarında ona az-çox toxunmuşdu. Ancaq ən böyük arzusu Albaniya tarixinə aid ayrıca kitab nəşr etdirmək idi və bu əsəri nəşriyyat planına da saldırmışdı. Monoqrafiya hazırlanan ərəfədə alim xəstələndiyi üçün işlər yarımçıq qaldı. Vəfatından bir qədər keçəndən sonra bəlli oldu ki, kitabın əlyazmasının çox hissəsi itib. Yaxşı ki, əsərin quruluşunun təxmini planı və bəzi hissələrin əlyazması qalırdı. Alimin arzusunu yerinə yetirmək üçün onu tələbəsi Ədalət Tahirzadə qalmış plan üzrə əsərin itmiş hissələrini müəllifin çap olunmuş əsərləri əsasında bərpa etməyi qərara alır. Qarşıda duran vəzifə çox çətin idi. Çünki əldə olmayan hissələri əldə edib yerinə elə qoymaq lazım idi ki, əsərin məzmun quruluşuna xələl dəyməsin, ən başlıcası Voroşil müəllimin fikirləri az da olsa təhrif olunmasın.

Alimin irsinə bələd olanlar yaxşı bilirlər ki, o, eyni faktdan bir neçə yazısında istifadə edib və hər dəfə yeni söz söyləyib. Ədalət Tahirzadə onun eyni mövzudakı bütün yazılarını tutuşduraraq onların hərəsindən daha dolğun, haqqında alimin son söz dediyi faktları götürüb.

Nəzərə almaq lazımdır ki, "Qafqaz Albaniyası" əsəri bu yurdun tarixini hərtərəfli əhatə edən elmi monoqrafiya yox, geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuş tarixi-filoloji etüdlərdən ibarətdir.

Bu əsər yurdumuzun qədim hissəsi olan Qafqaz Albaniyası haqqında ana dilimizdə çap olunmuş sanballı bir kitabdır.

Xalqımızın tarixinin ən mühüm dövrlərindən biri olan Qafqaz Albaniyasına həsr olunmuş bu kitabda tariximizin dərin qatları ciddi araşdırılır və elmi əsaslarla açılır, ilkin əlifbamız, soy-kökümüz haqqında oxuculara maraqlı faktlar çatdırılır.

Kitabın tərtibçisi, elmi redaktoru, ön söz, qeyd və şərhlərin müəllifi, filologiya elmləri namizədi Ədalət Tahirzadə, rəyçiləri filologiya elmləri doktoru Cahangir Qəhrəmanov, tarix elmləri doktoru Qara Əhmədov, filologiya elmləri doktoru İlyas Babayevdir.

Dəyərli alimimiz Voroşil Qukasyan Azərbaycanın təəssübünü çəkən, Azərbaycan tarixini erməni hücumlarından, saxtakarlıqlarından qoruyan dəyərli bir alim, əsl ziyalı idi. O, Azərbaycan dili, Azərbaycan tarixi haqqında həqiqətləri araşdırdığı, yazdığı üçün ermənilər ona nifrət edir və hətta dəfələrlə ona qəsd etməyə çalışmışdılar. O gedib Ermənistanda da araşdırmalar aparırdı, amma gedərkən ermənilərin onu zəhərləmək istədiklərini bildiyindən yeməyini özü ilə aparırdı.

1992-ci il yanvarın 11-də mərhum alim Voroşil Qukasyanın Qəbələnin Nic qəsəbəsində 60 illik yubileyi qeyd olunub. Həmin tədbir Nic qəsəbəsindəki Mədəniyyət evində keçirilib. Tədbirdə görkəmli alimlərimiz Ziya Bünyadov, Bəkir Nəbiyev, Cahangir Qəhrəmanov, Xalid Əlimirzəyev, Qara Əhmədov, Fəridə Məmmədova, Ədalət Tahirzadə və digər alimlərimiz, eyni zamanda, Qəbələ rayon rəhbərliyinin nümayəndələri iştirak etmişlər.

Alimin doğma yurdunda keçirilən bu tədbir onun şəxsiyyətinə, alimliyinə verilən hörmətin göstəricisidir.

Yaradıcılığının ən gözəl dövründə - cəmi 54 yaşında dünyasını dəyişmiş Voroşil Qukasyan onu tanıyanların yaddaşında Azərbaycan dilində tərtəmiz danışmağı, vətənpərvərliyi, gözəl alimliyi, əsl insanlığı, yüksək mədəniyyəti, nəfsitoxluğu, dəyərli ziyalılığı ilə qalacaq.

Zinət TAHİRLİ

525-ci qəzet.- 2022.- 1 dekabr.- S.10;16.